J.R. van Nieuwkerk Haltestempels in Nederlands-Indië tijdens de oorlog

Transcriptie

1 J.R. van Nieuwkerk Haltestempels in Nederlands-Indië tijdens de oorlog Een verkorte versie van dit artikel is in oktober 2014 gepubliceerd in het maandblad Filatelie, ter gelegenheid van het 65jarig bestaan van Dai Nippon. In de jaren 80 van de 19 e eeuw bestond er op Java al een uitgebreid netwerk van particuliere en staatsspoorwegen. Langs de staatsspoorwegen bevonden zich telegraafkantoren, die vanaf 1891 dienst deden als bestelhuis. Op deze bestelhuizen kon post afgegeven worden, waar het dan van een zogenaamd haltestempel werd voorzien, voordat het naar het dichtstbijzijnde hulppostkantoor werd vervoerd. Daar werd het met een normaal poststempel afgestempeld, voordat het in het postverkeer terecht kwam. Speciale diensten, zoals aangetekende post en postwissels waren niet beschikbaar. Soms zie je echter haltestempels op postwissels, deze werden geplaatst op stations waar postwissels passeerden, die van een handtekening voorzien moesten worden. Deze stempels geven niet aan dat daar geld werd gestort of uitbetaald. Haltestempels komen in verschillende groottes en lettertypen voor. Meestal in de periode alleen de naam van het station in hoofdletters, omgeven door een kader. Over het algemeen is de kleur van de gebruikte inkt blauw, soms zwart en een enkele keer zelfs rood. Kedoenggede GOENOENG / GANGSIR KAMODJAN Kleine letters, 16 JAN 43. Twee regels, 12 JAN 43. Kleine hoofdletters, 9 okt 44. SOEMBERWADOENG in rood, 19 AUG

2 Omstreeks 1935 werden de haltes genummerd en ontvingen zij nieuwe stempels met de naam en het nummer in een kader. De stempels waren bedoeld om te worden gebruikt op vrachtbrieven en aanverwante documenten, maar soms werden ze gebruikt om de post af te stempelen. Postaal gebruikte haltestempels met nummer zijn zeldzaam. KARANGANTOE 4 KLARI JUL NOV 45. De Japanse bezetting van Nederlands-Indië Toen Nederlands-Indië Japan op 9 december 1941 de oorlog verklaarde (de dag na de aanval op Pearl Harbor), waren er ongeveer 290 haltes, waar post afgegeven kon worden. De meesten bevonden zich op Java. Japan was goed voorbereid op de oorlogsverklaring. De plannen om Indië binnen te vallen waren minutieus uitgewerkt en wachtten alleen nog op de uitvoering daar van. De Japanners landden in januari 1942 op Borneo en Celebes, in februari op Sumatra en begin maart op Java. Om de Japanse aanval te vertragen, vernietigde het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) belangrijke infrastructuur, waaronder strategisch gelegen bruggen. Echter tevergeefs en het Nederlands-Indische leger capituleerde op 8 maart Brug over de Padang rivier op Sumatra, opgeblazen door het KNIL in maart Door het opblazen van die bruggen werden sommige verbindingen maandenlang onbruikbaar, waardoor het postvervoer per trein moeilijk gemaakt werd. Verder ontstond er tijdens de oorlog een gebrek aan reserveonderdelen en kolen voor de locomotieven. Sommige lijnen werden gesloopt, minder belangrijke werden opgeheven en de frequentie werd verminderd. Dit resulteerde in gesloten stations, geringer postvervoer en minder gebruik van haltestempels. Van de ongeveer 290 vooroorlogse stempels heb ik er 107 van Java en 16 van Sumatra gezien, die tijdens de Japanse bezetting gebruikt zijn. Van de meesten bestaan slechts één of twee exemplaren. 99

3 Een uniform spoorwegnet Een belangrijke wijziging die de Japanners aanbrachten was het samenvoegen van de particuliere en staatsspoorwegen tot één groot uniform spoorwegnet. Bij deze fusie werd ook de NIS (Nederlandsch-Indische Spoorwegmaatschappij) betrokken, die een uitgebreid netwerk had op Midden-Java. Omdat de postdienst een publieke dienst was hadden de particuliere spoorwegen over het algemeen geen stations waar post afgegeven kon worden. Dit veranderde toen de Japanners alle spoorwegen tot een grote staatsspoorwegmaatschappij samenvoegden. Nieuwe haltestempels van stations, die voor de oorlog tot de particuliere spoorwegmaatschappijen behoorden, verschenen. Een voorbeeld hiervan is Kalasan, voor de oorlog een NIS station, dichtbij Djokjakarta. Deze haltestempels zijn alleen bekend uit de Japanse bezetting en/of de Republikeinse periode. Republikeinse briefkaart van het voormalige NIS station Kalasan, 28 JUN 47. Het voormalige NIS station Kalasan. 100

4 Nieuwe spoorlijnen Er zijn twee nieuwe spoorlijnen aangelegd tijdens de oorlog: De Zuid-Bantamlijn op Java en de Pakanbaroespoorweg op Sumatra. De aanleg van de Zuid-Bantamlijn startte begin De lengte van de lijn bedroeg 89 km vanuit Saketi, dat gelegen was aan de spoorlijn Rangkasbetoeng Laboean, tot Bajah. Deze nieuwe lijn was nodig om de bruinkoollagen bij Bajah te ontginnen. Iedere dag werden tussen de en arbeiders gedwongen aan de spoorlijn te werken. Ze werkten onder erbarmelijke omstandigheden, de schattingen van het aantal slachtoffers variëren van tot De spoorlijn kwam in maart 1944 gereed en werd op 1 april in gebruik genomen door een versierde trein, versierd met twee Japanse vlaggen. Zuid-Bantamlijn Zuid-Bantam versierde trein Saketi, vooroorlogs stempel サケチ Saketi Bajah, nieuw stempel 27 APR MEI JUN 44. De halte Saketi gebruikte in het begin van de oorlog nog steeds het vooroorlogse stempeltype 065. Door de aanleg van de Zuid-Bantamlijn had het aan belang gewonnen en werd het waarschijnlijk opgewaardeerd tot hulppostkantoor. Wat ook de reden mag zijn, Saketi kreeg een speciaal nieuw stempel (type 101) met Saketi in het Japans in het bovensegment en in Latijns schrift in het ondersegment. In 1944 werd ook nog in Bajah een hulppostkantoor gesticht, dat een normaal langebalkstempel type 010 kreeg. Er lagen 13 stations tussen Saketi en Bajah. Van vier stations zijn stempels bekend, namelijk: Djaloepang, Kerta, Malingping 15 en Tjihara. De nieuwe stations ontvingen vooroorlogse haltestempels type 065, behalve Malingping, dat een stempel met nummer 15 kreeg. Waarom het dat nummer kreeg blijft een mysterie, het past niet in de nummering die al op Java in gebruik was. 101

5 Na de Japanse capitulatie kwam dit gebied onder Republikeins gezag, Uit deze periode zijn tot juni 1947 afstempelingen bekend van Djaloepang, Tjihara en Saketi. De Republikeinen kapten het Japans uit het stempel van Saketi, waardoor het gebruikt werd met alleen de naam in Latijns schrift in het ondersegment. Dit stempel werd nog steeds gebruikt op een misschien filatelistische brief naar Nieuw-Zeeland uit 1956! Briefkaart uit Djaloepang, via Saketi (gekapt stempel 5 APR 46), verder met de Republikeinse veldpost, 10 APR 46. Brief uit Saketi naar Nieuw-Zeeland, met gekapt stempel 22 MEI 56. Op Sumatra werd van Moeara naar Pakanbaroe, dwars door het oerwoud, een nieuwe spoorlijn aangelegd. Deze lijn is ook met veel menselijk leed aangelegd. De lijn werd op 15 augustus 1945 geopend, de dag van de Japanse capitulatie. De spoorlijn was zo erbarmelijk slecht aangelegd, dat hij slechts één maand in gebruik is geweest. Het is niet bekend of er stations met een postdienst zijn geweest. 102

6 Republikeins gezag Op 17 augustus 1945, twee dagen na de Japanse capitulatie, riep Indonesië zijn onafhankelijkheid uit. Omdat het enkele maanden duurde voordat de geallieerde troepen arriveerden, controleerden de Republikeinen aan het eind van 1945 de postdienst en de spoorwegen. Nederlandse troepen arriveerden begin Als je het over Nederlands Gezag op Java hebt, dan heb je het alleen over een corridor tussen Batavia en Bandoeng en kleine gebiedjes rond Semarang en Soerabaja. Op Sumatra bleef het Nederlands Gezag beperkt tot gebiedjes rond Medan, Padang en Palembang. Java in 1946, in oranje het gebied onder Nederlands Gezag. Briefkaart, uitgegeven ter herdenking van de Indonesische spoorwegen (DKARI), 25 SEP

7 Haltestempels uit de Republikeinse periode zijn nog schaarser dan die uit de Japanse bezetting. Er werd overal gevochten. De talrijke aanvallen op de spoorwegen hadden grote gevolgen voor het vervoer per spoor. Het tekort aan materiaal voor zowel de spoorwegen als de postdienst werd steeds groter, met als resultaat dat er van Java 34 haltestempels uit deze periode bekend zijn en van Sumatra slechts drie. Sroeweng, 14 JAN 46. Singodjoeroeh, 18 JUN 46. Djeroeklegi met Maos, 17 JUL 46. Briefkaart met Japanse bezettingszegels uit Katjang (Sumatra) via Padangpandjang naar Medan, 8 FEB

8 Nederlands Gezag Er zijn geen haltestempels bekend uit de gebiedjes die in de periode onder Nederlands Gezag stonden. Het gedeelte van het spoorwegnet dat onder Nederlands Gezag stond was beperkt en werd uitsluitend voor militaire transporten gebruikt. Java, in oranje het gebied dat onder Nederlands Gezag stond na de eerste politionele actie. Op 21 juli 1947 startten de Nederlanders een militair offensief, waardoor zij het door hun gecontroleerde gebied in korte tijd tot twee-derde van Java uitbreidden. Het oosten van Java en een groot gedeelte van het westen kwam onder Nederlands Gezag, alleen het uiterste westen en Midden-Java bleven onder Republikeins gezag. Dat verklaart waarom er na juli 1947 weinig haltestempels voorkomen. De enkelen die bekend zijn komen van stations rond de Republikeinse hoofdstad Djokjakarta. Briefkaart verzonden vanaf het station Kebonromo via Papar (18 NOV 48) naar een Republikeins gevangenenkamp in Djokjakarta (19 NOV 48). 105

9 Het nam nog maanden in beslag voordat de Nederlanders de spoorwegen konden gebruiken. De zich terugtrekkende Indonesische troepen hadden 164 bruggen vernield en op verschillende trajecten de rails weggehaald, waardoor transport onmogelijk werd. Bovendien gingen de dagelijkse aanvallen op de spoorwegen gewoon door en hadden de Republikeinen zoveel mogelijk locomotieven meegenomen naar gebieden die onder hun gezag stonden, waardoor een tekort aan locomotieven in het gebied onder Nederlands Gezag ontstond. Dit alles verklaart waarom haltestempels uit de periode onder Nederlands Gezag uitermate zeldzaam zijn. Brief uit Pajakaboeng, via Palembang naar Suriname, 16 MAY 49. Dank aan P Dufour, M Hardjasudarma, AJ Jansen, MH Severijn, P Storm van Leeuwen en LB Vosse voor hun bijdrage en het gebruik van hun afbeeldingen. Literatuur: Ballegooijen de Jong, M. van, Spoorwegstations op Java, (1993) Bruin, J. de, Het Indische spoor in oorlogstijd, (2003) Bulterman, P.R., Nederlands-Indië Langstempels , (2010) Groen, P.M.H., Marsroutes en Dwaalsporen, Het Nederlands militair-strategisch beleid in Indonesië , (1991) Nieuwkerk, J.R. van & Vosse, L.B., The Cancellations used during the Japanese Occupation of the Dutch East Indies and Repoeblik Indonesia, , (2013) Severijn, M.H., Haltestempels met nummer in Nederlands-Indië, Mededelingenblad ZWP 134, (2002) Storm van Leeuwen, P., Poststempelcatalogus Nederlands-Indië , (1995) 106