Blokkendoos KSE Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie

Transcriptie

1 Blokkendoos KSE Leergebied Biologie Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie Blokkendoos KSE

2

3 Blokkendoos KSE Leergebied Biologie Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie Blokkendoos KSE Versie 4 Enschede, oktober 2004

4 Verantwoording 2001 Stichting Leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: E.A.H. Creyghton, Onderwijs Haaglanden, Den Haag (niveau 5 & 6, auteur Kavelboek Biologie) A.M. Ottenhof, ROC Utrecht, afdeling mavo, havo, vwo (niveau 5 & 6, auteur Kavelboek Biologie) Eindredactie: Eddie van Vliet (SLO), Pauline Buit-de Krijger (SLO) Vormgeving en Productie: N.C.A. ten Donkelaar-Wilbers (SLO) In samenwerking met: CINOP In opdracht van: BVE Raad

5 Inhoud Inleiding 5 Schematisch overzicht onderwijseenheden per domein van het leergebied Biologie 6 Schematisch overzicht samenhang blokken per leergebied Biologie 7 Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO Onderwijseenheid BIO

6

7 Inleiding Aandachtspunten specifiek voor de blokken Biologie: In het schematisch overzicht van de onderwijseenheden Biologie zijn op niveau 5 onderwijseenheden ANW toegevoegd. Binnen ANW worden onderwerpen vanuit een breed perspectief benaderd, maar omdat de relatie met sommige van de onderwijseenheden ANW met Biologie overduidelijk is, zijn deze hier opgenomen. Tussen de onderwijseenheden van eenzelfde niveau is nu nog niet in alle gevallen een relatie gelegd. De vakwerkgroep zal deze relatie nader moeten onderzoeken en vastleggen. Basisvorming Biologie en Kennis van de Wereld Er is besloten om het examenprogramma basisvorming Biologie bij Kennis van de Wereld op te nemen. Dit in verband met de traditie in het volwassenenonderwijs, waarin Kennis van de Wereld een belangrijke plaats inneemt. De onderwijseenheden van niveau 2 en 3 die tot Biologie zijn te rekenen, vindt u in Kennis van de Wereld uitgewerkt. Splitsing bij niveau 6 Op niveau 6 is een onderscheid gemaakt tussen Biologie 1 (het vak in het vrije deel vwo) en Biologie 1, 2 (Biologie in het profiel Natuur en Gezondheid vwo). De eindtermen zonder sterretje behoren tot Biologie 1. De eindtermen met en zonder sterretje behoren tot Biologie 1, 2. 5

8 Schematisch overzicht onderwijseenheden per domein van het leergebied Biologie Niveau 6 Niveau 5 Niveau 4 Niveau 3 Vaardigheden Structuren Levenscyclus Metabolisme Dynamiek en Homeostase 6.5 Regeling en Gedrag II 6.4 Fysiologie van de Mens III 6.3 Voortplanting en Erfelijkheid III 5.6 Vaardigheden Biologie II 6.2 Plantkunde en Ecologie II 6.1 Basis Biologie III 6.1 Basis Biologie III 5.5 Regeling en Gedrag I 5.7 Studie en Beroep II 5.4 Fysiologie van de Mens II 5.3 Voortplanting en Erfelijkheid II 5.2 Plantkunde en Ecologie I 5.1 Basis Biologie II 5.1 Basis Biologie II Kenmerken van het Leven (ANW 5.1) Mens en Gezondheid (ANW 5.2) Eenheid en Verscheidenheid (ANW 5.3) Duurzame Ontwikkeling (ANW 5.5) 4.8 Gedrag bij Mens en Dier 4.7 Bescherming 4.6 Regeling en Gedrag van de Mens 4.10 Vaardigheden Biologie I 4.5 Fysiologie van de Mens I 4.4 Voortplanting en Erfelijkheid I 4.9 Studie en Beroep I 4.3 Mensen in hun Omgeving 4.2 Planten en hun Levensgemeenschappen 4.1 Basis Biologie I 4.1 Basis Biologie I Niveau 2 Niveau 1 Voorkomen is Beter dan Genezen (K.v.d.W. 2.12) 6

9 Schematisch overzicht samenhang blokken per leergebied Biologie Vaardigheden Structuren Levenscyclus Metabolisme Dynamiek en Homeostase Niveau Regeling en Gedrag 6.4 Fysiologie van de Mens III 5.6 Vaardigheden Biologie II (niveau 5/6) 6.3 Voortplanting en Erfelijkheid III 6.2 Plantkunde en Ecologie II 6.1 Basis Biologie III 6.1 Basis Biologie III 5.5 Regeling en Gedrag I Niveau Fysiologie van de Mens II 5.7 Studie en Beroep II (niveau 5/6) 5.3 Voortplanting en Erfelijkheid II 5.2 Plantkunde en Ecologie I 5.1 Basis Biologie II 5.1 Basis Biologie II Kenmerken van het leven (ANW 5.1) Mens en Gezondheid (ANW 5.2) Eenheid en Verscheidenheid (ANW 5.3) Duurzame Ontwikkeling (ANW 5.5) 4.8 Gedrag bij Mens en Dier Niveau Bescherming 4.6 Regeling en Gedrag van de Mens 4.5 Fysiologie van de Mens I 4.10 Vaardigheden Biologie I 4.4 Voortplanting en Erfelijkheid I 4.9 Studie en Beroep I 4.3 Mensen in hun Omgeving 4.2 Planten en Levensgemeenschappen 4.1 Basis Biologie I 4.1 Basis Biologie I Niveau 3 Voorkomen is beter dan genezen (K.v.d.W. 2.12) 7

10 Onderwijseenheid BIO.4.1 Onderwijseenheid 1: Basis Biologie I Leergebied: Biologie Domein: Structuren, Metabolisme Subdomein: Cellen staan aan de basis (examenprogramma vmbo K/4) Planten en Dieren en hun Samenhang: de eigen omgeving verkend (examenprogramma vmbo K/6) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Toelichten dat een organisme als een geheel beschouwd kan worden waarbij voor instandhouding en gezondheid van het organisme processen in onderlinge samenhang plaatsvinden. 2. Levenskenmerken noemen en toelichten. 3. Delen waaruit een cel is opgebouwd en delen waardoor een cel kan zijn omgeven, benoemen in afbeeldingen of in modellen aanwijzen en van deze delen de functies beschrijven. 4. Beschrijven wat de stofwisselingsprocessen, verbranding en fotosynthese, voor betekenis hebben voor de instandhouding van een organisme en wat de correlatie ervan is met de gassen die een organisme in en uit gaan. 5. Kenmerkende eigenschappen van cellen van planten, dieren, schimmels en bacteriën noemen. 6. Delen waaruit een weefsel of orgaan is opgebouwd benoemen en in afbeeldingen of modellen aanwijzen en functie(s) van deze delen beschrijven. 7. Met behulp van determineertabellen de Nederlandse naam opzoeken van planten- en diersoorten die veel in Nederland voorkomen en verwoorden dat aan het onderling verschillen van soorten erfelijke factoren ten grondslag liggen. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VBMBO K/4 NRS. 1-6, K/6 NR. 1 Aansluitende onderwijseenheden: 4.2 Planten en Levensgemeenschappen 4.3 Mensen in hun Omgeving 4.4 Voortplanting en Erfelijkheid I 4.5 Fysiologie van de Mens I 4.6 Regeling en Gedrag van de Mens 5.1 Basis Biologie II Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 8

11 Onderwijseenheid BIO.4.2 Onderwijseenheid 2: Planten en Levensgemeenschappen Leergebied: Biologie Domein: Metabolisme, Dynamiek en Homeostase Subdomein: Schimmels en Bacteriën (K/5 examenprogramma vmbo) Planten en Dieren en hun Samenhang (K/6 examenprogramma vmbo) Reageren op Waarnemingen (K/11 examenprogramma vmbo) Van Generatie op Generatie (K/12 examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Informatie verzamelen met betrekking tot verbanden tussen vorm, bouw en leefwijze van organismen en de omgeving waarin deze organismen leven, en in een presentatie samenvatten en uitleggen hoe planten en dieren zijn aangepast aan hun leefwijze en leefomgeving. 2. Delen waaruit zaadplanten zijn opgebouwd benoemen, hun functie(s) beschrijven en aangeven welke delen van planten voedingsmiddelen en/of grondstoffen leveren voor de mens. 3. Enkele typen weefsel(s) van planten met functie(s) en bouw beschrijven. 4. Stadia in de levenscyclus van zaadplanten met geslachtelijke voortplanting noemen, inclusief aspecten van het overwinteren van een plant. 5. Aan de hand van voorbeelden geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting bij zaadplanten herkennen en toelichten. 6. Toelichten dat gedrag bij dieren uit een reeks samenhangende handelingen bestaat, en kan aan de hand van concrete voorbeelden uitleggen dat gedrag afhankelijk is van prikkels en motiverende factoren. 7. Beschrijven dat schimmels en bacteriën reducent en/of ziekteverwekker kunnen zijn, hoe ze verspreid kunnen worden, hoe ze voorkomen en bestreden kunnen worden en welke rol schimmels en bacteriën kunnen spelen bij biotechnologie. 8. Toelichten hoe voedselbederf onder invloed van schimmels en bacteriën kan worden tegengegaan door de mens. 9

12 9. Voorbeelden van klassieke en moderne vormen van biotechnologie beschrijven, waarmee voedingsstoffen en medicijnen worden verkregen en bewerkt. 10. Uitleggen wat een ecosysteem is en uitleggen/noemen welke relaties er zijn tussen organismen bij de energiestromen in een ecosysteem. 11. In een beschreven ecosysteem biotische en abiotische milieufactoren noemen en toelichten dat individuen en populaties in een ecosysteem afhankelijk zijn van biotische en abiotische factoren en onder invloed van deze factoren kunnen veranderen. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/6 NRS. 1-6, K/5 NRS. 1-3, K/11 NR. 1, K/12 NR. 7 Aansluitende onderwijseenheden: 5.2 Plantkunde en Ecologie I Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 10

13 Onderwijseenheid BIO.4.3 Onderwijseenheid 3: Mensen in hun Omgeving Leergebied: Biologie Domein: Dynamiek en Homeostase Subdomein: Mensen beïnvloeden hun Omgeving (K/7, examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Toelichten dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie en recreatie van ecosystemen afhankelijk is. 2. De relatie toelichten tussen een grotere voedselproductie en bodembewerking, voeding, gewasbescherming en veredeling waaronder genetische modificatie. 3. De belangrijkste oorzaken en effecten noemen van de aantasting van natuur en milieu door overbevolking, door bepaalde soorten afval, door het gebruik van bestrijdingsmiddelen, door verkeer en door energiegebruik mede gebruikmakend van scheikundige benamingen. 4. Voor een concrete situatie informatie verzamelen voor mogelijkheden tot maatregelen met als doel het waarborgen van een duurzame relatie tussen mens en milieu en in een presentatie de geïnventariseerde maatregelen samenvatten en de effecten ervan toelichten. 5. Het belang beschrijven van een nationale en mondiale aanpak van de bescherming van het milieu. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/7 NRS Aansluitende onderwijseenheden: 5.2 Plantkunde en Ecologie I Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 11

14 Onderwijseenheid BIO.4.4 Onderwijseenheid 4: Voortplanting en Erfelijkheid I Leergebied: Biologie Domein: Levenscyclus, Metabolisme, Dynamiek en Homeostase Subdomein: Bescherming (K/10, examenprogramma vmbo) Van Generatie op Generatie (K/12, examenprogramma vmbo) Erfelijkheid en Evolutie (K/13, examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Fasen in de lichamelijke en geestelijke groei en ontwikkeling van mensen noemen. 2. Delen van de voortplantingsstelsels noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie(s) en werking beschrijven. 3. Functies van seksualiteit verwoorden en verschillen in opvattingen, normen en waarden daarover formuleren. 4. Beschrijven hoe de voortplanting van mensen verloopt, met inbegrip van de rol van geslachtschromosomen. 5. De werking van voorbehoedmiddelen beschrijven. 6. De meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoeningen en hun verschijningsvormen noemen en toelichten hoe de overdracht van deze aandoeningen is te voorkomen met name voor aids, syfilis, chlamydia, gonorroe en candida. 7. Toelichten dat individuen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen en welke rol chromosomen en geslachtscellen hierbij spelen. 8. Het proces en de betekenis van de gewone celdeling en reductiedeling beschrijven. 9. Conclusies trekken uit gegevens bij monohybride kruisingen over het genotype en fenotype van ouders en/of hun directe nakomelingen. 10. Toelichten dat in de loop van de tijd nieuwe rassen en soorten zijn ontstaan, mede onder invloed van mutaties en selectie. 11. Toelichten dat onder andere bepaalde stoffen en straling invloed kunnen hebben op de frequentie waarmee mutaties plaatsvinden. 12. Enkele situaties noemen, waarin het relevant is enige kennis te hebben van de erfelijkheidsleer en situaties noemen, waarin het relevant is genetisch advies in te 12

15 winnen en in dit verband vormen van prenataal onderzoek beschrijven. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/12 NRS. 1-5, K/13 NRS. 1-6, K/10 NR. 4 Aansluitende onderwijseenheden: 5.3 Voortplanting en Erfelijkheid II Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 13

16 Onderwijseenheid BIO.4.5 Onderwijseenheid 5: Fysiologie van de Mens I Leergebied: Biologie Domein: Metabolisme, Dynamiek en Homeostase Subdomein: Houding, Beweging en Conditie (K/8, examenprogramma vmbo) Het Lichaam in Stand houden (K/9 examenprogramma vmbo) Reageren op Waarnemingen (K/11 examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. De functie van het verteringsstelsel beschrijven. 2. De delen van het verteringsstelsel en de delen die met dit stelsel samenwerken, noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) en werking ervan beschrijven, met inbegrip van enzymwerking en spierwerking. 3. Voedingsstoffen en hun functie(s) voor het lichaam noemen en de relatie ervan met voedingsadviezen toelichten, inclusief evenwicht tussen opname en gebruik, verbruik en verlies van stoffen bij een constante lichaamsmassa. 4. Uitleggen wat er kan gebeuren bij ondervoeding, bij overmatig gebruik van voedsel, alcohol en medicijnen, en bij gebruik van tabak en drugs en hierbij abstracte relaties leggen. 5. Lymfevaten, bloedvaten en onderdelen van het hart noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) en werking beschrijven, met inbegrip van enkele macroscopische details en problemen met de bloedsomloop. 6. Van bloed, lymfe en weefselvloeistof van de mens de samenstellende delen benoemen en in situaties waarin dit relevant is de functie van de delen beschrijven. 7. Delen van het ademhalingsstelsel noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) en werking beschrijven. 8. Lever en nieren met urineleiders, urineblaas en urinebuis noemen, in afbeeldingen aanwijzen en de functie ervan noemen, de bouw en werking van de nier beschrijven en beschrijven dat omzetting van afvalstoffen en niet-bruikbare stoffen in de lever plaatsvindt en dat deze daarna uitgescheiden worden. 14

17 9. Delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie(s) en werking beschrijven, inclusief een aantal microscopische en macroscopische details. 10. Beschrijven wat er gebeurt bij bepaalde vormen van overbelasting van het bewegingsapparaat tijdens het werk en bij sport en hoe deze overbelasting zoveel mogelijk vermeden kan worden. 11. De samenstellende delen van de huid en onderhuids bindweefsel noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie(s) beschrijven. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/9 NRS. 1-8, K/8 NRS. 1 EN 2, K/11 NR. 8. Aansluitende onderwijseenheden: 4.7 Bescherming 5.4 Fysiologie van de Mens II Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 15

18 Onderwijseenheid BIO.4.6 Onderwijseenheid 6: Regeling en Gedrag van de Mens Leergebied: Biologie Domein: Dynamiek en Homeostase Subdomein: Reageren op Waarnemingen (K/11, examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Het principe van de werking van hormonen beschrijven. 2. Hormoonklieren noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functies en werking met de nodige detaillering beschrijven. 3. Delen van het zenuwstelsel die van belang zijn noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie(s) en werking beschrijven; soorten zenuwcellen benoemen en onderverdelen. 4. Reflexen noemen en beschrijven en de functie(s) toelichten. 5. Ervaringen/waarnemingen van zintuigpracticumproeven in biologische termen weergeven. 6. Delen van het gehoororgaan, van de ogen en zintuigelementen in huid, neus en tong in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie en werking ervan beschrijven. 7. Op abstracte wijze uitleggen dat prikkels uit de omgeving door zintuigen omgezet worden in impulsen die naar het centraal zenuwstelsel geleid worden, waardoor waarneming kan plaatsvinden. 8. Beschrijven dat bewust gedrag vanuit de hersenen gestuurd wordt en dat bij gedrag van de mens normen en waarden een rol spelen. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/11 NRS. 2-7, 9, 10. Aansluitende onderwijseenheden: 4.8 Gedrag bij Mens en Dier 5.5 Regeling en Gedrag I Trajecten: Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden niet voor de basisberoepsgerichte leerweg). 16

19 Onderwijseenheid BIO.4.7 Onderwijseenheid 7: Bescherming Leergebied: Biologie Domein: Metabolisme, Dynamiek en Homeostase Subdomein: Bescherming (K/10, examenprogramma vmbo) Bescherming en Antistoffen (V/1 examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.5 Fysiologie van de Mens I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. De rol beschrijven van de hoornlaag bij de bescherming tegen infecties, uitdroging en beschadigingen en de rol van pigment bij de bescherming tegen ultraviolette straling. 2. Het belang beschrijven van inenting en toediening antibiotica. 3. Voorbeelden van bloedziekten en infectieziekten die via bloed verspreid worden, noemen, de gevolgen van de ziekten voor het lichaam beschrijven en uitleggen hoe besmetting te voorkomen is met name bij aids, leukemie, hepatitis en tuberculose. 4. Antigenen onderscheiden die de vorming van antistoffen tot gevolg hebben: - virussen; - bacteriën; - lichaamsvreemde cellen en stoffen. 5. De aanwezigheid van antistoffen in verband brengen met een besmetting van mens of (landbouwhuis)dier. 6. Antistoffen als diagnostisch middel toepassen bij een op schrift aangeboden biologische probleemstelling en hierbij relevante gegevens verwerken en presenteren: - bloedgroepbepaling; - verwantschapsstudies; - identificatie van karakterisering van onbekende antigenen. 7. Aangeven hoe de bescherming van het lichaam kunstmatig kan worden verhoogd: - actieve en passieve immunisatie; - toepassing van vaccins en sera bij mensen en (landbouwhuis)dieren; - gebruik van antibiotica; 8. Binnen de context van bescherming en antistoffen uitleg geven bij (xeno)transplantaties en autoimmuunziekten. 17

20 Trajecten: DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/10 NRS. 1-3 EN V/1 NRS Biologie vmbo (de gecursiveerde tekstdelen gelden alleen voor de gemengde en theoretische leerweg. Het gecursiveerde tekstdeel bij eindterm 3 geldt ook voor de kaderberoepsgerichte leerweg). 18

21 Onderwijseenheid BIO.4.8 Onderwijseenheid 8: Gedrag bij Mens en Dier Leergebied: Biologie Domein: Dynamiek en Homeostase Subdomein: Gedrag bij Mens en Dier (V/2, examenprogramma vmbo) Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: 4.6 Regeling en Gedrag van de Mens Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Aangeboden problemen oplossen binnen de context van gedrag, gebruikmakend van biologische begrippen. begrippen: - uitwendige prikkel zoals temperatuur, licht geluid; - inwendige prikkel zoals hormonen, honger, dorst; - sleutelprikkel; - respons. contexten: - consumentengedrag; - (verantwoorde) behuizing voor (landbouw)huisdieren. 2. Ethogrammen van gedrag van dieren of mensen maken en/of interpreteren, gebruikmakend van: - veldwaarnemingen; - practicum; - visueel materiaal. 3. Aan de hand van concrete voorbeelden verschillende vormen van sociaal gedrag en communicatie noemen en de functie(s) daarvan aangeven. 4. In concrete (beschreven) situaties de rol beoordelen van sociaal gedrag en communicatie bij mensen en dieren bij taakverdeling en coördinatie, in het bijzonder bij: - taakverdeling binnen groepen; - balts, paringsgedrag, broedzorg; - territoriumgedrag; - rolpatronen, normen en waarden. 5. Een standpunt over de vergelijking van het gedrag van mensen en dieren bediscussiëren en beargumenteren. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO V/2 NRS Trajecten: Biologie vmbo, gemengde en theoretische leerweg. 19

22 Onderwijseenheid BIO.4.9 Onderwijseenheid 9: Studie en Beroep I Leergebied: Biologie Domein: Vaardigheden Subdomein: Oriëntatie op Leren en Werken Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: Eindtermen: Trajecten: De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan. Dit houdt onder meer in dat de kandidaat: 1. Zich bewust wordt van de eigen achtergrond, interesses, motivatie, sterke en zwakke punten door terug te kijken op eigen ervaringen en deze schriftelijk, mondeling en/of beeldend weer te geven. 2. De eigen mogelijkheden en interesses in biologie kan verwoorden in het licht van vervolgstudie, beroepen en maatschappelijk functioneren. 3. De rol en het belang kan aangeven van biologische kennis en vaardigheden in discussie over maatschappelijke vraagstukken. 4. De rol en het belang kan aangeven van biologische kennis en vaardigheden in verschillende arbeidsgebieden en werksoorten. 5. De eigen interesse en affiniteit kan verwoorden met bepaalde arbeidsgebieden, werksoorten, functies en opleidingen. 6. Onderzoeksvaardigheden, keuzevaardigheden, reflectievaardigheden en sociaal-communicatieve vaardigheden kan inzetten ten behoeve van het eigen keuzeproces. 7. Eigen waarden en normen kan verwoorden ten aanzien van betaalde en onbetaalde arbeid en zorgtaken. 8. De betekenis kan verwoorden van een mogelijke arbeidsrol voor zichzelf en anderen. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/1 NRS Biologie vmbo 20

23 Onderwijseenheid BIO.4.10 Onderwijseenheid 10: Vaardigheden Biologie I Leergebied: Biologie Domein: Vaardigheden Subdomein: Leervaardigheden in het vak Biologie Niveau: 4 Begintermen/beginniveau: Eindtermen: De kandidaat beheerst een aantal strategische vaardigheden die bijdragen tot de ontwikkeling van het eigen leervermogen. Dit houdt onder meer in dat de kandidaat: 1. Kan aangeven dat in de levende natuur relaties complex van aard zijn en dat verschijnselen vaak niet monocausaal kunnen worden verklaard, terwijl in onderzoek meestal één factor wordt onderzocht. 2. Biologische verschijnselen op verschillende organisatieniveaus met elkaar in verband kan brengen. 3. Specifieke hulpmiddelen kan gebruiken (zoals loupe, microscoop en determineertabel). 4. Eenvoudige opdrachten en eenvoudig onderzoek waarin de actieve en praktische zelfwerkzaamheid op de voorgrond staat, voorbereiden, uitvoeren en de resultaten vastleggen en evalueren: - bij een biologisch schoolpracticum en/of veldpracticum; - een biologische probleemstelling herkennen en specificeren; - een biologisch probleem herleiden tot een onderzoeksvraag; - verwachtingen formuleren; - relevante waarnemingen verrichten en gegevens verzamelen; - conclusies trekken op grond van verzamelde gegevens; - oplossing, onderzoek en conclusies evalueren. 5. Gegevens verwerken in een verslaggeving naar aanleiding van een bezoek aan een instelling waar levensprocessen een belangrijke rol spelen. 6. Een studie van een zelf gekozen biologisch onderwerp uitvoeren en in een verslaggeving verwerken. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA VMBO K/3 NRS. 8-11, EINDTERMEN 1 EN 2 ZIJN EEN INTERPRETATIE VAN V/4: VAARDIGHEDEN IN SAMENHANG. Aansluitende onderwijseenheden: 5.6 Vaardigheden Biologie II Trajecten: Biologie vmbo 21

24 Onderwijseenheid BIO.5.1 Onderwijseenheid 1: Basis Biologie II Leergebied: Biologie Domein: Structuren; Metabolisme (Blokkendoos) Factoren in Ecosystemen; Stofwisseling (examenprogramma havo) Subdomein: Cellen van Planten en Dieren (zie domein B, examenprogramma havo) Ordening van Organismen (zie domein B, examenprogramma havo) Stofwisseling van Planten (zie domein D, examenprogramma havo) Stofwisseling van Mensen (zie domein D, examenprogramma havo) Niveau: 5 Begintermen/beginniveau: 4.1 Basis Biologie I Eindtermen: De kandidaat kan: 1. De relatie aangeven tussen de begrippen soort en populatie. 2. De regels van binaire naamgeving herkennen en toepassen. 3. Een soort indelen in één van de vier rijken (planten, dieren, schimmels, bacteriën) aan de hand van afbeeldingen en gegevens over: - voedingswijze (autotroof, heterotroof); - grootte van cellen; - aan- of afwezigheid van organellen (celkern, vacuole); - aan- of afwezigheid van een celwand. 4. Aangeven dat virussen, bestaande uit DNA of RNA en eiwitmantel, buiten de ordening in vier rijken vallen en de reden daarvan noemen. 5. Delen van cellen van organismen herkennen in tekeningen en licht- en elektronenmicroscopische afbeeldingen: - cytoplasma met organellen; - kern; - celmembraan; - mitochondriën; - ribosomen; - endoplasmatisch reticulum; - chloroplasten. 6. De functies noemen van: - celmembraan (bescherming, regeling, transport); - kern (regeling); 22

25 - mitochondriën (vrijmaken van energie onder aërobe omstandigheden); - endoplasmatisch reticulum (transport); - ribosomen (eiwitsynthese); - chloroplast (fotosynthese). 7. Aangeven dat plastiden en grote vacuolen kenmerkend zijn voor plantencellen en dat zich rondom een plantencel een celwand bevindt. 8. Bij plantencellen de functies noemen van vacuolen, plastiden en celwanden. 9. Aangeven dat de stevigheid van een plantencel onder andere door turgor ontstaat. 10. De begrippen weefsel en orgaan herkennen en gebruiken. 11. Aangeven welke processen een rol spelen bij opname, transport en afgifte van stoffen door zaadplanten in het bijzonder: - diffusie, waaronder osmose; - actief transport; - stroming. 12. Aangeven door welke processen in de haarvaten weefselvloeistof ontstaat en door welke processen de cellen van de organen stoffen uitwisselen voor hun stofwisseling in het bijzonder: - diffusie, waaronder osmose; - actief transport; - bloeddruk; - stroming. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA HAVO DOMEIN B NRS , DOMEIN D NR. 74, 88. Aansluitende onderwijseenheden: 5.2 Plantkunde en Ecologie I 5.3 Voortplanting en Erfelijkheid II 5.4 Fysiologie van de Mens II 5.5 Regeling en Gedrag I 6.1 Basis Biologie III Trajecten: Biologie havo 23

26 Onderwijseenheid BIO.5.2 Onderwijseenheid 2: Plantkunde en Ecologie I Leergebied: Biologie Domein: Metabolisme, Dynamiek en Homeostase (Blokkendoos) Factoren in Ecosystemen; Stofwisseling, Stabiliteit en Verandering (examenprogramma havo) Subdomein: Afbraak en Opbouw in Cellen (zie domein D, examenprogramma havo) Stofwisseling van Planten (zie domein D, examenprogramma havo) Energiestromen en Kringlopen (zie domein D, examenprogramma havo) Organismen in Relatie tot elkaar en hun Omgeving (zie domein B, examenprorgramma havo) Invloed van Mensen op Ecosystemen (zie domein E, examenprogramma havo) Stabiliteit en Verandering in Ecosystemen (zie domein E, examenprorgramma havo) Niveau: 5 Begintermen/beginniveau: 5.1 Basis Biologie II Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Het begrip ecosysteem gebruiken in een gegeven situatie. 2. De betekenis en invloed van de abiotische factoren in een beschreven ecosysteem uitleggen, in het bijzonder: - licht; - temperatuur; - lucht; - (oppervlakte)water; - bodem. 3. Uitleggen dat de invloed van abiotische factoren op organismen berust op processen in cellen. 4. Een relatie leggen tussen eigenschappen van organismen en abiotische factoren. 5. Onderzoek doen naar de invloed van abiotische factoren en daar verslag van uitbrengen. 6. De betekenis van biotische factoren in een concreet ecosysteem beschrijven, in het bijzonder: - populaties van verschillende soorten planten, dieren (inclusief de mens), schimmels en bacteriën. 7. Methoden gebruiken voor het bepalen van populatiedichtheden. 8. Aangeven hoe de groei, ontwikkeling en het leven van individuen is begrensd (onder meer tolerantiegrenzen; beperkende factoren). 24

27 25 9. In een beschreven ecosysteem relaties tussen soorten en tussen individuen van een soort herkennen, in het bijzonder: - competitie; - voedselrelatie; - predatie; - symbiose; - mutualisme; - commensalisme; - parasitisme; - voortplantingsrelatie. 10. Aangeven dat (delen van) organismen in het algemeen een vorm hebben die past bij hun functie en het vorm en functiedenken toepassen bij het ontwerpen van allerlei producten, in het bijzonder: - buizen; - vleugels. 11. Beschrijven waardoor vastgelegde zonne-energie verdwijnt uit voedselketens, in het bijzonder: - piramide van energie. 12. Aangeven waardoor in een schakel in een voedselketen niet alle biomassa tot nieuwe wordt opgebouwd. 13. Aangeven dat een kringloop kan worden opgevat als een geheel van voorraden en stromen van materie. 14. Aangeven dat iedere schakel in een voedselketen organische stoffen produceert en/of omzet met behulp van de begrippen: - piramide van biomassa; - productiviteit. 15. Aangeven dat door gescheiden plaatsen van productie en gebruik, door gebruik van fossiele brandstoffen en door oogsten kringlopen binnen een ecosysteem worden onderbroken of verstoord, in het bijzonder: - het onttrekken of toevoegen van elementen aan de kringloop. 16. Aangeven dat stoffen voor de opbouw van organismen afkomstig zijn uit het abiotische milieu of van andere organismen. 17. In een beschrijving of afbeelding van een ecosysteem voorbeelden noemen van organismen die behoren tot respectievelijk: - producenten, consumenten en reducenten; - autotrofe en heterotrofe organismen. 18. Het begrip 'beperkende factoren' gebruiken in een beschreven situatie. 19. Aangeven wat de rol is van reducenten bij compostering en afvalwaterzuivering. 20. De rol uitleggen van producenten, consumenten en reducenten in de kringloop van koolstof en die van stikstof aan de hand van schema's van deze kringlopen, in het bijzonder:

28 26 - fotosynthese; - omzetting van glucose in andere organische stoffen; - vorming van stikstofhoudende organische stoffen; - afbraak van organische stoffen tot eenvoudige anorganische stoffen. 21. Menselijke activiteiten noemen die: - het "zure regen"-probleem veroorzaken (onder meer overbemesting); - het broeikaseffect veroorzaken (onder meer verbrandingsprocessen). 22. Voorbeelden van menselijk gedrag beschrijven die bijdragen aan oplossingen voor milieuproblemen. 23. Aangeven wat wordt verstaan onder biologische afbreekbaarheid. 24. Effecten aangeven van menselijke activiteiten op de koolstofkringloop en de stikstofkringloop. 25. Aangeven welke stoffen uit het milieu en welke omstandigheden een plant in staat stellen tot fotosynthese. 26. Aangeven dat koolhydraten worden verbruikt bij opbouw, herstel, dissimilatie en vorming van reservestoffen. 27. Aangeven welke processen een rol spelen bij opname, transport en afgifte van stoffen door zaadplanten, in het bijzonder: - diffusie, waaronder osmose; - actief transport; - stroming. 28. Aangeven dat stofwisselingsprocessen zoals assimilatie en dissimilatie in alle cellen van elk organisme plaatsvinden. 29. Aangeven dat er verschillende vormen zijn van dissimilatie van organische stoffen waarbij energie wordt vrijgemaakt. 30. Het reactieschema van de aërobe dissimilatie van glucose geven: glucose + zuurstof > koolstofdioxide + water + energie. 31. Aangeven waarin anaërobe dissimilatie verschilt van aërobe dissimilatie, in het bijzonder: - geen zuurstofgebruik; - minder energieopbrengst; - energierijke eindproducten: alcohol of melkzuur. 32. De vormen van energie noemen die in een organisme een rol kunnen spelen, in het bijzonder: - licht; - warmte; - chemische energie; - kinetische energie. 33. Aangeven dat in planten bij de opbouw van organische stoffen energie wordt vastgelegd.

29 Aangeven dat licht de vorm van energie is die gebruikt wordt voor de fotosynthese waarbij uit anorganische stoffen de organische stof glucose wordt geproduceerd met behulp van enzymen in de bladgroenkorrels. 35. Het reactieschema van de fotosynthese geven: koolstofdioxide + water + licht glucose + zuurstof 36. Aangeven dat in alle cellen voortgezette assimilatie plaatsvindt waarbij: - glucose de grondstof is voor de opbouw van andere koolhydraten en vetten; - aminozuren de grondstoffen zijn voor eiwitten; - bij planten alle aminozuren gevormd worden uit glucose en anorganische stoffen. 37. Aangeven wat de oorzaak is van de temperatuur- en zuurgraadafhankelijkheid van de stofwisselingsprocessen, in het bijzonder: - enzymen; - relatie met voedselbederf. 38. Aangeven wat de functies zijn van koolhydraten, vetten en eiwitten bij planten en bij de mens, in het bijzonder: - opbouw; - herstel; - opslag; - energievoorziening. 39. Bij een voorbeeld van een ecosysteem de in dit subdomein genoemde begrippen gebruiken in verband met handhaving, ontwikkeling en verstoring van het ecosysteem. 40. Uitleggen welke rol competitie binnen en tussen populaties speelt bij de instandhouding en ontwikkeling van een ecosysteem. 41. Veranderingen van de grootte van populaties verklaren met behulp van de begrippen: - populatiedichtheid; - emigratie/immigratie; - geboortecijfer; - sterftecijfer. 42. Het verschil in populatiegroei bij beperkte en onbeperkte hulpbronnen aangeven. 43. Aangeven waardoor onder bepaalde omstandigheden een populatie kan instorten. 44. Bij een voorbeeld van een ecosysteem de successie beschrijven en verklaren. 45. De gevolgen aangeven van toevoeging van elementen aan een ecosysteem: - overbemesting; - eutrofiëring; - beheersing van de waterstand; - accumulatie van stoffen in voedselketens: pesticiden, zware metalen, pcb's.

30 46. De gevolgen van onttrekking van elementen aan een ecosysteem uitleggen: - uitroeiing van soorten; - kaalkap; - verdroging. 47. Een verklaring geven voor het ontstaan van plagen in monocultures. 48. In een beschreven situatie methoden aangeven ter vermindering van de productie van industrieel afval, huishoudelijk afval en mest. 49. In een beschreven situatie methoden aangeven voor de verwerking van afval tot bruikbare en onschadelijke materialen: - recycling; - zuivering van afvalwater; - opslag van niet-verwerkbaar afval; - verbranding. 50. De werking van een installatie voor de zuivering van huishoudelijk afval op hoofdpunten beschrijven: - de gebruikte biologische principes; - de belangrijkste technische onderdelen van de installatie in relatie tot de biologische principes. 51. Zelf een ontwerp maken en uitvoeren voor een kleinschalige methode voor de verwerking van afval, in het bijzonder: - GFT-afval; - huishoudelijk afvalwater. 52. De gevolgen aangeven die ingrepen op het gebied van ruimtelijke ordening kunnen hebben voor een ecosysteem in het bijzonder: - invloed op de areaalgrootte; - versnippering. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA HAVO DOMEIN B NRS. 1-10, DOMEIN D NRS 58-74, , DOMEIN E NRS , Aansluitende onderwijseenheden: 6.2 Plantkunde en Ecologie II Trajecten: Biologie havo 28

31 Onderwijseenheid BIO.5.3 Onderwijseenheid 3: Voortplanting en erfelijkheid II Leergebied: Biologie Domein: Levenscyclus, Metabolisme, Dynamiek en Homeostase (Blokkendoos) Voortplanting en Erfelijkheid, Stofwisseling, Stabiliteit en Verandering (examenprogramma havo) Subdomein: Deling, Groei en Ontwikkeling van Cellen (zie domein C examenprogramma havo) Voortplanting, Groei en Ontwikkeling van de Mens (zie domein C examenprogramma havo) Erfelijkheid (zie domein C examenprogramma havo) Afbraak en Opbouw in Cellen (zie domein D examenprogramma havo) Verscheidenheid in de Natuur, Vroeger en Nu (zie domein E examenprogramma havo) Niveau: 5 Begintermen/beginniveau: 4.4 Voortplanting en Erfelijkheid I 5.1 Basis biologie II Eindtermen: De kandidaat kan: 1. De relatie leggen tussen DNA en genotype. 2. Uitleggen dat het fenotype ontstaat onder invloed van genotype en milieufactoren en hierbij de rol aangeven van tweelingonderzoek. 3. Aan de hand van gegevens aangeven of bepaalde veranderingen van het fenotype worden veroorzaakt door genotype of milieu. 4. Uitleggen waarom en wanneer ongeslachtelijke voortplanting wordt toegepast in de landbouw. 5. Diverse manieren aangeven om klonen te maken, in het bijzonder: - knollen; - bollen; - stekken; - weefselkweek. 6. Verklaren waardoor geslachtelijke voortplanting nieuwe combinaties van erfelijk materiaal oplevert. 7. Aangeven dat de mens met oude en nieuwe technieken ingrijpt in de erfelijke informatie met het doel de door de mens gewenste eigenschappen te verbeteren: - gebruik van mutatie; - gebruik van recombinatie; - veredelen; - fokken; - selectie. 29

32 30 8. Een eigen standpunt ten aanzien van genetische modificatie beargumenteren. 9. Uitleggen waardoor veredelen en fokken kunnen leiden tot verlies van erfelijke informatie. 10. De uitkomst voorspellen van mono- en dihybride kruisingen, onder andere met behulp van kansberekeningen, in het bijzonder: - dominante en recessieve allelen; - intermediair fenotype; - X-chromosomale genen. 11. De in eindterm 30 genoemde kennis toepassen in stamboomonderzoek en in de erfelijke bepaling van het geslacht. 12. Een beargumenteerde mening geven over het toepassen van prenatale diagnostiek in de gezondheidszorg. 13. Aangeven dat karyogrammen gebruikt worden bij erfelijkheidsadvisering en trisomie herkennen in een karyogram. 14. Met behulp van anatomische informatie primaire en secundaire geslachtskenmerken bij de vrouw en de man noemen en in afbeeldingen herkennen. 15. De functies van de geslachtsorganen beschrijven, in het bijzonder: - vorming en transport van eicellen; - vorming, opslag en transport van zaadcellen. 16. Aangeven dat een eicel in een eileider bevrucht wordt en dat de innesteling in de baarmoeder plaatsvindt. 17. De functie van placenta, navelstreng, vruchtvliezen en vruchtwater aangeven. 18. De lichamelijke ontwikkeling van kind naar volwassene beschrijven, zoals deze in de puberteit plaatsvindt; beschrijven hoe groei en ontwikkeling door voeding en hormonen beïnvloed worden. 19. De cyclische veranderingen beschrijven die tijdens de menstruatiecyclus plaatsvinden en daarbij aangeven welke hormonen en hormoonklieren bij deze veranderingen zijn betrokken. 20. Een beargumenteerde mening geven over de betekenis van seksualiteit voor de mens. 21. Een beargumenteerde mening geven over aspecten van seksualiteit zoals: hetero- en homoseksualiteit, erfelijk en cultureel bepaalde verschillen tussen man en vrouw en seksueel geweld. 22. Een relatie leggen tussen seksueel gedrag en seksueel overdraagbare ziekten. 23. Uitleggen wanneer in de menstruatiecyclus een vrouw vruchtbaar is. 24. Aangeven dat er voorwaarden zijn voor een goede vruchtbaarheid, in het bijzonder: - voeding; - algemene gezondheidstoestand;

33 31 - leeftijd; - geschikte temperatuur in de testes; - milieufactoren zoals de afwezigheid van toxische stoffen. 25. Methoden aangeven waarmee wordt geprobeerd ongewenste kinderloosheid op te heffen, in het bijzonder: - kunstmatige inseminatie; - in-vitro fertilisatie. 26. Een beargumenteerde mening geven over het gebruik van nieuwe voortplantingstechnieken bij de mens. 27. De toepassing en het werkingsprincipe aangeven van de volgende anticonceptiemethoden en de voor- en nadelen van deze methoden noemen: - "de pil"; - condoom; - spiraaltje; - pessarium; - sterilisatie. 28. Een eigen mening formuleren met betrekking tot de kwaliteit van het leven in relatie met ingrepen van de gezondheidszorg. 29. Aangeven hoe deling, groei en ontwikkeling van cellen plaatsvinden en welke betekenis deze processen hebben voor het individu. 30. De stadia van mitose en meiose in een afbeelding herkennen en uitleggen wanneer in de celcyclus verdubbeling en verdeling van het erfelijk materiaal (DNA) plaatsvindt en wanneer plasmagroei plaatsvindt. 31. Aangeven wat DNA is en wat een chromosoom is en aangeven dat de erfelijke informatie hierin is opgeslagen. 32. De begrippen allel en gen in verband brengen de begrippen DNA en chromosoom. 33. Het principe van de toepassing van recombinant-dnatechniek in de biotechnologie aangeven. 34. Aangeven dat verandering in cellen kan leiden tot verandering in het functioneren van het individu. 35. Aangeven dat een mutatie een verandering in erfelijke informatie is en dat mutaties kunnen worden veroorzaakt door straling of mutagene stoffen ofwel spontaan voorkomen. 36. Aangeven dat groei plaatsvindt door toename in aantal cellen, kanker beschrijven als een voorbeeld van ontregelde groei en weefselkweek als toename in aantal cellen onder kunstmatige omstandigheden. 37. Aangeven dat biotechnologische productie door optimalisering plaatsvindt bij: - gisten in brood-, wijn- en bierproductie; - bacteriën ten behoeve van productie van wasmiddelenzymen;

34 - bacteriën ten behoeve van afvalwaterzuivering; - bacteriën ten behoeve van voedselproductie. 38. Aangeven dat biotechnologische productie door genetische modificatie plaatsvindt bij: - bacteriën ten behoeve van voedselproductie; - bacteriën ten behoeve van afvalwaterzuivering; - bacteriën ten behoeve van geneesmiddelen- en hormonenproductie; - planten en dieren ten behoeve van verhoging van de efficiëntie van hun door de mens gewenste productie. 39. Een mening formuleren en beargumenteren over het gebruik van biotechnologie naar aanleiding van artikelen uit dag- en weekbladen. 40. De betekenis van verscheidenheid in een populatie aangeven voor de instandhouding van de populatie. 41. In een gegeven situatie de gevolgen voorspellen die de volgende mechanismen hebben voor de verscheidenheid in de populatie: - mutatie; - natuurlijke selectie; - isolatie. 42. Vroegere en huidige opvattingen en ideeën weergeven over het ontstaan van leven en levensvormen, in het bijzonder: - generatio spontanea; - schepping; - evolutie. 43. Met behulp van de evolutietheorie een verklaring geven voor: - het voorkomen van fossielen; - het voorkomen van de huidige levensvormen. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA HAVO DOMEIN C NRS , DOMEIN D NRS , DOMEIN E NRS Aansluitende onderwijseenheden: 6.3 Voortplanting en Erfelijkheid III Trajecten: Biologie havo 32

35 Onderwijseenheid BIO.5.4 Onderwijseenheid 4: Fysiologie van de Mens II Leergebied: Biologie Domein: Metabolisme, Dynamiek en Homeostase (Blokkendoos) Stofwisseling, Stabiliteit en Verandering (examenprogramma havo) Subdomein: Stofwisseling van de Mens (zie domein D, examenprogramma havo) Huid en Immuniteit (zie domein E, examenprogramma havo) Niveau: 5 Begintermen/beginniveau: 4.5 Fysiologie van de Mens I 5.1 Basis Biologie II Eindtermen: De kandidaat kan 1. Aangeven welke organen en/of weefsels de mens heeft voor opname van stoffen, voor transport, voor het geschikt maken van stoffen voor transport, voor het verwijderen van overtollige en schadelijke stofwisselingsproducten en voor opslag van stoffen. 2. In afbeeldingen de verschillende organen herkennen die betrokken zijn bij de vertering. 3. Met behulp van anatomische informatie aangeven welke bewerkingen het voedsel ondergaat in het verteringskanaal in het bijzonder: - mechanische bewerking en vertering; - verwijdering van onverteerbare stoffen en afvalstoffen; - opname van voedingsstoffen uit het verteringskanaal. 4. Aangeven welke voedingsstoffen geresorbeerd kunnen worden door de mens: - aminozuren; - glucose; - vetten; - vetzuren; - glycerol; - water; - mineralen; - vitamines. 5. Aangeven dat genotmiddelen, geneesmiddelen en gifstoffen ook geresorbeerd kunnen worden. 6. Het belang van verschillende voedingsstoffen aangeven: - eiwitten worden gebruikt voor de opbouw van cellen; 33

36 34 - koolhydraten en vetten worden vooral gebruikt voor energievrijmaking; - ballaststoffen zijn vooral van belang voor bevordering van de darmperistaltiek (vezels). 7. De begrippen essentiële aminozuren en vetzuren gebruiken. 8. Een schema van de bloedsomloop interpreteren: - de richting van de bloedstroom aangeven; - aders, slagaders en haarvaten herkennen; - de samenstelling van bloed in verschillende bloedvaten vergelijken ten aanzien van voedingsstoffen, zuurstof, koolstofdioxide en andere afvalstoffen. 9. Met behulp van een afbeelding de relatie aangeven tussen het bloedvatenstelsel en het lymfevatenstelsel. 10. De functie van de grote en kleine bloedsomloop, de pompwerking van het hart en de functie van kleppen in diverse vaten uitleggen en het drukverloop in het bloedvatenstelsel aangeven, waarbij gebruik kan worden gemaakt van verstrekte anatomische informatie. 11. Transportfuncties van het bloed aangeven. Het transport van: - CO 2 en O 2 ; - voedingsstoffen; - afvalstoffen; - hormonen; - geneesmiddelen. 12. De volgende bestanddelen van het bloed in afbeeldingen herkennen en de functie en plaats(en) van vorming van deze bestanddelen aangeven: - rode bloedcellen; - witte bloedcellen; - bloedplaatjes; - bloedplasma. 13. De functie aangeven van longen, bloed en weefsels bij de gaswisseling van zuurstof en koolstofdioxide, waarbij gebruik kan worden gemaakt van verstrekte anatomische informatie in het bijzonder: - hemoglobine; - diffusie. 14. Aangeven door welke processen in de haarvaten weefselvloeistof ontstaat en door welke processen de cellen van de organen stoffen uitwisselen voor hun stofwisseling in het bijzonder: - diffusie, waaronder osmose; - actief transport; - bloeddruk; - stroming. 15. Met behulp van verstrekte afbeeldingen aangeven op welke wijze longventilatie tot stand komt in het bijzonder:

37 35 - middenrif; - tussenribspieren; - longelasticiteit; - elasticiteit van de buikwand; - zwaartekracht; - dode ruimte; - vitale capaciteit. 16. Aangeven dat de ventilatie geregeld wordt in het ademcentrum in de hersenstam met als voornaamste ademprikkel het koolstofdioxidegehalte. 17. Aangeven wat de functie is van de nieren voor het lichaam als geheel. 18. Aangeven welke processen een rol spelen bij de werking van de nieren, waarbij gebruik kan worden gemaakt van verstrekte anatomische informatie in het bijzonder: - bloeddruk; - ultrafiltratie; - terugresorptie. 19. De functies van de lever noemen: - opslag van glycogeen; - uitscheiding van afbraakproducten van rode bloedcellen; - vorming van ureum bij de afbraak van aminozuren; - omzetting van zowel lichaamseigen stoffen als opgenomen stoffen zoals geneesmiddelen en drugs. 20. Met behulp van informatie over de samenstelling van voedingsmiddelen een verantwoord voedselpakket samenstellen in samenhang met een bepaalde leefwijze: - onder andere met behulp van ICT. 21. Aangeven op welke wijze het lichaamsgewicht verantwoord geregeld kan worden. 22. Uitleggen dat bacteriën en schimmels een rol spelen bij voedselbederf. 23. Aangeven hoe voedselbederf tijdens de bewaring en de bereiding is te voorkómen in het bijzonder: - hygiëne; - bewerkingsmethoden; - controles; - additieven; - bewaarmethoden. 24. De verschillen in de wijze van voedselproductie aangeven tussen ecologische en niet-ecologische voedingsmiddelen in het bijzonder: - verschillen met betrekking tot gebruik van meststoffen en bestrijdingsmiddelen. 25. Genotmiddelen en drugs noemen die bij gebruik een gezondheidsrisico opleveren in het bijzonder: - verslaving; - gewenning;

38 - weefselbeschadiging, waaronder het ontstaan van kanker. 26. Leefstijl en milieufactoren noemen met betrekking tot voeding en ademhaling die de kans op ziekten verhogen in het bijzonder: - hart- en vaatziekten; - kanker; - allergieën; - voedselinfecties; - cara. 27. De rol uitleggen die de huid speelt bij het handhaven van een constant inwendig milieu. 28. De functies van de onderdelen van de huid aangeven, waarbij gebruik kan worden gemaakt van een afbeelding van de bouw. 29. De effecten van zonbestraling uitleggen en uitleggen op welke wijze bescherming tegen zonbestraling plaatsvindt in het bijzonder: - zonnebaden; - pigmentvorming; - verschillen in huidkleur; - productie van vitamine D. 30. De rol van de huid aangeven bij de opslag van vet. 31. Uitleggen op welke wijze de huid bijdraagt aan de regeling van de lichaamstemperatuur. 32. Aangeven dat antistoffen worden gevormd tegen antigenen van: - virussen (bij onder meer griep, aids); - bacteriën; - lichaamsvreemde cellen en stoffen. 33. Uitleggen waardoor de aanwezigheid van antistoffen wijst op een besmetting in het bijzonder: - seropositiviteit. 34. Uitleggen wat het verschil is tussen actieve en passieve immunisatie en wanneer elk van deze methoden kan worden gebruikt in het bijzonder: - vaccins; - sera. 35. Aangeven wat antibiotica zijn en waartegen die worden gebruikt. 36. Aangeven welke rol het afweersysteem speelt bij orgaantransplantaties en bloedtransfusies in het bijzonder: - AB0-systeem; - resus factor. DOELSTELLINGEN CORRESPONDEREN MET EXAMENPROGRAMMA HAVO DOMEIN D NRS , DOMEIN E NRS Aansluitende onderwijseenheden: 6.4 Fysiologie van de Mens III Trajecten: Biologie havo 36

39 Onderwijseenheid BIO.5.5 Onderwijseenheid 5: Regeling en Gedrag I Leergebied: Biologie Domein: Dynamiek en Homeostase (Blokkendoos) (Stabiliteit en Verandering) (examenprogramma havo) Subdomein: Regeling van Lichaamsfuncties bij de Mens (zie domein E examenprogramma havo) Gedrag van Dieren en Mensen (zie domein E, examenprogramma havo) Niveau: 5 Begintermen/beginniveau: 4.6 Regeling en Gedrag van de Mens 5.1 Basis Biologie II Eindtermen: De kandidaat kan: 1. Voor concrete situaties gedrag beschrijven als een samenhangend geheel van elkaar opvolgende handelingen. 2. Voor concrete voorbeelden de relatie aangeven tussen gedrag en inwendige en uitwendige factoren in het bijzonder: - sleutelprikkel; - motiverende factoren; - daglengte; - temperatuur. 3. Aangeven dat gedrag voor een deel erfelijk is bepaald en voor een deel wordt veroorzaakt door leerprocessen in het bijzonder: - gewenning; - inprenting; - conditionering; - imitatie; - inzicht; - trial-and-error/proefondervindelijk leren. 4. Waarnemingen aan het gedrag van dieren interpreteren in termen van functie. 5. Aan de hand van concrete voorbeelden verschillende vormen van sociaal gedrag en communicatie noemen en de functie daarvan aangeven. 6. Bij mensen en dieren in concrete (beschreven) situaties de rol aangeven van sociaal gedrag en communicatie bij taakverdeling en coördinatie in het bijzonder: - taakverdeling binnen groepen; - balts, paringsgedrag en broedzorg; - territoriumgedrag; - rolpatronen, normen en waarden. 37