Giorgio Vasari. Het leven van Michelangelo Buonarroti Geïllustreerd Pop-ups bij Website

Transcriptie

1 Giorgio Vasari Het leven van Michelangelo Buonarroti Geïllustreerd Pop-ups bij Website Renaissance Studies Utrecht Ben Degen / juli 2006

2 Inhoudsopgave Naam Pop-up Pagina Inleiding...5 Accademia Florence...6 Angelico, Fra...8 Architectuur...13 Baccio Bigio, Nanni di...14 Baptisterium, Florence...16 Begarelli, Antonio...20 Borghini, Vincenzo...22 Brugse Madonna...24 Brunelleschi, Filippo...28 Carrara marmer...31 Corduaans leer...32 Da Volterra, Daniele...33 David, Michelangelo...36 Dichtkunst, Katafalk Michelangelo s esequie...39 Donatello...40 Esequie, Decoraties in San Lorenzo...44 Faam, Katafalk Michelangelo s esequie...45 Francesco I de Medici biedt stoel aan Michelangelo...47 Gaddi, Taddeo...49 Grafmonument Julius II...52 Grafschrift, Katafalk Michelangelo s esequie...59 IJver overwint Luiheid, Katafalk Michelangelo s sequie

3 (vervolg inhoudsopgave) Naam Pop-up Pagina Julius III en Palazzo di Strada...61 Katafalk, algemeen...63 Lastricati, Zanobi...64 Lippi, Filippo...66 Michelangelo s Grafmonument...68 Michelangelo s Katafalk...70 Michelangelo en Model St. Pieter...75 Michelangelo en Vestingwerken S. Miniato...77 Michelangelo in Tuin S. Marco...78 Michelangelo en Muzen, Apollo...80 Orsanmichele, Florence...82 Parrhasius...84 Paus Julius II...85 Paus Julius III...87 Paus Pius IV...89 Petrus, H..91 Piazza della Signoria, Florence...93 Piramide, Katafalk Michelangelo s esequie...99 Praxiteles San Lorenzo, Florence San Pietro in Montorio, Rome Santa Croce, Florence Santi Apostoli, Rome Sint Pieter, Rome

4 (vervolg inhoudsopgave) Naam Pop-up Pagina Torrigiano, Pietro Varchi, Benedetto Veneziano, Sebastiano Vernuft Vitruvius

5 Inleiding Als sinds eeuwen vormt Giorgio Vasari s Le Vite de piu eccellenti Pittori, Scultori e Architettori een van de belangrijkste bronnen voor kunsthistorici die de Italiaanse Renaissance bestuderen. Vasari beschouwt Michelangelo als de belangrijkste kunstenaar aller tijden, en wijdt dus een uitvoerige biografie aan diens leven. Tijdens de colleges Michelangelo en de Tekenkunst ontstond het idee om Vasari nóg leuker en toegankelijker te maken met een geïllustreerde uitgave van het leven van Michelangelo, aan de hand van de tekst van de Vite, en deze vervolgens geheel naar de normen van onze tijd beschikbaar te maken via het Internet. Het enthousiasme won het meteen; de inspanning kwam daarna. Maar het enthousiasme is gebleven tijdens het vele werk dat moest worden verzet. Honderden uren hebben we doorgebracht in té warme bibliotheken en studentenkamertjes, nauwelijks oog hebbend voor de buiten van de zon genietende collegastudenten. Het werk was enorm, maar we zijn er trots op dat we het tot een werkende website hebben weten te brengen, gevuld met een enorme hoeveelheid informatie en afbeeldingen die alle betrekking hebben op het leven van onze held. Een van de boeiendste perioden uit onze geschiedenis, de Renaissance, gaat daarmee nóg meer leven, en we hopen dat de gebruikers van de website het daar van harte mee eens zijn. Door het werk dat moest worden verzet, hebben we de inspanningen verdeeld. Ben Degen heeft de vertaling van de tekst op zich genomen, Suzanne van der Meulen en Hilde Werner hebben zich beziggehouden met het ontwerp van de site en het linken van alle vergaarde informatie aan de tekst van Vasari. Daarnaast heeft ieder van ons drieën in relatief korte tijd een groot aantal popups geschreven en geredigeerd. Het Internet is een vluchtig medium, en het lezen van een zo grote hoeveelheid informatie achter een beeldscherm is ondoenlijk. Ieder van ons heeft daarom zijn inhoudelijke bijdrage ook nog eens op papier uitgebracht, waarbij deze bundel mijn bijdrage aan het totaal weergeeft. Wij houden een goed gevoel over aan dit werkstuk, zowel aan het ontstaansproces als de inhoudelijke kant. Dat laatste heeft mij nog eens gedwongen aan de hand van het leven van Michelangelo de Renaissance intensief te bestuderen naar haar vele aspecten. Het enthousiasme waarmee Prof. Dr. Jeroen Stumpel ons heeft gestimuleerd om door te gaan na een eerste proeve heeft daar zeker aan bijgedragen! Ben Degen Juli

6 Academie Florence Dit is de Accademia del Disegno van Florence. Ze werd vanaf het begin van de 14e eeuw voorafgegaan vooraf gegaan het Lucasgilde, de Compagnia di San Luca die in 1439 was gevormd. Een belangrijke ontwikkeling is tevens dat aan het hof van Cosimo de Medici Il Vecchio zich een groep humanisten vormde uit diens belangstelling voor Plato s Dialogen. Rond 1460 was een kring actief die in navolging van Plato s academie in Athene fungeerde. Een van de belangrijkste stimulators was Marcilio Ficino, maar ook Angelo Poliziano, en Christofor Landino maakten deel uit van een gezelschap dat regelmatig onder het patronage van Lorenzo de Medici bijeenkwam. Hiermee werd een klimaat geschapen waarin bestudering van literaire teksten uit de oudheid en belangstelling voor de kunst van de oudheid centraal stonden. Giorgio Vasari deed op 24 mei 1562, tijdens de inwijding van de Sint Lucas kapel in de Santissima Annunziata in Florence, het voorstel tot stichting van de academie. De Accademia del Disegno werd in het daarop volgende jaar door Cosimo I de Medici opgericht. De literator en historicus Vincenzo Borghini (zie: Borghini), tevens de prior van de Ospedale degli Innocenti, speelde een belangrijke rol bij de oprichting. Hij ontwierp o.a. de statuten, die op 13 januari 1563 door het hof werden goedgekeurd, fungeerde aansluitend twee jaar als de Luogotenente, en was daarna als iconografisch adviseur aan de academie verbonden. Aanvankelijk was men gehuisvest in de koorgangen van de kerk van de Santissima Annunziata, in 1568 vond men onderdak op het terrein van het Cisterciënzerklooster in Borgo Pinti, waar men tot 1627 is gebleven. De Accademia del Disegno was een van de eerste tekenacademies in Europa. Het doel van de academie was onderricht te geven in tekenen, schilderen, beeldhouwen en architectuur. Vanaf 1569 werden mathematica en geometrie aan het lesprogramma toegevoegd. Jonge kunstenaars in opleiding leerden het vak door het natekenen van kunstwerken van grote voorbeelden, maar eveneens door het tekenen naar levende modellen. Als gevolg van de behoefte aan voorbeelden ontstond in de loop der tijd een aanzienlijke kunstcollectie van schilderijen en beeldhouwwerken, alsmede een grote hoeveelheid gipsen afgietsels van beeldhouwwerken. Kort na haar ontstaan bereikte de academie al snel prestige door een aantal belangrijke projecten die onder haar supervisie werden uitgevoerd. Zo organiseerde zij de herdenkingsplechtigheden op 14 juli 1564 ter gelegenheid van het overlijden van Michelangelo. Niet uitsluitend het eren van de overleden kunstenaar was de doelstelling van deze ceremonie, doch evenzeer het tonen dat kunstenaars inmiddels geëmancipeerd waren: de besten onder hen verkeerden met vorsten en de hoogste kerkelijke autoriteiten. Kunstenaars waren niet langer meer de ambachtslieden zoals ze zoveel eeuwen waren gezien, het waren vrije, scheppende genieën geworden. De Academie, als overkoepelend orgaan, plaatste daarmee automatisch ook zichzelf op een voetstuk. De academie speelde voorts een belangrijke rol bij het decoreren van de verblijven van de Medici (o.a. het Palazzo Vecchio in Florence), maar tevens werd zij ingeschakeld bij het vormgeven van grote festiviteiten zoals het huwelijk van Francesco I de' Medici met Johanna van Oostenrijk in Het succes van de academie kan men illustreren aan het gegeven dat de Florentijnse academie model heeft gestaan voor talloze andere academies die in de 17e en 18e eeuw overal in Europa werden opgericht. 5

7 Galleria dell' Accademia Florence, een blik op de collectie afgietsels. De Galleria dell' Accademia herbergt momenteel een verzameling werken uit de Toscaanse schilder- en beeldhouwkunst van de 13e tot de 16e eeuw, onder meer van Giambologna, Bronzino, Pontormo, Filippo Lippi en Sandro Botticelli. Als het meest aansprekende deel van de collectie worden de sculpturen van Michelangelo gezien. De originele David staat hier sinds 1873, maar tevens vinden we de H. Mattheüs en een aantal van de slavenbeelden die bedoeld waren voor het grafmonument van paus Julius II (Zie Grafmonument Julius II). Literatuur: Procacci, U., The Gallery of the Academy of Florence, Rome, Reynolds, T., The Accademia del Disegno in Florence: Its Formation and Early Years, New York, Wittkower, R., Wittkower, M., The Divine Michelangelo, The Florentine Academy's Homage on his Death in 1564, Londen,

8 Fra Angelico (c.1397/ ) De werkelijke naam voor deze kunstenaar en dominicaner monnik was Guido di Pietro. Fra Angelico geldt als een van de belangrijkste kunstenaars tussen de late gotiek en de vroege renaissance. Omtrent zijn scholing weten we vrijwel niets; zijn vroege werk lijkt de stijl van Masolino te benaderen. In 1417 trad hij toe tot het Lucasgilde, en in 1418 schilderde hij in de Gherardini-kapel in de Santo Stefano al Ponte. Dit werk is verloren gegaan, evenals een in 1423 gemaakt kruis in de Santa Maria Nuova. De naam Fra Giovanni Angelico kreeg hij toen hij rond 1420 toetrad tot een dominicaner klooster in Fiesole, een paar kilometer buiten Florence. Het vroegste werk dat aan ons is overgeleverd is het kleine altaarstuk Petrus de Martelaar, dat rond 1428 werd voltooid. Dit werk staat nog dicht bij de traditie van de late middeleeuwen, en men zoekt vergeefs naar invloeden van Masaccio of Donatello. Angelico schijnt in die periode nog weinig behoefte te hebben gehad om met deze vernieuwers mee te doen. Fra Angelico, De Maagd met Kind, en de H. Dominicus, Johannes de Doper, Petrus de Martelaar en Thomas van Aquino, Houten paneel, 137x168 cm, Museo di San Marco, Florence. Vanaf ongeveer 1435 zien we wel degelijk vernieuwende elementen in zijn werk. Een mooi voorbeeld daarvan is De Annunciatie uit het Cortona-altaarstuk. Deze compositie uit c.1438 toont 7

9 op de predella enkele prachtige landschappen. Het hoofdtafereel vindt plaats in een kleine loggia van een omheinde bloementuin, een hortus conclusus, die de maagdelijkheid van Maria symboliseert. Er wordt een redelijk geslaagde poging gedaan perspectief in te brengen, hoewel die bij voorbeeld in de architectuur nog wat rammelt. In zijn fresco's en panelen maakt Fra Angelico steeds meer gebruik van nieuwe renaissancistische vormen. Fra Angelico is daarmee een van de duidelijkste voorbeelden van de invloed van Alberti's traktaat uit 1435 De Pictura (Over de Schilderkunst) op schilders. Het lineaire perspectief past hij in de jaren '20 moeizaam toe, maar geleidelijk zijn we dit verbeteren in zijn werk. Ook andere typische renaissancevernieuwingen zoals het schilderen van naturalistische landschappen, het gebruik van lichtbronnen (en schaduwen) en de toepassing van de kennis van de menselijke anatomie zien we in de loop van zijn carrière verbeteren. Fra Angelico, De Annunciatie, (Cortona Altaarstuk), ca Houten paneel 175 x 180 cm, Museo Diocesano, Cortona. In 1436 verhuist hij naar het klooster van San Marco in Florence, dat door Cosimo de' Medici aan de orde was geschonken. Het klooster was ernstig in verval geraakt en werd na 1437 door Michelozzo herbouwd. Fra Angelico en enkele medewerkers zetten zich vanaf ca aan het 8

10 decoreren van de gangen en de cellen met fresco's, een arbeid die tot het midden van de 15e eeuw voortduurde. Het is moeilijk vast te stellen wie er precies aan welke fresco heeft gewerkt; de meeste kenmerken die door pure eenvoud, wellicht mede om de meditatie door de monniken te bevorderen. Als we het Cortona-altaarstuk vergelijken met de onderstaande Annunciatie, zien we een grote ontwikkeling. De middeleeuwse, versierende stijl is geheel verlaten en het verhaal wordt in al zijn puurheid getoond. Er wordt volop gespeeld met het van links invallende licht dat mooie schaduwen werpt. De architectuur is nu wél overtuigend. Fra Angelico, De Annunciatie, c Fresco, 187 x 157 cm, Museo di San Marco, cel 3, Florence. In 1447/48 en vanaf 1452 werkt Fra Angelico in Rome voor het Vaticaan. Voor paus Nicolaas V maakte hij decoraties voor de pauselijke privé-kapel, de Capella Niccolina, in het Vaticaanse paleis. Hier schilderde hij op drie wanden fresco's met Scènes uit het leven van de 9

11 H. Stefanus en de H. Laurentius. De architectonische achtergronden voeren ook hier terug op Alberti en zijn vernieuwend voor Fra Angelico s tijd. Daarentegen mist het werk de spirituele integriteit die zo kenmerkend is voor de fresco's in het San Marco klooster. Wellicht heeft Angelico hier een aanzienlijk deel van het werk overgelaten aan zijn assistenten; onder hen bevond zich Benozzo Gozzoli, die rond 1460 de beroemde fresco's zou verzorgen voor de privékapel van het Palazzo Medici-Riccardi in Florence. Fra Angelico, De H. Laurentius deelt aalmoezen uit aan de armen en zieken, c Fresco, 271 x 205 cm, Capella Niccolina, Pauselijk Paleis, Vaticaan. Fra Angelico is een typisch voorbeeld van een kunstenaar/monnik wiens werk geheel doordrongen is van zijn diepe religieuze overtuiging. Persoonlijke eer, zo kenmerkend voor de meeste 10

12 renaissancekunstenaars, streefde hij niet na en hij liet veel werk door medewerkers schilderen. Zijn stijl is puur, de lichtinval helder, het kleurgebruik is fris en transparant, waarbij hij een grote mate van detail betracht. Vooral zijn late werk toont een groot gevoel voor ruimte en monumentaliteit. Fra Angelico stierf in 1455 in Rome en werd begraven in de Santa Maria sopra Minerva. Literatuur: Alberti, L.B., Over de schilderkunst, vert. uit het Latijn L. Hermans, Amsterdam, Hood, W., Fra Angelico at San Marco, New Haven, Huberman, D. Fra Angelico: Dissemblance and Figuration, Parijs, Kanter, L.B., Fra Angelico, New York, Pope-Hennessy, J., Wyndham, J., Fra Angelico, Londen,

13 Architectuur Detail van een reconstructie door van de katafalk door R. en M. Wittkower. Literatuur: Wittkower, R., Wittkower, M., The Divine Michelangelo, The Florentine Academy's homage on his death in 1564, Londen,

14 Nanni di Baccio Bigio (?-1568) Nanni di Baccio Bigio was de bijnaam voor Giovanni Lippi, een Italiaans architect en beeldhouwer. Hij werd geboren in Florence en is in Rome overleden. Di Bacci Bigio was een leerling en medewerker van Antonio da Sangallo waar hij de architectuur bestudeerde, en leerde het beeldhouwersvak bij Rafaello da Montelupo. Nanni is vooral bekend geworden om enkele onenigheden met Michelangelo. Hoewel hij een aantal malen opduikt in de Vite besteedt Vasari geen afzonderlijke levensbeschrijving aan hem. Vasari noemt de jonge Nanni onder andere in verband met een inbraak in het huis van Michelangelo waarbij een aantal tekeningen werd ontvreemd. Deze werden later terugbezorgd door ingrijpen van de Raad van Acht. Vasari vergoeilijkt de kwestie in het voordeel van de dader; hij zou tot zijn daad zijn gekomen uit liefde voor de kunst, en als Vasari zelf de kans zou hebben gehad zou hij niet alleen de tekeningen hebben meegenomen maar alles wat van de hand van Michelangelo was. Mensen die uit ambitie om een goede kunstenaar te worden tekeningen van anderen stelen, om er van te leren, moeten volgens Vasari niet gelijk behandeld worden met lieden die geld stelen, of goederen. Hoewel Vasari zelf schrijft dat hij er op die manier een grap van maakte om Nanni te sparen, toont deze anekdote ook aan hoe Vasari tegen kunst aankeek: goede kunst is er om gezien te worden, en om van te leren. Niet toevallig was Vasari een van de grote stimulators achter de oprichting van de Florentijnse Academie (zie: Accademia Florence) waar een aanzienlijke verzameling voorbeelden aan jonge leerlingen ten voorbeeld werd gesteld. Di Baccio Bigio maakte onder andere een Pietà naar het voorbeeld van Michelangelo voor de kerk van S. Maria de Anima (1532), een werk dat door Vasari positief wordt beoordeeld, en een tweede Pietà rond 1545 in opdracht van de Florentijnse koopman Luigi del Riccio. Dit beeld bevindt in de Santo Spirito in Florence. Voorts maakte hij het beeld van Medici-paus Clemens VII voor diens grafmonument in de S. Maria sopra Minerva te Rome (1540). Nanni di Baccio Bigio, Grafmonument voor paus Clemens VII 1540, S. Maria Sopra Minerva, Rome. 13

15 Michelangelo mocht Di Baccio Bigio niet graag, en had ook aanmerkingen op diens vakmanschap; hij vond het echter niet de moeite waard er veel tijd aan te besteden. Zo citeert Vasari Michelangelo nadat men hem had gevraagd waarom hij niet verontwaardigd was over Nanni die altijd maar probeerde met hem te wedijveren: '...Wie vecht tegen waardeloze lui wint niets...'. Dat Nanni inderdaad zijn vak niet zo goed verstond moge blijken uit het feit dat de door hem ontworpen brug van Santa Maria in Rome (tegenwoordig de Ponte Rotto bij het Tibereiland) in 1557 instortte, geheel volgens de voorspellingen van Michelangelo. Nanni had beloofd dat als hij de opdracht zou krijgen hij binnen korte tijd en tegen lage kosten de opdracht zou vervullen. Literatuur: Vasari, G., Lives of the Painters, Sculptors and Architects, Vert. G. de Vere, Londen, 1996 [1912]. 14

16 S. Giovanni, Florence Vasari bedoelt hier het Baptisterium bij de Dom van Florence: het Battistero di San Giovanni. Op de plaats van het baptisterium was waarschijnlijk al in de Romeinse tijd bebouwing, mogelijk een tempel die was gewijd aan Mars. Over de oorsprong van de huidige kerk bestaat geen duidelijkheid: waarschijnlijk ontstond in de 4e-5e eeuw een doopkerk in de nabijheid van de noordelijke poort van het Romeinse Florence. Tot aan het einde van de 19e eeuw werden alle Florentijnen hier gedoopt in de aan Johannes de Doper gewijde kerk. Het baptisterium gewijd aan S. Giovanni, Florence Het gebouw heeft een achthoekige plattegrond met een halfronde, verhoogde apsis. Het tegenwoordige aanzicht stamt uit de 11e-13e eeuw, toen de kerk lange tijd dienst deed als de kathedraal van de stad gedurende de werkzaamheden aan de oude kerk van S. Reparata. De bekleding van groene en witte marmerplaten aan de buitenzijde is slechts 5 centimeter dik. Deze vormen een patroon met geometrische motieven en werden in de 13e eeuw aangebracht. De lantaarn op ca. 30 meter hoogte dateert van rond het jaar Rond het jaar 1225 werd onder leiding van de franciscaan Jacopo da Torrita begonnen met het maken van het koepelmozaïek. De realisatie ervan zou bijna een eeuw duren. Een groot aantal kunstenaars heeft aan het werk bijgedragen; de individuele bijdragen zijn nauwelijks meer te scheiden. Het mozaïekwerk doet sterk denken aan dat van de S. Marco in Venetië, en men neemt aan dat Venetiaanse specialisten, die vertrouwd waren met de Byzantijnse mozaïektraditie, sterk betrokken zijn geweest bij het werk. 15

17 Baptisterium Florence, Detail van het centrale deel van het Koepelmozaïek met de hemelse engelenscharen. Ongetwijfeld de belangrijkste onderdelen van het gebouw zijn de drie bronzen deurvleugels. In opdracht van het koopliedengilde vervaardigde Andrea Pisano de deuren van het zuidportaal tussen 1330 en Op de bovenste twintig rechthoekige reliëfs zijn Scènes uit het leven van Johannes de Doper uitgebeeld; de onderste acht reliëfs zijn gewijd aan de christelijke en wereldlijke deugden. Iedere afbeelding staat binnen een gotische vierpas. Aan de noordzijde bevinden zich de deuren met Scènes uit het leven van Christus, die door Ghiberti werden gemaakt tussen 1403 en Ghiberti had de opdracht verworven na een wedstrijd waaraan o.a. ook Brunelleschi had deelgenomen. Deze deuren voor het noordportaal moesten in overeenstemming zijn met de deuren die al eerder door Pisano waren gemaakt. Dat Ghiberti de opdracht verkreeg had te maken met de sierlijkheid die zijn proefstuk Het offer van Isaäc uitstraalde, maar ook met de relatief lage prijs die Ghiberti berekende: in tegenstelling tot Brunelleschi liet hij de ondergrond en de figuren in één keer gieten, wat tot aanzienlijke besparingen leidde. Net als die van Pisano hebben ook deze deuren 28 reliëfs. Op de bovenste twintig wordt het leven van Jezus uitgebeeld, beginnend links onderaan en eindigende rechts bovenaan. Op de onderste acht staan de vier evangelisten en de vier kerkvaders. Gebouwen en landschapselementen tonen hoe Ghiberti op deze panelen nog worstelt met het centrale perspectief, dat rond 1415 door Brunelleschi werd ontdekt. Tussen de reliëfs zijn op de raamlijsten mensenkopjes aangebracht; één daarvan toont waarschijnlijk het zelfportret van Ghiberti. De deuren waar door Vasari in dit tekstfragment naar wordt verwezen zijn die aan de oostzijde van het baptisterium die naar aanleiding van deze anekdote door Vasari de Deuren van het Paradijs worden genoemd. Deze deuren werden door Ghiberti gemaakt in opdracht van het gilde van de handelaren ( ). Ghiberti wijdde 27 jaar van zijn leven aan het werk voor dit portaal. Vasari noemt het portaal het meest volmaakte kunstwerk op aarde. Ghiberti verklaarde in zijn memoires 1) dat hij bij het ontwerp naar eigen goeddunken te werk gegaan was. Dit toont de emancipatie van de kunstenaar die gedurende zijn leven had plaatsgevonden. Bewust koos Ghiberti voor grotere panelen dan in de deuren van het noordportaal, waarmee hij meer ruimte creëerde voor de artistieke invulling. Verder heeft hij hier de middeleeuwse vierpas als omkadering verlaten. 16

18 Andrea Pisano, Scènes uit het leven van Johannes Lorenzo Ghiberti, Scènes uit het Leven van Christus de Doper, alsmede Deugden, alsmede Evangelisten en Kerkvaders, Brons, deels verguld, 486 x 280 cm, Brons, deels verguld, 457 x 251 cm, Zuidportaal Baptisterium, Florence. Noordportaal Baptisterium, Florence. Lorenzo Ghiberti, Scènes uit het Oude Testament, brons met vergulding, 521 x 287 cm, Zuidportaal Baptisterium, Florence 17

19 Ook in ander opzicht is de ontwikkeling van de renaissance hier volop te zien: gebouwen en landschappen zijn geheel overeenkomstig de regels van het lineair perspectief weergegeven. In combinatie met de grote en plastische figuren die Ghiberti regelmatig op de voorgrond plaatst wordt hiermee een grote ruimtelijke werking bereikt. Al gauw na hun voltooiing werden deze deuren zo gewaardeerd dat men ze op de belangrijke plaats tegenover de façade van de Dom ophing. De deuren die door Pisano waren gemaakt werden hiertoe verplaatst naar de zuidgevel. De originele reliëfs bevinden zich thans in het Museo dell' Opera del Duomo. Literatuur: Finn, D., The Florence Baptistery doors, Londen, 1980 Ghiberti, L., I Commentari, Napels, Krautheimer, R., Lorenzo Ghiberti, 2 dln., Princeton, Krautheimer, R., Ghiberti's bronze doors, Princeton, Perrig, A., Lorenzo Ghiberti: Die Paradiesestür, warum ein Künstler den Rahmen sprengt, Frankfurt,

20 Antonio Begarelli (c ) Antonio Begarelli was beeldhouwer en schilder uit de plaats Modena in het Noorden van Italië. Hij werkte vooral in zijn geboortestad, doch ook in Parma en Mantua, voornamelijk in terracotta dat hij voorzag van beschilderingen waardoor het materiaal uit marmer leek te bestaan. Tot zijn vroegst bekende werk behoren het Grafmonument voor Gian Galeazzo Boschetti (c.1524) en de Pietà die hij in 1526 voltooide voor de Campagnia di San Bernardino. Beroemd is zijn Kruisafname in de kerk van S. Agostino in Modena (1531). Antonio Begarelli: Kruisafname, 1531 Gepolychromeerd Terracotta, S. Agostino, Modena. Vasari noemt Begarelli in zijn Vite bij zijn bespreking van het leven van 'Benvenuto Garofalo en anderen. Daar meldt hij:...in dezelfde stad Modena zijn er nog enkele beeldhouwers de moeite waard om genoemd te worden, waaronder ene Il Modena, die prachtige figuren in terracotta heeft uitgevoerd, levensgroot of zelfs groter, onder andere die van een kapel van de S. Domenico in Modena, en voor de slaapzaal van de S. Piero (een klooster van de dominicanen, eveneens in Modena) een Madonna, S. Benedictus, S. Giustina, en een andere heilige. Aan al deze figuren heeft hij de kleur van marmer zo goed meegegeven dat zij lijken als dat gesteente; zij hebben een prachtige gelaatsuitdrukking, fraaie draperie en bewonderenswaardige proporties.... En hij vervolgt met... De zelfde meester heeft vergelijkbare figuren uitgevoerd voor de slaapzaal van de S. Giovanni Evangelista in Parma en heeft een aantal vrijstaande levensgrote figuren gemaakt voor de nissen aan de buitenzijde van de S. Benedetto in Mantua, in de façade en onder de portico, die zo mooi zijn dat ze als van marmer zijn...'. Dit laatste moet het gevolg zijn geweest van het feit 19

21 dat Begarelli zijn terracotta beelden voorzag van een dun laagje gips dat hij kleurde met een ivoorkleurige tempera, aldus Vasari. Voor de S. Pietro in Modena voltooide Begarelli in 1546 een Pietà-groep die ter plaatse nog steeds te zien is. In 1559 nam hij een opdracht aan voor het maken van meer dan dertig beelden voor de S. Benedetto in Polirone (Mantua), maar deze reeks bleef onvoltooid wegens zijn dood op 28 december Literatuur: Bonsanto, A., Antonio Begarelli, Modena, Lightbrown, R.W., Correggio and Begarelli, Art Bulletin vol.xlvi, 1964, pp Vasari, G., Lives of the Painters, Sculptors and Architects, Vert. G. du Vere, Londen, 1996 [1912]. Zamboni, S., Antonio Begarelli, Maestri Colore 59, Milaan,

22 Vincenzo Borghini ( ) Vincenzo Maria Borghini was een Florentijns literator, historicus en artistiek adviseur. Op vijftienjarige leeftijd trad hij toe tot de Benedictijner orde, waar hij in 1537 tot deken werd gekozen. Borghini was een grote kenner van de klassieke auteurs. Na rondgereisd te hebben langs Perugia, Rome, Montecassino en Napels vestigde hij zich in 1544 in Florence, waar hij zich geheel toelegde op de bestudering van geschiedenis en literatuur. Wat het laatste betreft geloofde hij sterk in de continuïteit van de Italiaanse literaire en taalkundige traditie vanaf de werken van Dante: taal is volgens Borghini een zich constant ontwikkelend organisme, dat men kan vergelijken met een groeiend menselijke lichaam.1) Federico Zuccaro: Portret van Vincenzo Borghini, Zwart en wit krijt op papier, British Museum, Londen. In 1552 belastte Cosimo I hem met de verantwoordelijke taak van 'spedaglino' van het Ospedale degli Innocenti te Florence. Borghini was bevriend met Giorgio Vasari en had meegewerkt aan de totstandkoming van de eerste editie van Vasari's Vite die in 1550 gereedkwam. Ook leverde hij bijdragen voor de tweede editie van de Vite die in 1568 werd gepubliceerd. Algemeen wordt aangenomen dat die bijdragen voornamelijk die van editor en literair adviseur betroffen, maar een document dat in het midden van de jaren 80 van de vorige eeuw werd gevonden toont aan dat Borghini ook aantekeningen aan Vasari heeft geleverd met beschrijvingen van schilderijen en beeldhouwwerken in San Gimignano en Volterra, waar hij in 1557 en 1558 was langs gereisd. Deze betreffen vooral de levens van Taddeo di Bartolo, Benozzo Gozzoli en Luca Signorelli. In de eerste editie van de Vite vermeldde Vasari slechts dat Benozzo in San Giminiano had gewerkt; in de tweede editie van de Vite worden tevens zijn werken op een manier beschreven die de 21

23 aantekeningen van Borghini echoot. 2) Men mag Borghini beschouwen als een van de meest vooraanstaande iconografische adviseurs van de zestiende eeuw. Van 1560 tot zijn dood in 1580 was hij een leidende figuur in vele artistieke projecten in de stad Florence. Zo ontwierp hij in 1563 het programma voor de decoratie van de plafonds van de Salone dei Cinquecento in het Palazzo Vecchio te Florence. Dit is de vergaderzaal waarin de vijfhonderd volksvertegenwoordigers bijeenkwamen voor hun vergaderingen. Zoals Vasari in het 'leven van Michelangelo' vermeldt, is Borghini eveneens sterk betrokken geweest bij het ontwerpen van het decoratieprogramma dat bij de esequie, de herdenkingsceremonie voor Michelangelo is gebruikt. Borghini geldt eveneens als degene die het uitgekiende programma ontwierp voor de decoratie van de Studiolo van Francesco I de' Medici in het Palazzo Vecchio. 1) Woodhouse p ) Zie voor een beschrijving van dit document: Williams p. 17. Literatuur Legrenzi, A., Vincenzo Borghini: Studio critici, 2 dln., Udine, 1910 Scorza, R.A., Vincenzo Borghini and invenzione: The Florentine apparato of 1565, In: The Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol XLIV (1981), pp Williams, R., Notes by Vincenzo Borghini on works of art in San Gimignano and Volterra: a source for Vasari's 'Lives in: The Burlington Magazine, Vol. 127, jan. 1985, p. 17. Woodhouse, J.R., : Vincenzo Borghini and the Continuity of the Tuscan linguistic Tradition, in: Italian Studies,vol.22 (1967) pp

24 De Madonna van Brugge Dit beeld van Michelangelo ontleent zijn naam aan de plaats waar het te zien is: in de Onze-Lieve- Vrouwekerk in Brugge. Het beeld werd gekocht door de Vlaamse koopman Jan van Moeskroen, en het kwam in 1506 per karveel in Brugge aan. In 1514 schonk de familie Moeskroen het werk aan de stad Brugge. Albrecht Dürer noemt op 7 april 1521 het beeld in zijn verslag van zijn reis door de Nederlanden. 1) De Madonna is zittend en tamelijk statisch uitgebeeld, ze kijkt niet naar het kind maar staart dromerig voor zich uit, waarschijnlijk denkend over de toekomst die haar jonge kind tegemoet zal gaan. Het gesloten boek in haar handen zou een symbool kunnen zijn voor haar maagdelijkheid. Het Christuskind dat tussen haar knieën staat is daarentegen vol dynamiek. Het is niet eenvoudig een prototype te vinden voor de manier waarop Michelangelo de H.Maria vorm gaf. Ze doet enigszins denken aan Donatello's Judith en is duidelijk een vervolg op de Vaticaanse Pietà, terwijl de wijze waarop Christus halfstaande is afgebeeld gelijkenis vertoont met de Pitti tondo ( ). Michelangelo, Madonna en Kind, , Marmer, 128 cm hoog incl. sokkel,, Onze-Lieve-Vrouwekerk, Brugge. Vasari noemt het beeld niet in zijn editie van de Vite van 1550, terwijl Condivi een bronzen Madonna noemt die voor de Vlaamse familie Moscheroni zou zijn bestemd. Condivi schrijft: 23

25 '...Hij goot een bronzen Madonna met haar kleine zoon op haar schoot, waarvoor hij 100 dukaten kreeg van zekere Vlaamse handelaren van de Moscheroni familie, een zeer nobele familie in hun thuisland, en deze is verscheept naar Vlaanderen...' 2) Vasari schrijft in zijn 1568-editie van de Vite: '...Hij maakte ook een tondo van Onze-Lieve-Vrouwe, die hij in brons goot op verzoek van zekere Vlaamse kooplieden, leden van de in hun land bijzonder aanzienlijke familie Mouscron, die hem honderd scudi betaalden en het werk naar Vlaanderen verzonden...'. Vasari neemt hier Condivi's foutieve vermelding van een werk in brons over, en noemt het bovendien ten onrechte een tondo. Michelangelo kwam waarschijnlijk met de Moeskroen's in contact via zijn huisbankier; zowel Michelangelo als de Moeskroen's bankierden bij de bank van Jacopo Galli en Baldassare en Giovanni Balducci. 3) De Moeskroen's wensten een beeld van de hand van Michelangelo te verwerven, zonder te specificeren wat het zou moeten voorstellen. Op een tekening die zich in het British Museum bevindt, zien we naast enkele studies naar mannelijk naakt waarschijnlijk een schets van dit Madonnabeeld. Hierop heeft hij de draperie van het gewaad nog niet uitgewerkt, terwijl hij in de uiteindelijke uitvoering het stand en speelbeen van het Christuskind gewisseld heeft. Michelangelo, Schetsen van mannelijk naakt, en van de Brugse Madonna, Zwart krijt en inkt, ca , British Museum, Londen. Over de ontstaansdatum vinden we in de literatuur een levendige discussie. De Tolnay 4) en Baldini 5) menen dat de Madonna meteen na de Vaticaanse Pietà ( ) tot stand kwam, en vóór de David. Valentiner plaatst deze Madonna tussen 1504 en 1505 met een bijzondere theorie: het beeld zou onderdeel hebben uitgemaakt van de opdracht voor het Piccolomini altaar. 6) Deze opdracht voor kardinaal Todeschini-Piccolomini uit Siena (de latere paus Pius III) bestond uit het 24

26 maken van 15 heiligenbeelden voor het familiealtaar in de kathedraal van Siena. Welke beelden dat moesten worden werd in het contract gespecificeerd. Een Madonna ontbreekt echter in de opsomming. Het contract voor de Piccolomini opdracht werd overigens met Michelangelo overeengekomen precies drie dagen voordat de Opera del Duomo besloot het blok marmer vrij te geven waaruit later de David zou ontstaan. Hoewel Michelangelo contractueel geen andere opdrachten mocht aannemen gedurende een periode van drie jaar, nam hij toch de David in opdracht omdat hij meende de David in twee jaar te kunnen voltooien, waarmee hij nog één jaar speelruimte had voor de voltooiing van de Piccolomini opdracht. Michelangelo maakte uiteindelijk maar vier van de vijftien beelden. 7) Dat het beeld van de Madonna met Kind bestemd was voor plaatsing in een nis van het altaar, wordt volgens Valentiner ondersteund door de waarneming dat de achterzijde van het beeld ongepolijst is gebleven. Teneinde ze in de nissen te laten passen maakte Michelangelo de achterzijde van de andere door hem gemaakte beelden hol; dit moest kennelijk nog geschieden bij het Madonnabeeld, reden waarom de achterzijde ongepolijst bleef. Voorts is het beeld qua hoogte in overeenstemming met de vier bekende heiligen die Michelangelo voor het altaar maakte. In een brief van 20 september 1561 aan zijn neef Leonardo schrijft Michelangelo dat hij bepaalde geschillen met de Piccolomini's had. Deze betroffen waarschijnlijk het tempo waarin de beelden werden opgeleverd (Michelangelo aanvaardde ondertussen zoals hiervoor gemeld onder andere de opdracht voor de David), anderzijds waren er problemen met de ruimte op het altaar: het aantal gevraagde beelden paste onmogelijk in de beschikbare ruimte. Zeer waarschijnlijk stelde Michelangelo een alternatief voor waarin een drietal heiligen werd vervangen door een Madonna met Kind. De Piccolomini's wilden daarvoor 66 2/3 dukaten betalen, aangezien het uit twee figuren in plaats van drie zou bestaan. De Moeskroen s waren echter bereid 100 dukaten voor de Madonna met Kind. Toen de irritaties over de artistieke invulling van het altaar bleven aanhouden, heeft de trotse kunstenaar het beeld teruggehouden, en heeft de zakelijke Michelangelo het met 33 1/3 dukaten extra winst verkocht aan de Vlaamse kooplieden. De Piccolomini-familie heeft overigens lang moeten wachten op de terugbetaling van het al gedane voorschot van 100 dukaten: dit geschiedde eerst na de dood van Michelangelo, zestig jaar na het verstrekken van de opdracht! Vooral de uitbeelding van het Christuskind werd als revolutionair beschouwd: maniëristisch, met een gedraaid hoofd, en de rechter schouder sterk naar voren. Verder is het gewaad van de Madonna zeer sterk uitgewerkt, met gedetailleerde plooien. Het werk was het enige monumentale beeldhouwwerk uit Italië van die tijd in het Noorden en was het begin van de bekendheid van Michelangelo in het Noorden. Wallerant Vaillant, Zittende Jongen in Studio, Mezzotint, 27,5 x 21,3 cm Sarah Campbell Blaffer Foundation, Houston, USA. 8) 25

27 De invloed van het werk was groot; vooral de uitbeelding van het Christuskind vond veel navolging bij noordelijke kunstenaars. Als voorbeelden gelden: Jan Massys: Charitas met staande putti, en de 17e eeuwse kunstenaar Wallerant Vaillant: Zittende Jongen in Studio. De jongen in het laatste voorbeeld tekent een gipsafdruk van het Christuskind in de Brugse Madonna van Michelangelo na. 9) Het spiegelbeeld ontstaat door het drukproces van de prent. 1) Von Lange en Fuchse, p ) Condivi, p ) Mancusi-Ungaro, p ) De Tolnay 1943, p ) Baldini, p ) Valentiner, pp ) De Tolnay (p.93) evenwel meent dat hij geen van de beelden zelf hakte, maar dat Baccio da Montelupa) werkte naar de ontwerpen van Michelangelo. 8) Hollstein 98, i/ii. Acc.no ) Gepubliceerd door Dimier, pp Literatuur: Baldini, U., Sculpture, in: The complete works of Michelangelo, New York, Condivi, A., Michelangelo: La Vita, Ed. Paolo d'ancona, Milaan, 1928 De Tolnay, Ch., The Youth of Michelangelo, Princeton, Dimier, L., Het Christuskind in de Brugse Madonna, in: Oud Holland, vol XLIV (1927), pp Lange, K. von, Fuchse, F., eds. A Dürers Schriftlicher Nachlass, Halle, Mancusi-Ungaro, H., Michelangelo, The Bruges Madonna and the Piccolomini Altar, New Haven, Valentiner, W. R., Michelangelo's Statuettes of the Piccolomini Altar in Siena, in: The Art Quarterly, Vol. V, 1942, pp

28 Filippo Brunelleschi ( ) Filippo Brunelleschi werd opgeleid tot goudsmid, en trad op 21-jarige leeftijd toe tot het Arte della Seta, het machtige Florentijnse gilde waartoe ook de edelsmeden en metaalbewerkers behoorden. In het jaar daarna was hij werkzaam in het atelier van de Pistoïaanse edelsmid Lunardo di Mattio Ducci. Op basis van de ervaring die hij daar opdeed nam hij in 1401 deel aan de prijsvraag voor het ontwerp van de bronzen deuren van het Baptisterium, door velen gezien als de eerste uiting van het renaissance Italië. Het ontwerp, met als voorstelling Het Offer van Isaäc, is thans nog te zien in het Bargello in Florence, evenals het winnende ontwerp van zijn rivaal Ghiberti. Lazarro Cavalcanti: Portret van Brunelleschi op zijn graftombe, c.1446, Santa Maria del Fiore, Florence.6 Brunelleschi geldt als een van de vroegste Renaissance-architecten; hij maakte als een van de eersten weer gebruik van de klassieke orden, die sinds de oudheid niet meer in gebouwen waren toegepast. Zijn werkterrein was voornamelijk in de stad Florence. Manetti, zijn eigentijdse biograaf, beschrijft hoe Brunelleschi samen met Donatello Rome bezocht om de ruïnes uit de oudheid te bestuderen. Tegenwoordig neemt men aan dat hij zijn kennis vooral ontleende aan het bestuderen van Byzantijnse koepels evenals voorbeelden uit Ravenna. Niet alleen de bestudering van antieke gebouwen vormde Brunelleschi's inspiratiebron. Het Ospedale degli Innocenti waarvoor Brunelleschi in 1419 de opdracht verkreeg, is een van de vroegste voorbeelden van renaissance architectuur. Hoewel duidelijk de antieke vormen worden toepast, doet Brunelleschi dat in een gebouwtype dat in de oudheid niet bekend was. Het gebouw kenmerkt zich door een strikte toepassing van de proportieleer, volgens Vitruvius een van de manieren om schoonheid te creëren. De slanke zuilen van het Ospedale degli Innocenti komen qua hoogte precies overeen met de breedte van de bogen die ze overspannen, maar ook met de afstand tussen architraaf en daklijst. De hoogte van de vensters en de halve ronding van de arcadebogen verhouden zich als 1:2. De afstand tussen de lijst onder de vensters en de bovenste overloop komt overeen met de lengte van een zuil. 27

29 Filippo Brunelleschi: Ospedale degli Innocenti, , Florence De koepel van de Dom te Florence, waarvan de bouw begon in 1420 en de voltooiing in 1436 was, is tot symbool van de stad Florence geworden. Bouwkundig is de koepel, die bestaat uit twee schillen waartussen zich een trap bevindt die bezoekers tot in de lantaarn kan leiden, spectaculair omdat hij geen steunpilaren of draagbalken vergt. Doordat Brunelleschi de acht aan de buitenzijde zichtbare ribben onderling verbond, er een ketting omheen legde, en de bakstenen visgraatsgewijs op liet metselen, wist hij de krachten zodanig te verdelen en af te leiden dat hij een grotere koepel kon bouwen dan hij normaal zou hebben gekund. Met een spanwijdte van 42 meter was het de grootste koepel die was gebouwd sinds de klassieke oudheid. Brunelleschi oogstte hiermee bij zijn tijdgenoten en vele generaties daarna veel bewondering Tevens ontwierp Brunelleschi de steigers die bij de bouw werden gebruikt, en ook de hijsmachines die nodig waren voor het optakelen van de bouwmaterialen. Filippo Brunelleschi, Koepel van de Dom te Florence, De Oude Sacristie van de San Lorenzo in Florence kwam tot stand in de periode Het ontwerp van Brunelleschi werd als zeer vernieuwend gezien. De proporties van de ruimte zijn zeer 28

30 zorgvuldig gekozen, gebaseerd op het maatsysteem van de perfecte kubus. Michelangelo toonde zijn grote respect voor Brunelleschi door de Nieuwe Sacristie in vorm te geven als een variant op het ontwerp van Brunelleschi. Michelangelo deed dat op eigentijdse wijze, minder strak het perfecte ritme en de perfecte verhoudingen van Brunelleschi volgend. De Pazzi-kapel (1429), aan de oostzijde van de eerste kruisgang van de Santa Croce te Florence, geldt als een van Brunelleschi's belangrijkste werken, hoewel de kapel pas twee decennia na zijn dood werd voltooid. De kapel toont een afgewogen complexiteit, waarin alle elementen van de architectonische opbouw met elkaar in verband staan. Regelmatige, geometrische verhoudingen tussen alle onderdelen bepalen het harmonische beeld. Zelfs in de patronen van de vloer zijn de grondvormen van de ruimte af te lezen. De bouw van de Santo Spirito begon in 1436, deze grote kerk zou Brunelleschi als zijn meest geslaagde beschouwen. De kerk heeft weliswaar de vorm van een Latijns kruis, maar geeft desondanks een indruk van centraalbouw, mede doordat er langs de drie armen van het kruis halfronde kapellen zijn gebouwd. Brunelleschi wordt algemeen beschouwd als de uitvinder van het lineaire perspectief (c.1415) 1), waardoor driedimensionale situaties in twee dimensies kunnen worden afgebeeld op een manier waardoor het tafereel realistisch lijkt. Zijn grafmonument bevindt zich in de kathedraal van Florence, en is in vervaardigd door zijn stiefzoon Buggiano. 1) Volgens Kemp kan op basis van een brief van Brunelleschi uit 1413 worden geconcludeerd dat de uitvinding in 1413 of kort daarvoor plaatsvond. (De brief is gepubliceerd door G. Tanturli: Rapporti del Brunelleschi con gli ambienti letterai, in: Filippo Brunelleschi. La sua opere e il suo tempo, 2 dln. Florence, 1980, p.125). Literatuur Battisti, E., Filippo Brunelleschi, Milaan, Fanelli, G., Brunelleschi, Florence, Kemp, M., The Science of Art, optical themes in western art from Brunelleschi to Seurat, New Haven, 1990, pp Manetti, A., Vita di Filippo Brunelleschi, preceduta da la novella del Grasso, Ed. Domenico de Robertis, Milaan, Saalman, H., Filippo Brunelleschi: The Cupola of Santa Maria del Fiore, Londen, Saalman, H., Filippo Brunelleschi: The Buildings, Londen, Vasari, G., Lives of the Painters, Sculptors and Architects, Vert. G du C. de Vere, Everyman's Library, 1996 [1912]. 29

31 De marmergroeven van Carrara De stad Carrara (ca inwoners) ligt in het noorden van Toscane, bijna 100 kilometer ten noordwesten van Florence. De stad werd gesticht in Carrara marmer is beroemd om de hagelwitte kleur. Er zitten bovendien heel weinig verkleurende aders in, waardoor deze marmersoort zeer populair is bij beeldhouwers. De marmergroeven zijn al ruim 2000 jaar in gebruik; in de oudheid werd het marmer in de haven van Luni op schepen geladen en zo over zee naar Rome vervoerd. Onder andere de Zuil van Trajanus is van Carrara-marmer gemaakt, evenals de David van Michelangelo. Het marmer dat voor de David werd gebruikt is afkomstig uit de Fantiscritti groeven, zo blijkt uit moderne research waarbij spectroscopie en isotopenonderzoek is gedaan. 1) Momenteel wordt door ongeveer bedrijven in bijna 100 groeven marmer gewonnen. Het woord carrara komt waarschijnlijk van de antieke term kar, wat steen betekent. Carrara, Marmergroeven. Carrara, Uitgezaagde blokken marmer, klaar voor transport. 1) zie Attanasio e.a., pp Literatuur : Attanasio, D., Platania, R. Rocchi, P., The marble of the David of Michelangelo : A Multi-method analysis of provenance, in: Journal of Archeological Science Vol 32, nr. 9, 2005, pp

32 Corduaans Leer Corduaans leer is een zeer kostbare leersoort vervaardigd van huiden van paarden. De naam is een verbastering van de Spaanse stad Cordoba, waar de techniek van het looien van dit soort leer oorspronkelijk vandaan komt. De huiden van paarden hebben in het achterdeel een zogenaamde spiegel; deze zeer dicht gestructureerde delen vindt men aan beide zijden van de staart. Het looien van deze stukken huid tot leer is zeer moeilijk. De Arabieren waren in de Middeleeuwen verantwoordelijk voor het introduceren in Zuid-Spanje van verbeterde technieken, die het looien van deze paardenhuid mogelijk maakte. Het leer is vooral beroemd om zijn niet-poreusheid, superieure duurzaamheid, en was-achtige oppervlak. Daarmee was het leer buitengewoon geschikt om als schoeisel te dragen, omdat het mooi waterdicht is. Van Michelangelo is bekend dat hij soms weken achtereen zijn van Corduaans leer gemaakte laarzen aanhield. 31

33 Daniele da Volterra ( ) Daniele da Volterra was een Italiaans schilder en beeldhouwer. Hij heette eigenlijk Daniello Ricciarelli, en wordt zo ook genoemd in Vasari s Vite. Vasari meldt dat de jonge Ricciarelli in Siena een leerling van Sodoma is geweest die hem leerde tekenen, maar dat hij vervolgens veel meer leerde hij bij Baldassare Peruzzi. Aanvankelijk was hij niet erg succesvol, 1) maar geleidelijk aan ging het beter en kreeg hij opdrachten, waaronder een fresco in chiaroscuro voor de façade van de M. Mario Maffei te Volterra. Toen hij vond dat er in Volterra te weinig concurrentie voor hem was om iets van te leren, vertrok hij rond zijn vijfentwintigste levensjaar naar Rome, waar hij in 1535 werkte voor kardinaal Triulzi in diens villa in het nabijgelegen Salone. In Rome ontmoette Da Volterra Michelangelo en sloot vriendschap met hem. Michelangelo deed voorstudies voor werken van hem, bijvoorbeeld voor een serie schilderingen in de Orsini-kapel van de Trinità dei Monti. De Kruisafname aldaar behoort tot Da Volterra's bekendste werken, en toont de invloed van Michelangelo s stijl, onder meer door de sterk gedraaide lichamen. Op voorspraak van Michelangelo kreeg Da Volterra opdrachten van paus Paulus III, en werd diens toezichthouder op werken die anderen uitvoerden. Daniele da Volterra: Kruisafname, c.1545, Fresco, Orsini Kapel, Trinità dei Monti, Rome. Voor paus Paulus III decoreerde Da Volterra, samen met Perino, de Sala Regia in het Vaticaanse Paleis, en hij trad tevens op als toezichthouder op andere uit te voeren werkzaamheden. Deze laatste functie verloor hij met het overlijden van de paus in Wel maakte hij nog decoraties voor Julius III in de Stanza della Cleopatra. Met hulp van assistenten decoreerde Daniele vanaf 1555 de Ricci Kapel in de S. Pietro in Montorio te Rome. Vooral de scènes uit het Leven van Johannes de Doper, zijn zeer geslaagd. Een bekend werd van zijn hand is ook De Kindermoord van Bethlehem (1557, Uffizi, Florence). Toen paus Paulus IV meende dat het Laatste Oordeel van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel 32

34 teveel naakt toonde, riep hij in 1565 Da Volterra s hulp in voor het schilderen van draperieën en vijgenbladeren die het al te expliciete naakt zouden moeten verbergen. Dit bezorgde Daniele de bijnaam 'il Braghettone', de Broekenmaker. Tot zijn latere werk behoort eveneens de David en Goliath, thans in het Louvre. Dit werk werd lange tijd toegeschreven aan Michelangelo, en is zeker ontleend aan tekeningen van Michelangelo. 2) In 1559 kwam koning Hendrik II van Frankrijk om bij een steekspel tijdens een toernooi. Zijn echtgenote Catharina de' Medici, wilde een standbeeld oprichten tot zijn nagedachtenis. Da Volterra maakte in overleg met Michelangelo een kleimodel voor een ruiterstandbeeld, waarvoor Michelangelo ook ontwerpen maakte. Michelangelo Buonarroti: Ontwerp voor ruiterstandbeeld Hendrik II, Zwart en wit krijt, 13 x 12 cm, Rijksmuseum, Amsterdam Hij verkreeg de opdracht voor het gieten van een paard van 20 palmen hoog en 40 palmen lang, met daarop de figuur van de overleden koning. Vasari doet in zijn Vite verslag over de problemen die Volterra daarna tegenkwam. 3) In de eerste plaats wilde paus Pius IV dat hij alle projecten, inclusief het gieten van het ruiterstandbeeld, zou opschorten om te werken aan decoraties in het Vaticaanse paleis. Toen Da Volterra na vier jaar alsnog wilde beginnen met het brons gieten, mislukte de eerste poging om het paard te gieten jammerlijk: het gewicht van het vloeibare brons was te groot voor de gietvorm, die daarop uiteen barstte. Na twee maanden kon een nieuwe poging worden ondernomen, die slaagde. Desondanks werd het standbeeld nooit voltooid, omdat de ruiter nimmer werd gemaakt. Kort na het gieten van het paard werd Da Volterra ziek en overleed op 4 april Da Volterra maakte een dodenmasker van Michelangelo en met gebruikmaking daarvan een 33

35 portret. Na de dood van Da Volterra vond men in zijn atelier een zestal bronzen borstbeelden van Michelangelo die jarenlang alle zijn toegeschreven aan Giambologna. Een ervan is nog te zien in het Casa Buonarroti in Florence, een ander in het Museo Nazionale del Bargello, eveneens in Florence. Daniele da Volterra: Buste van Michelangelo, Brons, Casa Buonarroti, Florence 1) Vasari, Vite, p. 585:...om eerlijk te zijn, had hij geen groot succes in die tijd, in verhouding tot zijn inspanningen om te leren, en zijn grote wens daartoe, lieten zijn hoofd en zijn handen hem in de steek.... 2) Paul Barolsky, Daniele da Volterra, In: Jane Turner (ed.), The Dictionary of Art, New York, ) Vasari, p Literatuur Barolsky, P., Daniele da Volterra: A Catalogue Raisonnée, New York, Levie, S., Der Mahler Daniele da Volterra, , Keulen, Mancini, F., The painting of the Last Judgement: History, Technique and Restoration, in: Loren Partrigde, Michelangelo: The Last Judgement - A Glorious Restoration, New York, Vasari, G., Lives of the Painters, Sculptors and Architects, Vert. G. de Vere, Londen, 1996 [1912]. 34

36 David Dit werk is waarschijnlijk een van de beroemdste ter wereld. In het voorjaar van 1501 vertok Michelangelo uit Rome en ging op uitnodiging van het republikeinse bestuur terug naar Florence. Op 16 augustus 1501 tekende hij een contract met het kerkbestuur van de dom voor het maken van een marmeren David. Condivi zegt erover: '...De bestuurders van de Santa Maria del Fiore hadden een marmeren blok bewaard van negen ellen hoog, dat honderd jaar tevoren in Carrara was uitgehouwen door een kunstenaar die, te oordelen naar wat ervan te zien was, niet bepaald bedreven was...'. Agostino di Duccio had in 1464 een contract getekend met de Opera del Duomo om uit het blok een groot beeld van een profeet te hakken, bestemd voor een van de steunberen van de kathedraal van Florence. De Tolnay meent dat ook Duccio van plan was er een Davidfiguur uit te hakken, zij het een geklede. Twee later was hij er mee opgehouden, terwijl er inmiddels een flink stuk van het marmer was weggehakt. In 1476 was een opdracht verstrekt aan Antonio Rossellino om het beeld alsnog te realiseren, doch ook hij slaagde er niet in. Daarna was het blok blijven liggen, omdat niemand het had aangedurfd er mee te gaan werken. Michelangelo ontving zijn opdracht in augustus 1501 en begon er aan te werken vanaf 13 september van datzelfde jaar. Hij voltooide het in april 1504 en kreeg er 400 dukaten voor betaald. Het beeld was aanvankelijk bedoeld om geplaatst te worden op een steunbeer van het koor van de Dom in Florence, maar kwam daar nooit terecht. Mogelijk was de naaktheid van David een te grote belemmering voor plaatsing op een kerk. Deze David is door Michelangelo uitgevoerd naar voorbeelden uit de klassieke sculptuur. Michelangelo, David, 1504, Marmer, 434 cm hoog, Galleria dell' Accademia, Florence. Apollo Belvedere,c , waarschijnlijk Romeinse kopie naar Grieks origineel uit 4 e eeuw v.chr. door Leochares Marmer, 224 cm hoog, Vaticaanse Musea, Vaticaanstad. De David uit de bijbel die het tegen de reus Goliath opnam, was een eenvoudige herder die het 35