Leren voor Duurzame Ontwikkeling Noord-Nederland

Transcriptie

1 Leren voor Duurzame Ontwikkeling Noord-Nederland Programma evaluatie Noordelijk Ambitie Statement Van agenderen naar doen Van marge naar mainstream Verdieping, verankering en perspectief Provincie Drenthe Provincie Fryslân Provincie Groningen September 2012

2 Inhoudsopgave Inleiding...1 Leren voor Duurzame Ontwikkeling...1 Noordelijk ambitiestatement...1 Overgangsjaar...1 Organisatie...2 Werken met uitvoeringsprogramma s...2 Programma-evaluatie...4 Doel...4 Aanpak...4 Projectervaringen...4 Ervaringen aanjaagteam...7 Meerwaarde sociaal instrumentarium...8 Effectiviteit LvDO programma...8 Conclusies en aanbevelingen...9

3 Inleiding Leren voor Duurzame Ontwikkeling Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) is een gezamenlijk initiatief van de ministeries van EL&I, I&M, OCW, AZ en BuZa/OS, de provincies en de waterschappen. De looptijd van het programma was 4 jaar: en is met één jaar verlengd in Centraal in het programma staat de inzet van sociale instrumenten gebaseerd op de social learning - benadering. In de kern brengt sociaal leren mensen bij elkaar met een verschillende achtergrond, om met een creatieve zoektocht tot innovatieve oplossingen te komen voor gedeelde probleemsituaties en/of maatschappelijke vraagstukken. Mensen spiegelen hun ideeën aan elkaar waardoor vernieuwende denkrichtingen en inzichten ontstaan. Daarbij gaat het om het bij elkaar brengen van ondernemers, beleidsmakers, onderzoekers en mensen van NGO s, om oplossingen te bedenken voor complexe problemen. Sociale instrumenten worden ingezet om deze groeps- en leerprocessen op gang te brengen. Bijvoorbeeld door expertmeetings, communities of practice, internetfora en kennisnetwerken, daarbij telkens uitgaande van het werken aan een concreet duurzaamheidsprobleem. Noordelijk ambitiestatement Binnen het landelijke programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling hebben de provincies de taak gekregen in het stimuleren van de initiatieven uit pijler 3: Lerende samenleving. De colleges van Gedeputeerde Staten van de provincies Groningen, Drenthe en Fryslân hebben in dit kader een gezamenlijk Noordelijk Ambitiestatement (NAS) Leren voor Duurzame Ontwikkeling vastgesteld. In het NAS is de basisambitie voor het programma globaal uitgewerkt in vier thema s die nauw aansluiten op Noordelijke beleidsprioriteiten: 1. Energiebesparing, duurzame energie en klimaatverandering; aansluitend bij onder andere activiteiten vanuit het Energieakkoord Noord-Nederland, Energy Valley en het woningenplan. 2. Leefomgeving en leefbaarheid; zowel binnen als buiten aandacht voor de kwaliteit van de leefomgeving. Daarbij kan onder andere gedacht worden aan plattelandsbeleid en de inrichting van gebouwen. 3. Water; in de breedste zin van duurzaam waterbeheer, waarbij onder andere vraagstukken van adaptatie een rol spelen. 4. Duurzaam produceren en consumeren; MVO, vooral bij het midden- en kleinbedrijf en duurzaam inkopen als belangrijke speerpunten. Het totale programmabudget (inclusief overgangsjaar, zie volgende alinea) bedroeg ,-. Zowel (samenwerkende) maatschappelijke organisaties, overheden als bedrijven kwamen in aanmerking voor een LvDO bijdrage. De LvDO bijdrage was voor afzonderlijke projecten gemaximaliseerd op 65% van de totale projectkosten met een maximum van per provincie per jaar. Overgangsjaar Het landelijke LvDO programma is in 2012 met één jaar verlengd. Daarmee is een overgangsjaar gecreëerd, bedoeld als overbrugging tussen het bestaande LvDO programma en het nieuwe programma Duurzaam Door! Op basis van de landelijke verlenging hebben de Noordelijke provincies het NAS ook met een jaar verlengd. Dat gaf de mogelijkheid om nadrukkelijker aandacht te hebben voor het versterken en verankeren van resultaten. 1

4 Organisatie Het NAS is uitgevoerd door provinciale LvDO regisseurs, met externe ondersteuning door Noordtij/KNN. Daarnaast is een aanjaagteam actief geweest, met als doel om projectideeën aan te dragen en te adviseren bij de projectkeuze en -ontwikkeling. Het aanjaagteam bestond uit betrokken mensen uit het veld van duurzame ontwikkeling in Noord Nederland die op persoonlijke titel zitting hadden in het team. Werken met uitvoeringsprogramma s Om de aansluiting met Noordelijke beleidsprioriteiten optimaal vorm te geven is gekozen voor een actieve werving van projecten. Deze werkwijze resulteerde in drie uitvoeringsprogramma s met in totaal 20 projecten. De totale begrootte projectkosten bedroegen ruim 3,3 miljoen. De LvDO projectbijdragen bedroegen in totaal bijna 2 miljoen met een gemiddelde bijdrage van 58%. De kosten voor programmacoördinatie en communicatie bedroegen in totaal 160 duizend euro, 9% van het beschikbare LvDO budget. 2

5 Project Trekker Totale kosten LvDO bijdrage (t.o.v. Begroot gerealiseerd) Programma Cradle to Cradle Noord-Nederland Kamer van Koophandel % 2 Het Faire Noorden Noordbaak % 3 SamenScholen De Kervanceray % 4 Duurzaamheidsconvenant VO IVN Groningen % 5 Grounds for Change films Greendream productions % Programma Energiebrink en Bespaarpanel NMF Drenthe % 7 Bespaarschaap en Energieke Wijkaanpak NMF Drenthe % 8 De Light Challenge 2010 Gemeente Heerenveen % 9 Oogstbaar Landschap Debets bv % 10 KOERS Duurzaam OZO Fryslân Gemeente Ooststellingwerf % 11 Grenzeloos CO2 Neutraal Noordbaak % 12 Lokale Energie Voorwaarts NMF Groningen % 13 Groene Start CMO Groningen % 14 Koploperkaart NMF Drenthe % Programma Koploperscholen IVN % 16 De Light Challenge 2013 Gemeente Heerenveen % 17 TriOn De Light Sensation % 18 Lokale Energie Voorwaarts II NMF Groningen % 19 Wij pakken de wijk aan NMF Drenthe % 20 Duurzame initiatieven op de kaart NMF Drenthe % Totaal %

6 Programma-evaluatie Doel De programma-evaluatie van het Noordelijk Ambitie Statement (NAS) is een van de bouwstenen voor besluitvorming over (inter)provinciale deelname aan het toekomstige programma Duurzaam Door! ( ). De evaluatie richt zich daarom vooral op het zichtbaar maken van de meerwaarde van het hanteren van het sociaal leren instrumentarium bij het opzetten en uitvoeren van concrete duurzaamheidsprojecten en de effectiviteit van het programma. Aanpak De voorliggende evaluatie is tot stand gekomen op basis van: 1. Beoordeling projectverslagen van afgeronde projecten; 2. Interviews met projectleiders; 3. Interviews met leden van het aanjaagteam; 4. Gesprek met de provinciale regisseurs. Projectervaringen In totaal zijn 8 projectleiders geïnterviewd. In de gesprekken is ingegaan op: Doelen en leerervaringen van het project; De waarde van sociaal leren instrumentarium; De samenwerking met de provincies en de waarde van het programma LvDO. De gehouden gesprekken vormen de inhoud van onderstaande doelen en leerervaringen. Doelen en leerervaringen Ervaringen van de regisseurs De 20 projecten die in de programmaperiode zin uitgevoerd, vormen een gevarieerd geheel. Uiteenlopende initiatiefnemers hebben zich gericht op een variëteit aan thema s. In de uitvoering van de jaarprogramma s hebben de provincies voorstellen mede afgewogen op basis van: - het NAS, waarin vooral thema s en uitgangspunten zijn verwoord en de criteria zijn opgenomen - in de projecten moet echt iets gebeuren: activiteitgerichte aanpak (van agenderen naar doen) - de projecten moeten brede doelgroepen bereiken en dus geen beperkt, elitair bereik hebben (van marge naar mainstream) - projecten moeten een zodanig proces teweeg brengen, zodat het ook na afronding van de projecten blijft doorlopen (verdiepen, verankeren en perspectief) De provinciale regisseurs constateren op basis van de projectresultaten en evaluaties dat nagenoeg alle projecten op deze afwegingen goed hebben gescoord. Ondanks het feit dat verschillende projecten werden gekenmerkt door een sterk procesmatige aanpak, is naar de mening van de regisseurs door die initiatiefnemers hard gewerkt aan concrete resultaten. Dat geldt ook voor het bereik van de projecten. Er is steeds zorgvuldig gewerkt aan het overdragen van ervaringen en resultaten (middels handleidingen, workshops, films en presentaties) aan andere initiatiefnemers binnen de eigen sector of aan initiatiefnemers uit andere maatschappelijke werkvelden. De experimenteerruimte die het werken met het sociaal instrumentarium biedt is daarmee in de programmaperiode goed benut. Vanuit het oogpunt dat projecten ook kunnen mislukken, maar wel veel leerresultaten opleveren, is door de initiatiefnemers vernieuwend gewerkt en is het experiment in samenwerking niet geschuwd. Dat heeft tot positieve, maar ook negatieve ervaringen (binnen projecten, 4

7 tussen projectpartners) geleid. Zo bleek bijvoorbeeld in de uitvoering van het project Cradle 2 Cradle dat het financieel niet haalbaar was om zes C2C gecertificeerde productlijnen op te zetten (te kostbaar). Door het project in samenspraak met de regisseurs aan te passen heeft dit niet tot afbreuk van de resultaten geleid, maar is de focus in het project verlegd naar C2C ketenoverleg. Ook voor het project Duurzaamheidsconvenant VO geldt dat het niet lukte om daadwerkelijk een convenant te sluiten tussen de school en de deelnemende partijen. Dat was op dat moment nog een brug te ver. Echter door pragmatische samenwerking en goed overleg met de regisseurs is het project toch succesvol uitgevoerd en worden momenteel verschillende duurzame adviezen (aangedragen door de leerlingen zelf) geïmplementeerd op de school. En er is een handboek van dit project beschikbaar gekomen als tastbaar resultaat. Deze leerervaringen en die van de andere uitgevoerde projecten kunnen in nieuwe programma s en projecten goed worden gebruikt om deze sterker en veerkrachtiger te maken. Tastbare resultaten In het LvDO programma werd gestreefd naar tastbare resultaten. Dat is door de verschillende projecten op diverse manier geconcretiseerd, zoals: - prototype van een innovatief product (bijv. Lightchallenge) - innovatieve (organisatie) concepten (Cradle to Cradle, Groene Start: Innovatie in de kinderopvang) - handboeken (Oogstbaar Landschap, Scholenbouwmeester, Lokale Energie Voorwaarts, Duurzaamheidsconvenant) - samenwerkingsverbanden (Duurzaamheidsconvenant, Faire Noorden, Lokale Energie Voorwaarts) - voorbeeld- en instructiefilms (Grounds for Change, Groene Start: Innovatie in de Kinderopvang) - kennisdelen/websites (Koploperkaart, Oogstbaar Landschap) Het betekent in elk geval dat vanuit nagenoeg ieder project tastbare opbrengst beschikbaar is die tenminste gebruikt kan worden als bron van inspiratie en kennisbron voor nieuwe initiatieven. Veel van de projecten hebben nog een stap verder in hun resultaat bereikt, zij leveren aanknopingspunten voor concrete spin-off en/of opschaling naar andere regio s. Verder zijn er nieuwe netwerken ontstaan. Spin-off: Implementatie/ continuïteit Veel van de uitgevoerde projecten zoeken naar mogelijkheden om na afronding van het project te komen tot implementatie of continuering. Zo heeft bijvoorbeeld het project het Faire Noorden twee nieuwe initiatieven als resultaat: een project om het duurzaam en fair trade inkopen door gemeenten te stimuleren in Fryslân (met het vervolg willen de Friese projectleiders in 2015 de eerste Fair Trade provincie zijn) en de methodiek Fair Business Campus om de samenwerking tussen bedrijfsleven en MBO-onderwijs in het noorden rond duurzaamheid te versterken. Vanuit het Cradle to Cradle-project ontstaan in de noordelijke provincies steeds meer thematische ketenoverleggen, die zich inzetten om tussen branches, overheden en maatschappelijke organisaties een integrale aanpak van duurzaamheidsthema s te organiseren. De verschillende energieprojecten die in het werkprogramma zijn uitgevoerd (zoals Grenzeloos CO2 Neutraal, Energiebrink, Energieke Wijkaanpak en Lokale Energie Voorwaarts) hebben bijgedragen aan synergie tussen de verschillende initiatiefnemers en actieve ondersteuning aan lokale energie initiatieven. Uiteraard zijn sommige projecten en initiatiefnemers succesvoller in het organiseren van spin-off in de vorm van vervolgactiviteiten en nieuwe producten dan andere. Veel processen komen dankzij subsidie goed op gang maar hebben na afloop nog een extra stimulans nodig om verder te kunnen. Het ontbreekt initiatiefnemers vaak aan zicht op het totale speelveld (welke regelingen zijn voor welke activiteit geschikt, welke combinaties van regelingen zijn mogelijk, hoe scherp zijn de criteria en is er ondersteuning beschikbaar). In de beleving van de initiatiefnemers brengt discontinuïteit in de (vervolg)financiering belangrijke afbreuk risico s met zich mee voor de geboekte resultaten. Vertraging in de vervolgactiviteiten kan er toe leiden dat men het momentum verliest. Juist het stimulerende effect van de werkwijze met het 5

8 noordelijke ambitie statement heeft een versnelling te weeg gebracht waarvan men graag het tempo vast wil houden. De waarde van sociaal leren instrumentarium Bij de waardering van het sociaal instrumentarium is tijdens het houden van de verschillende interviews met projectleiders vooral gekeken of het met elkaar en voor elkaar werken van de verschillende partijen tot effectief resultaat heeft geleid. Ofschoon het met en voor elkaar werken in de beginfase van een project meer tijd kost, is in de verdere stadia effectiever en resultaatgerichter gewerkt. In een aantal gevallen is het resultaat van dien aard dat er nieuwe en onverwachte oplossingen zijn gekozen. Het is verfrissend gebleken dat hiervoor binnen het LVDO-programma de nodige ruimte bestond. Er zijn verschillende vernieuwende netwerken ontstaan rond maatschappelijk verantwoord ondernemen en energie en klimaat (o.a. Groene start, Cradle to Cradle, Grenzeloos CO2 Neutraal, Lokale Energie Voorwaarts). Verschillende projecten hebben onverwachte spin-off gegenereerd die de waarde van de aanpak zichtbaar maken (o.a. Lightchallenge, Het Faire Noorden, Oogstbaar Landschap). De meeste projectresultaten zijn het resultaat van sociaal leren trajecten. Sturing op concrete, tastbare projectresultaten is daarbij een flinke uitdaging gebleken. Veel projecten hadden hoge ambities op de inhoud gesteld die niet volledig waargemaakt konden worden. Overigens wordt dat door de meesten van hen niet als negatief beoordeeld, maar veel meer als belangrijke leerervaring: soms lijkt samenwerking (tussen partners, in de keten) voor de hand te liggen om een concreet projectresultaat snel te bereiken. In de praktijk blijkt dan dat organisatiecultuur, professionaliteit, onderling vertrouwen, werkwijze en projectbeheer een zeer sterke invloed hebben op het actuele verloop van de samenwerking en realisatie. Juist op dat brede terrein van het sociaal spectrum is veel ervaring opgedaan die belangrijk is voor meer integrale samenwerking tussen organisaties. Er is in het programma ervaring opgedaan met samenwerking tussen private en publieke partijen, maar ook tussen private partijen onderling en tussen maatschappelijke organisaties met een zelfde opgave en achtergrond. Het is gebleken hoe belangrijk het is om aandacht te hebben voor de zachte kant van samenwerking in het uitvoeren van ambitieuze, inhoudelijke projecten. De waarde van het programma LvDO Het faciliteren van leerprocessen wordt door alle gesprekspartners van groot belang geacht. Dat zeggen zowel de initiatiefnemers van projecten als de regisseurs en de leden van het aanjaagteam. Het stelt partijen in staat om vernieuwende netwerken te vormen en tot onverwachte resultaten te komen. Het faciliteren van leerprocessen als opgave draagt de werkwijze van experiment in zich. Naast de onmiskenbare opbrengst van experimenten, is het risico reëel dat projecten uiteindelijk inhoudelijk (in de zin van concrete producten of bereikte meetbare resultaten) minder rendement opleveren. De geïnterviewde partijen zien de gekozen werkwijze vooral als een belangrijk voordeel. Daardoor ontstaat de durf bij organisaties om meer samen te werken, zelf te investeren in nieuwe vormen van samenwerking en het mogelijke verlies te accepteren: LvDO is risicokapitaal voor investeringen in duurzaamheid. Op projecten die merkbaar niet goed werden uitgevoerd, of waar samenwerking zichtbaar moeizaam verliep, is vaak tijdig ingegrepen. Dat had een gunstig effect op de uitvoering, waarbij in een enkel geval ervoor gekozen is om een project op grond van een goede inhoudelijke onderbouwing te laten afwijken van de oorspronkelijke opdracht. Ook daarin toont zich de waarde van een overkoepelend programma met een goede organisatiestructuur. Het belang van interprovinciale samenwerking De drie noordelijke provincies hebben tijdens dit LvDO-programma opnieuw intensief samengewerkt. Door de initiatiefnemers van de projecten is dat als zeer positief en stimulerend ervaren. Door de sterke betrokkenheid 6

9 vanuit de provincies bij projecten kon in de regio s maximaal geprofiteerd worden van projectkennis. Interprovinciale samenwerking is daarbij van groot belang. De samenwerking tussen de regisseurs was hecht en ook de lijnen naar de verschillende projecten waren kort. Daardoor kon snel worden geschakeld om effectieve ondersteuning en advies te brengen, of te bemiddelen naar zinvolle (proces of project)partners. In een aantal projecten is wel ervaren dat ook binnen de provincies soms nog te sectoraal wordt gewerkt. Dat zou een aandachtspunt voor een eventuele nieuwe programmaperiode kunnen zijn. Bij een integrale benadering kunnen projectresultaten immers nog beter in beleid geïntegreerd worden en kunnen provincies nog meer opbrengst hebben van projectkennis en resultaten die via de voordeur worden binnengebracht. Van rijkszijde wordt de samenwerking in noordelijk verband zeer gewaardeerd. De samenwerking op interprovinciale schaal wordt als zeer waardevol gezien, zeker in provincies die een plattelandskarakter hebben. Ervaringen aanjaagteam De rol van het aanjaagteam De oorspronkelijke gedachte was dat een speciaal ingesteld aanjaagteam als idee generator en adviesgroep voor samenwerkende partijen zou functioneren. Dat concept werd gewaardeerd door de deelnemers, maar bleek in de praktijk om verschillende redenen niet optimaal te werken. Uiteindelijk is het aanjaagteam veel meer gebruikt als een klankbordgroep, om projectideeën te toetsen. Aansluitend op die toetsing moest vrij veel snelheid worden gemaakt om jaarprogramma s inhoudelijk en procedureel goed voor te bereiden. Een sterkere rol als ideegenerator conflicteerde met die gewenste snelheid, zodat de rol van het aanjaagteam beperkt is gebleven tot klankbord. De leden vonden het daarnaast moeilijk om een oordeel te geven over elkaars en eigen projecten. Overigens onderkennen de leden van het aanjaagteam de logica van dit verloop. Er zijn daarom vooral suggesties aangereikt om die klankbordfunctie te verbeteren. De nadruk van deze suggesties is vooral gericht op het minder sterk beoordelen van projecten, maar meer meedenken over mogelijkheden en kansen om succesvolle projecten te signaleren en uit te werken en een actieve rol te spelen bij de vorming van netwerken. Projecten die bijdragen aan de wensen vanuit het Rijk en de provincies en die aansluiten bij het werkveld van maatschappelijke organisaties, bedrijven, kennisinstellingen en lokale overheden. Programmatische aanpak LvDO Een programmatische aanpak zoals met het NAS door de noordelijke provincies is uitgevoerd, wordt door de aanjagers van groot belang geacht. Het enige aandachtspunt dat zij benoemen is vergelijkbaar met de suggestie die de initiatiefnemers van projecten doen: het is logisch dat provincies in de uitvoering van projecten graag eigen prioriteiten en accenten leggen, maar daardoor bestaat het risico dat onvoldoende geprofiteerd wordt van elkaars kennis en ervaring. Dat kan leiden tot versnippering van de inzet, terwijl juist de gemeenschappelijke ambitie met het NAS zo n krachtige motor voor noordelijke samenwerking kan zijn tussen overheden, marktpartijen, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Benutten werkconferenties In de uitvoering van het programma LvdO zijn door de regisseurs verschillende (werk)conferenties uitgevoerd. Tijdens die conferenties is gewerkt en gediscussieerd met initiatiefnemers van projecten en met andere belangstellende deelnemers van overheden, maatschappelijke organisaties kennisinstellingen en bedrijven. Die werkwijze is als verfrissend en krachtig ervaren. Tijdens die bijeenkomsten was veel aandacht voor klankbord, reflectie en consultatie. De suggestie wordt gedaan om met behulp van zulke werkbijeenkomsten ook de aanjaagfunctie in te vullen. De werkwijze functioneert als pressure cooker: veel draagvlak en resultaat in korte tijd. 7

10 Meerwaarde sociaal instrumentarium Het LvDO instrumentarium biedt de kans om sociaal leren en netwerk innovaties als contramal naast technische innovatieprogramma s te laten functioneren. Bijvoorbeeld op het brede terrein van energie, waar technische innovaties (smart grids) nu gekoppeld worden aan sterke inzet op lokale energie initiatieven (het lokale energiebedrijf als ultieme vorm van bewonersparticipatie). Ook in de projecten rond Cradle to Cradle valt deze kans voor de contramal op. Technische innovaties leiden er inmiddels toe dat in de noordelijke provincies nieuwe netwerken ontstaan op kansrijke thema s, waarin kennisinstellingen, overheden en branches participeren (duurzaamheid in de zorg, afvalketenoverleg, textielketenoverleg, etc). Een actueel voorbeeld waar deze ontwikkeling ook te zien is de biobased economy met veel technische innovatie, die vraagt om maatschappelijke vernieuwing in de vorm van de biobased society. Inmiddels wordt die contramal ook benut in de regionale economische ontwikkelingsvisie, waaraan de drie noordelijke provincies gezamenlijk werken. Effectiviteit LvDO programma Het LvDO programma realiseert de bovengenoemde meerwaarde met relatief weinig middelen. Met een gemiddeld bijdrage percentage van 58% kan het programma wedijveren met economische innovatieprogramma s qua effectiviteit. Geconstateerd wordt wel dat de grens ongeveer bereikt is wat betreft maatschappelijke cofinanciering. De verwachting is dat bij striktere eisen ten aanzien van co-finananciering het maatschappelijk bereik van het instrumentarium gaat afnemen. Dat zou betekenen dat de beoogde doelgroepen minder zullen gaan investeren in sociale en maatschappelijke innovatie. Een hoger rendement zal daarom gerealiseerd moeten worden door een betere samenwerking tussen regionale overheden onderling, iets waar het programma Duurzaam Door! ook op voorsorteert. 8

11 Conclusies en aanbevelingen Op basis van de gehouden evaluatie van het programma LvDO kunnen de volgende conclusies worden getrokken: De experimenteerruimte die het werken met het sociaal instrumentarium biedt is in de programmaperiode goed benut. Er is door de initiatiefnemers vernieuwend gewerkt en het experiment in samenwerking en methodieken is actief gezocht. Er is steeds zorgvuldig gewerkt aan het overdragen van ervaringen en resultaten (middels bijvoorbeeld handleidingen, workshops, films en presentaties) aan anderen binnen de eigen sector of aan initiatiefnemers uit andere maatschappelijke werkvelden of regio s. Ieder project dat is uitgevoerd heeft tastbare opbrengst beschikbaar, die toegepast kan worden als bron van inspiratie en kennis voor nieuwe initiatieven. Veel projecten hebben nog een stap verder in hun resultaat bereikt, zij leveren aanknopingspunten voor concrete spin-off en opschaling. De doelen en ambities verwoord in het noordelijke ambitie statement zijn uitgangspunt geweest voor een groot aantal projecten. Het stimulerende effect van de werkwijze met het programma LvDO heeft hierdoor een versnelling te weeg gebracht, waarvan het werkveld graag het tempo vast wil houden. Inzet op een vergelijkbaar programma vanaf 2013 wordt als een essentiële opgave gezien om het tempo vast te houden en de sociaal economische opgaven in het noorden te realiseren. Er zijn verschillende vernieuwende netwerken ontstaan rond maatschappelijk verantwoord ondernemen (bv. ketenoverleggen, samenwerking tussen voortgezet onderwijs en bedrijfsleven) en energie en klimaat(lokale Energie Voorwaarts, Lightchallenge). Sommige projecten hebben onverwachte spin-off gegenereerd die de waarde van de aanpak zichtbaar maakt (bv. Ketenologyspel als spin-off van Oogstbaar landschap en Fair Business Campus als spin-off van Het Faire Noorden). De meeste projectresultaten zijn het gevolg van social learning. Sturing op concrete, tastbare projectresultaten is daarbij een flinke uitdaging gebleken. Er is in het programma veel ervaring opgedaan met samenwerking tussen private en publieke partijen, maar ook tussen private partijen onderling en tussen maatschappelijke organisaties met een zelfde opgave en achtergrond. Het is gebleken hoe belangrijk het is om aandacht te hebben voor de zachte kant van samenwerking (het onderling in vertrouwen delen van kennis, ervaringen en competenties) in het uitvoeren van ambitieuze, inhoudelijke projecten. Het faciliteren van leerprocessen met een dergelijk programma als LvDO wordt van groot belang geacht. Het stelt partijen in staat om vernieuwende netwerken te vormen en tot onverwachte resultaten te komen. Door de sterke betrokkenheid vanuit de provincies bij projecten kon in de regio s maximaal geprofiteerd worden van projectkennis. Interprovinciale samenwerking is daarbij van groot belang. Een programmatische aanpak zoals met het NAS door de noordelijke provincies is uitgevoerd, wordt in het brede werkveld duurzaamheid van groot belang geacht. 9

12 Het LvDO instrumentarium biedt de kans om sociaal leren en netwerk innovaties als contramal naast technische innovatieprogramma s te laten functioneren. Op basis van de conclusies zijn de volgende aanbevelingen naar voren gekomen: De ruimte om te experimenteren is een belangrijke voorwaarde voor een eventueel nieuw programma waarin LvDO en NME samen gaan in het programma Duurzaam Door. Het delen van kennis en resultaten werkt stimulerend en het verdient aanbeveling dit te borgen. In een eventueel nieuw NAS is het van belang om uitdagende doelen en ambities te verwoorden die bijdragen aan een verdere implementatie van de duurzame sociaal economische groei binnen de noordelijke provincies. Bij het samenstellen van een nieuw progamma is het van belang dat er een goede samenwerking is tussen de provincies en het werkveld. Een aanjaagteam dat als klankbordgroep fungeert, kan hier meerwaarde bieden. Verder verdient het aanbeveling om maatschappelijke stakeholders reeds te betrekken bij de ontwikkeling van het nieuwe programma. Daarmee wordt het draagvlak voor uitvoering vergroot en kan de effectiviteit van het programma verder verbeterd worden. Tijdens de uitvoering van het programma is gebleken dat de provincies deels ook eigen prioriteiten hebben. In een mogelijk nieuw NAS is daarom aan te bevelen te kiezen voor diversiteit afgestemd op de prioriteiten van de verschillende provincies. Dat kan ook als er gekozen wordt voor een model waar provinciale samenwerking gezocht wordt rond thema s die gedeeld worden, terwijl op andere thema s niet of minder wordt samengewerkt. 10