Verslag van het O+S-symposium Van buurtinitiatief tot doe-democratie, 21 november 2013

Transcriptie

1 In het stadslab borrelt een nieuwe dimensie Verslag van het O+S-symposium Van buurtinitiatief tot doe-democratie, 21 november 2013 Als paddenstoelen schieten ze uit de grond: initiatieven waarin burgers samen hun straat of buurt aanpakken of waarin ze elkaar helpen door spullen uit te lenen of voor een schappelijke prijs te verhuren; waarin ze voor elkaar koken of collectief goederen en diensten inkopen. De sociale media zorgen ervoor dat deze burgers elkaar makkelijk kunnen vinden. Volgens sommigen is deze zelforganisatie van burgers niets minder dan een maatschappelijke revolutie, maar statistici geven ruiterlijk toe dat ze nog weinig vat hebben op deze ontwikkelingen. Op het O+S-symposium Van buurtinitiatief tot doe-democratie rond de presentatie van het jaarboek Amsterdam in cijfers 2013 werd geprobeerd deze trend in een maatschappelijk perspectief te plaatsen. Van hyperconsumptie naar 'collaborative consumption' Iedereen heeft ze wel: spullen en vaardigheden die niet of nauwelijks worden gebruikt, variërend van kledingstukken tot gereedschap en zelfs een auto, maar ook het spreken van een taal of het kunnen repareren van een computer. Deeleconomie platformen brengen op lokaal niveau vraag en aanbod bij elkaar. Zo ontstaat voor iedereen de mogelijkheid om meer (geld en wederdiensten) te halen uit wat men al heeft. Tegelijkertijd ontstaat er ook toegang tot de producten en diensten van anderen. Volgens deeleconomie ambassadeur en internetondernemer Pieter van de Glind gaat ons kooppatroon daardoor veranderen: van hyperconsumptie in de 20ste eeuw naar 'collaborative consumption' in de 21ste eeuw. In een nieuwe deeleconomie worden burgers allemaal ondernemers die waarde creëren voor zichzelf en hun omgeving. Uit onderzoek dat Van de Glind in samenwerking met O+S uitvoerde blijkt dat er in Amsterdam een enorm potentieel is voor het samen gebruiken van goederen en diensten. Ruim 80 procent van de Amsterdamse bevolking wil gebruik maken van één van de nieuwe deeldiensten zoals Thuisafgehaald, airbnb, KONNEKTid of WeGo. Collaborative consumption leidt tot meer welvaart en tot nieuwe ondernemingen, zegt Van de Glind. De deeleconomie versterkt de sociale cohesie, doordat ze zorgt voor ontmoetingen tussen burgers, en ze is goed voor het milieu. Maar om deze nieuwe economische handelsvormen goed tot wasdom te laten komen, zou wel een en ander kunnen worden aangepast aan oude wetten en regels, bijvoorbeeld over onderverhuur van woningen of de verzekering van uitgeleende spullen. Van de Glind ijvert er samen met andere partijen voor dat Amsterdam zichzelf uitroept tot 'shareable city', een koploper in Europa op het gebied van de deeleconomie. Dat kan de stad extra inkomsten en werkgelegenheid opleveren door de export van de opgedane kennis. Pieter van de Glind (foto: Nienke Laan) Contact:

2 Vertaaltank Vertaaltank is een organisatie die verschillen tussen mensen gebruikt om verandering in gang te zetten die werkt. In 2011 werd het uitgeroepen tot 'Beste idee voor morgen'. Mensen zoeken bewust en onbewust bevestiging voor hun eigen werkelijkheid, vertelt bedenkster Lydie van de Laar. Als je zwanger bent, zie je opeens heel veel zwangere vrouwen, en als jonge hiphopper richt je je vooral op andere jonge hiphoppers. Vertaaltank brengt mensen letterlijk bij elkaar, maar ook door hun blikveld te verbreden. Vertaaltank hecht er in dit internettijdperk grote waarde aan dat mensen elkaar in levenden lijve ontmoeten, waarbij ze op een positieve manier over problemen als discriminatie en armoede praten. Altijd van abstract naar concreet, en altijd eindigend met persoonlijke actiepunten. De bijeenkomsten al dan niet in opdracht georganiseerd zijn sterk procesgestuurd. Met speciale methoden en technieken, zoals het bovenhalen van persoonlijke voorbeelden van opgeloste problemen, ontdekken deelnemers dat ze raakvlakken met elkaar hebben. Als deelnemers een deel van zichzelf in een ander herkennen, staan ze vervolgens open om informatie die niet direct in hun straatje past, toch te zien. En als je andere informatie tot je kunt nemen, kun je vervolgens bewust kiezen voor verandering. Door het inzetten van onder meer beeldtaal (fotografie, visual harvesting, theater) proberen de organisatoren de bijeenkomst minder talig en daarmee toegankelijker te maken. Eten blijkt een belangrijk bindmiddel die buurtbarbecue was volgens Van de Laar zo gek nog niet, mits gekoppeld aan een concreet doel. Deelname aan bijeenkomsten die Vertaaltank op eigen initiatief organiseert, is niet gratis, maar deelnemers mogen achteraf, mede aan de hand van hun financiële situatie, de waarde bepalen. Ook dat vergroot de toegankelijkheid. Vertaaltank heeft inmiddels al succesvolle laagdrempelige bijeenkomsten georganiseerd in Amsterdam-Noord en de Spaarndammer- en Staatsliedenbuurt in West, en heeft een uitgebreid netwerk om zich heen, van grafisch ontwerpers tot sprekers, van flyeraars tot begeleiders, van cateraars tot kunstenaars. Volgens Van de Laar moet de gemeente bij dit soort processen open, positief en verbindend werken, net als Vertaaltank zelf, en niet te veel loslaten, maar juist vasthouden aan haar expertise. De gemeente heeft immers de helikopterview en de kennis van subsidiestromen en besluitvormingsprocessen waarmee ze burgers op weg kan helpen. Foto: Marthe Hoogland voor Vertaaltank 2

3 Kantelpunt Volgens cultuurpsycholoog en publicist Jos van der Lans staan we op een kantelpunt naar een nieuw tijdperk en een nieuwe werkelijkheid. Daar lijkt ook een heel ander jargon bij te horen. De technologie is een van de grote aanjagers van de verandering. Op tal van terreinen ontstaan er nieuwe initiatieven om met en voor elkaar zaken te regelen, buiten de instituties om. In aantallen deelnemers is het nog een marginaal verschijnsel, maar het heeft wel een enorme groeipotentie. Hoewel statistici er nog nauwelijks vat op hebben, is het belangrijk dat de overheid goed op de hoogte is van deze ontwikkeling. De deeleconomie ontstaat gelijk met een massieve hervorming van de verzorgingsstaat, waarin veel taken worden gedecentraliseerd. Er ontstaan nieuwe verhoudingen tussen burgers en instituties. Burgers zoeken hun eigen weg, omdat de sociale initiatieven van weleer zijn gebureaucratiseerd en afstandelijk zijn geworden. Vooral aan de onderkant van de samenleving functioneert het 'oude' systeem slecht, stelt Van der Lans. In het publieke domein zien we nu enerzijds professionals in wijk- en buurtteams weer de wijk intrekken. Anderzijds begeven burgers zich weer op het terrein van de professional, net als vóór de professionaliseringsgolf van de jaren zestig tot en met tachtig. Er ontstaat een andere rolverdeling: verantwoordelijkheid en besluitvorming liggen bij de burgers en professionals moeten zich dienstbaar opstellen. Intelligente prikkels Van der Lans schreef samen met publicist Pieter Hilhorst, nu wethouder in Amsterdam, het boek Sociaal doe-het-zelven, over de nieuwe burgerinitiatieven. De schrijvers deelden de burgerinitiatieven in een matrix in naar deelnemers, doelgroep en motieven. Voor elke categorie initiatieven doen Van der Lans en Hilhorst suggesties voor de rol die de overheid zou kunnen spelen. In de eerste categorie met bekenden voor elkaar - zou de overheid in ieder geval de ruimte moeten bieden. Ook zou ze de ontwikkeling kunnen stimuleren met intelligente prikkels als het gemakkelijk beschikbaar stellen van geld. Met de categorie 'met onbekenden voor anderen' zijn volgens Van der Lans mogelijk miljarden gemoeid. Als je binnen enkele minuten een lift kunt regelen, hoef je zelf geen auto te hebben. En bij minder autogebruik, zijn minder investeringen in infrastructuur nodig. De overheid zou deze ontwikkeling dus zeker moeten volgen en wellicht stimuleren. Lokale overheden als stadsdelen zouden mensen moeten prikkelen om succesvolle lokale initiatieven, zoals een zelfhulpnetwerk van ouderen in Amsterdam-Zuid, ook buiten de eigen buurt van de grond te helpen tillen. Platform Van der Lans heeft geen scherp beeld van de nieuwe rol van de overheid. Ze behoudt traditionele taken als regels handhaven en vergunningen uitgeven. Na de verzorgingsstaat en het nieuwe geloof in de markt dient zich nu een nieuw concept aan. Analoog aan internet zou de overheid meer een platform moeten worden, een knooppunt van publieke waarden en regels. Sowieso worden instituties de komende vijftien jaar van een andere orde, voorspelt Van der Lans. Dingen weer samen doen, delen, kleinschaligheid, platforms, ontinstitutionaliseren en eigenaarschap zijn daarbij kernbegrippen. Professionals moeten daarbij overigens zeker niet Wat en waarom bij sociaal doe-het-zelven Sociaal doe-het-zelven Directe wederkerigheid Gegeneraliseerde wederkerigheid Sterke banden Met bekenden voor Met bekenden voor elkaar anderen Zwakke banden Met onbekenden voor Met onbekenden voor elkaar anderen bron: Hilhorst, P. en Van der Lans, J. (2013). Sociaal doe-het-zelven 3

4 op hun handen zitten, maar zouden juist meer ruimte moeten krijgen. De beweging van onderop is volgens Van der Lans overigens iets anders dan de oproep tot meer zelfredzaamheid in de troonrede. Dat is aan de takken trekken om een boom te laten groeien. De overheid kan beter zorgen voor een goede voedingsbodem, zoals die er ook was voor de sociale burgerinitiatieven eind negentiende eeuw. Jos van der Lans (foto: Nienke Laan) Laboratorium Op de terugtredende overheid en de nieuwe burgerinitiatieven wordt verschillend gereageerd. Sommigen ontwaren een neoliberaal complot, maar anderen zien de stad juist als een laboratorium waar nieuwe dingen worden uitgevonden. Aan Bureau Onderzoek en Statistiek de taak dat stedelijk laboratorium in beeld te brengen. Wat voor activiteiten en mechanismen zijn in het geding? Waar vinden we het? En wie doet nu eigenlijk wat? TNS-NIPO deed dit najaar onderzoek naar de participatiesamenleving. Daaruit bleek dat zo'n 10 procent van de Nederlanders niet de contacten of de middelen had om eraan te kunnen deelnemen. Gettovorming dreigt door participatiesamenleving, kopte de Volkskrant. Het goede nieuws was dat de overgrote meerderheid zich wel kan redden en velen bereid zijn wat extra te doen. En hoe zit het met de participatiebereidheid van Amsterdammers? Dat heeft O+S uitgezocht, deels aan de hand van de vragen die TNS-NIPO gebruikte, vertelt O+S-hoofd Jeroen Slot. Waar het gaat om het zorgen voor mensen in de directe omgeving zijn Amsterdammers meer dan het landelijk gemiddelde tot participatie bereid. Maar het zijn vooral gezinnen en Surinaamse en Marokkaanse Amsterdammers die zich tot deze zorg geroepen voelen. Bij andere vormen van zorg, bijvoorbeeld voor een schone en veilige leefomgeving is de Amsterdamse participatiebereidheid aanzienlijk minder. Dit zijn de meer traditionele participatievormen. Nieuwer zijn activiteiten in de deeleconomie en initiatieven om de buurt een impuls te geven. Daarbij komen ook de hoger opgeleiden en de hippe voorhoede in beeld. O+S heeft verschillende activiteiten uit de matrix van Van der Lans voorgelegd aan Amsterdammers en gevraagd of ze bereid zijn eraan mee te doen. Bij al deze activiteiten geldt dat hoger opgeleiden, jongeren en gebruikers van sociale media zijn oververtegenwoordigd. Voor de meest anonieme vorm met onbekenden voor anderen is de meeste bereidheid te vinden. Volgens Slot komt dat door de grote kracht en het gemak van nieuwe technologie. Bij 'bekenden voor elkaar' bestaat meer aarzeling om mee te doen. Wellicht zijn daar meer en langere verplichtingen aan verbonden. Bereidheid Amsterdammers tot 'nieuwe participatie' Bron: O+S 4

5 Bekendheid Overigens zijn al die Peerby's en Vertaaltanken niet erg bekend bij Amsterdammers. Van alle voorgelegde initiatieven wordt Thuisafgehaald nog het meest genoemd (36%), maar het aantal deelnemers aan die voorziening om maaltijden te delen is klein. Dit wijst wellicht op een enorme groeipotentie. Slot erkent dat het moeilijk is het verschijnsel want een beweging wil hij het niet noemen statistisch in de vingers is te krijgen. Maar je kunt wel concluderen dat het een hoge vlucht heeft genomen. Het heeft een permanente plaats in de samenleving gekregen. Zeker is ook dat de stad opnieuw de functie van laboratorium vervult, net als in de tijd waarin de GGD en de volkshuisvesting ontstonden. Maatwerk Cijferliefhebber Thijs Reuten, stadsdeelwethouder voor wonen en stedelijke vernieuwing in Oost, mocht het eerste exemplaar van Amsterdam in Cijfers 2013 in ontvangst nemen. Hij verzekerde Van der Lans dat de lokale overheid in Oost niet helemaal op haar handen zal zitten. Ze zal nog wel als regisseur optreden, vooral als het gaat om de publieke ruimte. Maar op andere terreinen zal ze slechts als facilitator optreden. Bewoners weten volgens hem vaak goed wat er nodig is in de buurt en hun oplossingen kosten vaak minder geld en inspanning. Ze zouden meer zeggenschap moeten krijgen over het budget voor hun wijk en er zou meer openheid moeten zijn over het beschikbare geld. Reuten pleit ervoor dat er na de gemeentelijke en bestuurlijke reorganisatie ruimte blijft voor maatwerk, zodat niet één aanpak wordt uitgerold over de hele stad of wijk. Als dat lukt, dan denk ik dat we aan het begin staan van een periode waarin we de stad een nieuwe dimensie gaan geven. Thijs Reuten (foto: Nienke Laan) 5