BIOLOGIE VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 BEZEMEXAMEN V15.7.0

Transcriptie

1 BIOLOGIE VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 BEZEMEXAMEN V15.7.0

2 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de staatsexamens voortgezet onderwijs en draagt zorg voor de kwaliteit en het niveau van de examens. De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) is belast met de praktische uitvoering en organisatie van de staatsexamens. Met vragen over deze vakinformatie kunt u contact opnemen met de afdeling Examendiensten van DUO: (050) of staatsexamens@duo.nl. pagina 2 van 14

3 Inhoud 1 Opzet van het examen 5 2 De examenstof 5 3 Beschrijving eindtermen 5 4 Het centraal examen 6 5 Het college-examen 6 6 Beoordeling van het college-examen 8 7 Het eindcijfer 8 8 Bijlage:beschrijving examenonderdelen B2, C2, C3, D2, E1 en E3 9 pagina 3 van 15

4

5 1 Opzet van het examen Het examen bestaat uit een centraal examen en een college-examen. Het college-examen bestaat uit een mondeling examen over de volledige leerstof van de domeinen A t/m E. 2 De examenstof Biologie Domein A: Vaardigheden Domein B: Structuren van ecosystemen, organismen en cellen Domein C: Levenscyclus en erfelijke informatie Domein D: Metabolisme Domein E: Dynamiek en homeostase centraal examen collegeexamen Subdomein A1: Taalvaardigheden X X Subdomein A2: Reken-/wiskundige vaardigheden X X Subdomein A3: Informatievaardigheden X X Subdomein A4: Technisch-instrumentele X X vaardigheden Subdomein A5: Ontwerpvaardigheden X X Subdomein A6: Onderzoeksvaardigheden X X Subdomein A7: Maatschappij, studie en beroep X Subdomein A8: Vaardigheden, specifiek voor X X biologie Subdomein B1: Structuren van ecosystemen X X Subdomein B2: Structuren van cellen Subdomein C1: Erfelijkheid X X Subdomein C2: Levenscyclus van de mens X Subdomein C3: Levenscyclus van cellen X Subdomein D1: Energiestromen en kringlopen X X Subdomein D2: Metabolisme van planten X Subdomein D3: Metabolisme van de mens X X Subdomein D4: Celprocessen X X Subdomein D5: Eiwitsynthese en biotechnologie X X Subdomein E1: Dynamiek in ecosystemen X Subdomein E2: Ontstaan en handhaving van X X verscheidenheid Subdomein E3: Ethologie X Subdomein E4: Homeostase bij de mens X X Subdomein E5: Bescherming van het interne X X milieu X 3 Beschrijving eindtermen Een beschrijving van de eindtermen A, B1, C1, D1, D3, D4, D5, E2, E4, E5 voor het centraal examen is te vinden op: > kies jaarring 2015 > vwo > exacte vakken: biologie > In 2016 wordt als bezemexamen het volgende examen afgenomen: biologie, vwo (bezemexamen) > Syllabus 2015 biologie, vwo > 2. Specificatie van de globale eindtermen voor het CE, 3. Vereiste kennis van scheikunde en natuurkunde en Bijlage: Examenprogramma Biologie vwo. pagina 5 van 15

6 In de bijlage van deze vakinformatie staat een beschrijving van de eindtermen B2, C2, C3, D2, E1 en E3. Subdomein A7 Maatschappij, studie en beroep wordt alleen geëxamineerd in combinatie met het profielwerkstuk. 4 Het centraal examen Het centraal examen bestaat uit één zitting van 180 minuten (zie examenrooster). Het gebruik van het basispakket hulpmiddelen is toegestaan. Voor basispakket hulpmiddelen, zie Regeling toegestane hulpmiddelen. Het gebruik van het zelf meegebrachte Biodata 2e druk of Binas (alleen de) 5e druk is noodzakelijk. Er worden geen vragen gesteld over die onderdelen die zich naar hun aard niet lenen voor centrale examinering, waaronder vaardigheden die uitdrukkelijk een computer als werkstation vereisen. Oefenexamens met correctievoorschrift voor het examen biologie kunt u vinden op: > bijv. jaarring 2014 > vwo > exacte vakken: biologie > examendocumenten 1 e tijdvak en 2 e tijdvak: opgaven, bijlage en correctievoorschrift, omzettingstabel normering. 5 Het college-examen Het college-examen bestaat uit een mondeling examen en vindt plaats in juli (op scholen voor vso in juni/juli) en gaat over de volledige leerstof van de domeinen A t/m E. Gedurende twintig minuten, voorafgaand aan het mondeling examen, krijgt de kandidaat een casus (meestal een krantenartikel) te bestuderen in de context van het toepassen van natuurwetenschappen en (maatschappelijke) effecten van natuurwetenschappelijke en biologische toepassingen (subdomein A7, maar ook A3, A6 en A8). De kandidaat dient een samenvatting te kunnen geven van de hoofdzaken uit het artikel. Hierbij mag de kandidaat gebruik maken van aantekeningen (gemaakt tijdens het bestuderen van de casus). Bij de casus staan vaak voorbeeldvragen. Deze voorbeeldvragen hoeft de kandidaat niet te maken, maar geven aan wat voor vragen naar aanleiding van de casus gesteld kunnen worden. Tijdens de voorbereiding en het mondeling examen is het gebruik van een zelf meegebrachte niet programmeerbare rekenmachine toegestaan. Het in het bezit hebben van Biodata 2 e druk of Binas (alleen de) 5e druk is verplicht. De kandidaat dient goed op de hoogte zijn van de inhoud/index van deze boeken, zodat hij tijdens het mondeling college-examen snel de relevante bladzijden kan opslaan die betrekking hebben op het onderwerp dat tijdens het examen aan de orde is. Tijdens het mondelinge college-examen kunnen biologische modellen gebruikt worden (o.a. onderdelen van de torso, onderdelen van een plant of vergrote celonderdelen). Omdat deze modellen niet altijd op scholen gebruikt worden, kunnen kandidaten ook gebruik maken van afbeeldingen uit BioData 2 e druk of Binas 5 e druk. Het gaat hier meestal om de volgende afbeeldingen: pagina 6 van 15

7 Afbeelding BioData blz. Binas blz. Fotosynthese 38 69A Dissimilatie org. stoffen 44 68E Bouw cel v/e plant 50 79C Bouw cel v/e/ dier 53 79B Na/K-pomp 59 88E Celcyclus 61 75A Mitose en meiose 62 75B Bouw bacterie 65 79A Bouw van een virus 70 80A/80E Voortplantingsstelsel man 74 86A Voortplantingsstelsel vrouw 76 86B DNA 90 70G Recombinant-DNA-techniek 99 70M Bouw v/e blad A Bloedvatenstelsel A Vorming weefselvocht G Hart C/84D Organen ademhalingsstelsel 142/143 83A Verteringsstelsel D Nieren A Neuronen C Het oog C Hersenen en ruggenmerg B/88I Reflexen J Bouw van de spieren D De huid A Immuniteit L Stikstofkringloop H Koolstofkringloop G Let op: Naast bovenvermelde bladzijden kunnen tijdens het mondeling examen alle relevante bladzijden uit Binas of Biodata worden gebruikt. Bij het mondeling college-examen van 40 minuten wordt aandacht besteed aan: 1. een casus die betrekking heeft op een natuurwetenschappelijk onderwerp met een belangrijke biologische component. Zie ook hierboven. De kandidaat licht ongeveer vijf minuten lang de casus toe,waarbij wordt nagegaan of de kandidaat de informatie heeft begrepen, verwerkt en een standpunt kan innemen of een conclusie kan trekken. Daarna wordt ongeveer vijf minuten besteed aan het beantwoorden van directe vragen over de casus. 2. daarna worden vragen gesteld over de overige domeinen/subdomeinen, eventueel naar aanleiding van de casus, behorend tot de examenstof A t/m E van het collegeexamen. pagina 7 van 15

8 6 Beoordeling van het college-examen Voor het college-examen worden de volgende deelcijfers gegeven: - één deelcijfer voor de presentatie en het beantwoorden van vragen over de casus: - één deelcijfer voor het beantwoorden van vragen over de overige domeinen en subdomeinen: deelcijfer a deelcijfer b Het cijfer voor het college-examen wordt als volgt berekend: (a + 3b) : 4, afgerond op 1 decimaal. 7 Het eindcijfer Het eindcijfer wordt als volgt berekend: (het cijfer voor het centraal examen + het cijfer voor het college-examen) : 2, afgerond op een geheel getal. pagina 8 van 15

9 8 Bijlage:beschrijving examenonderdelen B2, C2, C3, D2, E1 en E3 Domein B: structuren Subdomein B2: Structuren van cellen De kandidaat kan 1 de overeenkomsten in de bouw van cellen aangeven; 2 organellen benoemen in cellen van planten en dieren in licht- en elektronenmicroscopische afbeeldingen: kern; mitochondriën; ribosomen; endoplasmatisch reticulum; lysosomen; Golgi-systeem. 3 de functie aangeven van: kern (regulatie); mitochondriën (ATP-productie); endoplasmatisch reticulum (transport); ribosomen (eiwitsynthese); lysosomen (productie van enzymen en vertering); chloroplasten (fotosynthese); vacuole (turgor); Golgi-systeem (opslag en vorming van stoffen). 4 de bouw van het celmembraan aan de hand van een afbeelding uitleggen en daarbij het verband tussen de bouw en de opname van ionen uitleggen, in het bijzonder: fosfolipidenlaag met eiwitten; receptoreiwitten. 5 de functies van het celmembraan aangeven, in het bijzonder: transportfuncties; afweerfuncties. 6 verschillen in bouw tussen plantaardige en dierlijke cellen aangeven: celwand; plastiden; vacuole: turgor. 7 de kenmerken van de bouw van bacteriën aangeven en het verschil met plantaardige en dierlijke cellen toelichten aan de hand van afbeeldingen: celwand; één streng DNA los in cytoplasma; geen mitochondriën; geen endoplasmatisch reticulum. 8 de kenmerken van de bouw van DNA-virussen en RNA-virussen aangeven; 9 aangeven dat structuren in het algemeen een vorm hebben die past bij hun functie en aangeven dat dit vorm- en functiedenken wordt toegepast bij het ontwerpen van allerlei producten, in het bijzonder: buizen; neurale netwerken; tegenstroomconstructies. pagina 9 van 15

10 Domein C: levenscyclus Subdomein C2: Levenscyclus van de mens De kandidaat kan de feiten van de menselijke voortplanting en ontwikkeling noemen, de hormonale regeling hiervan, de toepassing van anticonceptiemethoden en kan een beargumenteerde mening geven over de betekenis van seksualiteit op biologisch, medisch, maatschappelijk en persoonlijk vlak. De kandidaat kan 1 met behulp van anatomische informatie de primaire en secundaire geslachtskenmerken bij de vrouw en de man noemen en in afbeeldingen herkennen; 2 de functies van de geslachtsorganen beschrijven, in het bijzonder: - vorming en transport van eicellen; - vorming, opslag en transport van zaadcellen; 3 aangeven dat een eicel in een eileider bevrucht wordt en dat de innesteling in de baarmoeder plaatsvindt; 4 de functie van trofoblast, placenta en vruchtvliezen uitleggen en hun ontwikkeling beschrijven; 5 aangeven dat placenta, navelstreng, vruchtvliezen en vruchtwater een rol spelen in de voeding en bescherming van het embryo en de foetus; 6 aan de hand van een gegeven afbeelding beschrijven welke veranderingen er plaatsvinden in de bloedsomloop bij de geboorte en vlak erna, en uitleggen wat de functie hiervan is; 7 de lichamelijke ontwikkeling van kind naar volwassene beschrijven, zoals deze in de puberteit plaatsvindt; beschrijven hoe groei en ontwikkeling door voeding en hormonen beïnvloed worden; 8 uitleggen dat de relatie tussen lichaamsoppervlak en volume evenals de verhouding van de lichaamsdelen verandert tijdens de groei; 9 de cyclische veranderingen beschrijven die tijdens de menstruatiecyclus plaatsvinden, aangeven welke hormonen en hormoonklieren bij deze veranderingen betrokken zijn en de invloed van anticonceptiepillen hierop aangeven; 10 een beargumenteerde mening geven over de betekenis van seksualiteit voor de mens in persoonlijk en sociologisch perspectief; 11 een beargumenteerde mening geven over aspecten van seksualiteit zoals: heteroen homoseksualiteit, erfelijk en cultureel bepaalde verschillen tussen man en vrouw en seksueel geweld; 12 een relatie leggen tussen seksueel gedrag en seksueel overdraagbare ziekten; 13 de effecten beschrijven van oestrogenen, progesteron, placentahormonen, oxytocine en prolactine op vruchtbaarheid, zwangerschap, bevalling en lactatie; 14 aangeven wanneer in de menstruatiecyclus een vrouw vruchtbaar is; 15 aangeven dat er voorwaarden zijn voor een goede vruchtbaarheid, in het bijzonder: - voeding; - algemene gezondheidstoestand; - lichaamsafwijkingen; - leeftijd; - milieufactoren zoals de afwezigheid van toxische stoffen; 16 methoden aangeven waarmee wordt geprobeerd ongewenste kinderloosheid op te heffen, in het bijzonder: - kunstmatige inseminatie; - in vitro fertilisatie; 17 een beargumenteerde mening geven over het gebruik van nieuwe voortplantingstechnieken bij de mens; pagina 10 van 15

11 18 de toepassing en het werkingsprincipe aangeven van de volgende anticonceptiemethoden en de voor- en nadelen van deze methoden noemen: - coïtus interruptus; - 'de pil', de 'prikpil', 'implanon'; - condoom; - vrouwencondoom; - spiraaltje; - pessarium; - sterilisatie; 19 een eigen mening formuleren met betrekking tot de kwaliteit van het leven in relatie met ingrepen van de gezondheidszorg; 20 leefstijl en milieufactoren noemen met betrekking tot voeding en ademhaling die de kans op ziekten verhogen; 21 genotmiddelen en drugs noemen die bij gebruik een gezondheidsrisico opleveren. Subdomein C3: Levenscyclus van cellen De kandidaat kan 1 aangeven hoe deling, groei en ontwikkeling van cellen plaatsvinden en welke betekenis deze processen hebben voor het individu; 2 de stadia van mitose en meiose in een afbeelding herkennen en uitleggen wanneer en hoe verdubbeling en verdeling van het erfelijk materiaal (DNA) plaatsvindt en wanneer plasmagroei plaatsvindt; 3 uitleggen wat DNA is, wat een chromosoom is en hoe de erfelijke informatie hierin is opgeslagen, in het bijzonder: genetische code; 4 de begrippen allel en gen in verband brengen met de begrippen DNA en chromosoom; 5 aangeven dat verandering in cellen kan leiden tot verandering in het functioneren van het individu; 6 uitleggen dat een mutatie een verandering in erfelijke informatie is en dat mutaties kunnen worden veroorzaakt door straling of carcinogene stoffen ofwel spontaan voorkomen; 7 aangeven dat groei plaatsvindt door toename in aantal cellen, kanker beschrijven als een voorbeeld van ontregelde groei en weefselkweek als toename in aantal cellen onder kunstmatige omstandigheden; 8 uitleggen dat celspecialisatie ontstaat doordat bepaalde delen van chromosomen kunnen worden in- of uitgeschakeld; 9 aangeven dat cellen invloed op elkaar uitoefenen, in het bijzonder: inductie. Domein D: metabolisme Subdomein D2: Metabolisme van planten De kandidaat kan 1 aangeven welke weefsels en organen zaadplanten hebben voor opname van stoffen, voor transport en voor opslag en op welke wijze deze processen in deze weefsels en organen plaatsvinden; 2 randvoorwaarden voor fotosynthese noemen; 3 aangeven dat koolhydraten worden verbruikt bij opbouw, herstel, dissimilatie en vorming van reservestoffen; 4 aan de hand van de structuurformules polysachariden en disachariden herkennen als een aaneenschakeling van monosachariden; pagina 11 van 15

12 5 van de volgende mono-, di- en polysachariden de molecuulformule opzoeken en herkennen: glucose; sacharose; zetmeel; glycogeen; ribose; 6 de reactievergelijking in molecuulformules opschrijven van de vorming van een polysacharide uit glucose; 7 de processen noemen waardoor in planten stoffen getransporteerd worden in experimentele en natuurlijke situaties en het principe van deze processen uitleggen, in het bijzonder: diffusie, waaronder osmose; actief transport; stroming; 8 de route aangeven van CO 2 en O 2 in de plant, in het bijzonder: opname via huidmondjes; transport via intercellulaire holten; 9 uitspraken doen over de gaswisseling van een plant op basis van gegevens over assimilatie en dissimilatie; 10 aangeven langs welke weg water en anorganische stoffen vanuit de bodem tot in alle cellen van de plant getransporteerd worden, in het bijzonder: opperhuid; schors; endodermis; houtvaten; en de processen noemen die hierbij een rol spelen, in het bijzonder: verdamping; stroming; worteldruk; 11 uitleggen onder welke omstandigheden de plant water verliest door verdamping dan wel door druppelen; 12 aangeven dat organische stoffen vanaf bladeren en vanuit opslagweefsels via basten houtvaten naar alle cellen in de plant getransporteerd worden; 13 aangeven dat opslag van stoffen plaatsvindt in wortels, stengels, bladeren en zaden. Domein E: dynamiek en homeostase Subdomein E1: Dynamiek in ecosystemen De kandidaat kan 1 de in dit subdomein genoemde mechanismen die de handhaving, de ontwikkeling en de verstoring van een ecosysteem veroorzaken, herkennen en de genoemde begrippen gebruiken aan de hand van afbeeldingen en/of beschrijvingen van ecosystemen; 2 uitleggen welke rol competitie binnen en tussen populaties speelt bij de instandhouding en ontwikkeling van een ecosysteem; 3 uitleggen hoe groei en evenwicht van populaties worden bepaald door populatiedichtheid, emigratie/immigratie, geboortecijfer en sterftecijfer; pagina 12 van 15

13 4 uitleggen welke invloed de verandering van de grootte van een bepaalde populatie heeft op andere populaties binnen een gegeven voedselweb met verscheidene voedselketens; 5 uitleggen en voorspellen hoe de groei van een populatie verloopt bij beperkte en onbeperkte hulpbronnen, in het bijzonder: S-vormige en J-vormige groeicurve; instorten van een populatie; 6 in relatie tot successie de betekenis noemen van: verandering van abiotische factoren; invloed van organismen of abiotische factoren; uitsterven of verdwijnen van soorten; immigratie of invoeren van soorten; invloed van organismen op elkaar; 7 aangeven dat successie in ecosystemen verloopt in de richting van een climaxecosysteem en uitleggen welke rol klimaat en natuurlijke selectie hierbij spelen; 8 een pionier- en een climax-ecosysteem karakteriseren met behulp van de eigenschappen: open of gesloten kringlopen; hoeveelheid biomassa; mate van gelaagdheid; verscheidenheid aan soorten; mate van specialisatie van nissen; mate van ingewikkeldheid van het voedselweb; de verhouding tussen de omvang van productie en afbraak; snelheid waarmee successie verloopt; Subdomein E3: Ethologie De kandidaat kan 1 aan de hand van een concreet voorbeeld uitleggen hoe dieren zich door hun gedrag in hun omgeving en in veranderende omstandigheden kunnen handhaven; 2 een beschrijving geven van de belangrijkste elementen in het gedrag van het stekelbaarsje; 3 uitleggen dat gedrag is georganiseerd in gedragssystemen ofwel groepen van samenhangende handelingen; 4 voor een gegeven situatie de handelingen in een gedragssysteem onderscheiden in: handelingen met een gemeenschappelijk effect; handelingen met een gezamenlijk fluctuerende frequentie; handelingen die in tijd met elkaar samenhangen; 5 uitleggen dat een gedragsketen ontstaat wanneer het effect van de handeling leidt tot een volgende handeling; 6 met voorbeelden aantonen dat gedrag wordt bepaald door inwendige en uitwendige factoren; 7 voor concrete voorbeelden de relatie aangeven tussen gedrag en inwendige en uitwendige factoren (sleutelprikkel, motiverende factoren; licht, temperatuur, bepaalde stoffen); 8 uitleggen dat gedrag voor een deel erfelijk is bepaald; dat het vermogen om iets te leren erfelijk is bepaald, maar dat de mate waarin dat vermogen tot expressie komt, afhankelijk is van het milieu, bijvoorbeeld: soortspecifieke zang bij vogels; pagina 13 van 15

14 9 voor een gegeven aangeleerd gedrag het leerproces benoemen dat aan dit gedrag ten grondslag ligt, in het bijzonder: gewenning; inprenting; conditionering (klassiek en operant); imitatie; inzicht; trial-and-error/proefondervindelijk leren; 10 uitleggen dat gedrag een rol speelt bij de zelfhandhaving van een individu: eetgedrag; vechten of vluchten; 11 aan de hand van voorbeelden verschillende vormen van sociaal gedrag en communicatie benoemen en de functie hiervan aangeven; 12 bij voorbeelden van gedrag van mensen en dieren de functie aangeven van sociaal gedrag en communicatie bij taakverdeling en coördinatie, in het bijzonder: taakverdeling binnen groepen; balts, paringsgedrag, broedzorg; territoriumgedrag; rolpatronen, normen en waarden; 13 een standpunt over de vergelijking van het gedrag van mensen en dieren bediscussiëren en beargumenteren. Bron: pagina 14 van 15

15 pagina 15 van 15

16 pagina 16 van 15