Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden

Transcriptie

1 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden Egge Knol & Albert Buursma 1 Stichting Verdronken Geschiedenis bestaat uit een groep enthousiastelingen die het verleden van het oostelijke Waddengebied, zeg maar van Ameland tot en met Borkum, nader hoopt te ontrafelen (afb. 1). Een van de activiteiten die worden ontplooid, zijn de zogenoemde vondstenavonden waarbij aan strandjutters op de eilanden gevraagd wordt om hun vondsten van aardewerk te laten zien. Dat leverde al bijzondere vondsten op. Afb. 1 Het oostelijk waddengebied in de 16e eeuw met tussen Rottumeroog en Schiermonnikoog het verdwenen eiland Bosch. Tekening: (uit Beschrijvinghe van de zee custen van Ost Vrießlandt, met alle undiepten en bakens in Spieghel der Zeevaerdt deel II van Lucas Jansz Waghenaer, Leiden 1585). 242 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden Westerheem oktober 2015, nr. 5

2 De vondsten kunnen van lang geleden zijn. Zo raapte Margriet Diertkens op Ameland een paleolithisch bifaciaal werktuig op (afb. 2). 2 Op Vlieland liet de actieve zoeker Michael Horn een prachtige Hamburger spits zien (afb. 3). Van dat eiland zijn meer paleolithische vondsten bekend. 3 Deze vondsten dateren uit de tijd dat de Noordzee nog droog lag. Nu vanwege zandsuppleties grote hoeveelheden zand van de Noordzeebodem worden opgezogen en vlak voor de kust worden gedeponeerd, zijn de kansen op zeer oude vondsten op het strand toegenomen. Veel vaker worden scherven uit jongere tijden gevonden. Die kunnen afkomstig zijn van verspoelde nederzettingen. De Waddeneilanden zijn immers niet stabiel. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de waterputten en kruiken die aan het eind van de jaren veertig te voorschijn kwamen na duinafslag op Ameland. Het waren resten van het ondergestoven dorp Sier. 4 Eilanden als Schiermonnikoog en Rottumeroog lagen in de Middeleeuwen in hun geheel ten westen van hun huidige locatie. 5 Het merendeel van de gevonden scherven zal echter afkomstig zijn van gezonken schepen. De buitengronden van de zeegaten staan bekend als ware scheepskerkhoven. Met name in de tijd van de houten scheepvaart sloegen er elk jaar schepen stuk op de gronden of de eilanden. 6 De aangetroffen scherven kunnen van de lading zijn of tot het komaliwant (serviesgoed) hebben behoord. In de kombuis van schepen werd natuurlijk het nodige vaatwerk gebruikt. Veel vaatwerk aan boord van schepen wijkt niet wezenlijk af van het gewone keukengoed, zo bleek bijvoorbeeld bij onderzoek aan scheepswrakken in de voormalige Zuiderzee of bij wrakken, gezonken op de rede van Texel. 7 Dit artikel legt de nadruk op aardewerkvondsten uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen, maar uiteraard is er ook veel keramiek uit later tijd gevonden. Een Engels schaaltje uit de 18de eeuw, gevonden op de westkust van Rottumerplaat, kan als voorbeeld dienen (afb. 4). Daar werden ook talloze leien gevonden, kennelijk behorend tot de lading van een schip. Een ander voorbeeld werd op 6 september 2009 gevonden door Bert Corté van Staatsbosbeheer. Het betreft een scherf van zwart aardewerk, dat in eerste instantie middeleeuws aandoet. Het blijkt echter een scherf van een jydepot te zijn. In het Deense Jutland is men tot in het begin van de 20ste eeuw op traditionele wijze een soort kogelpotaardewerk blijven maken dat ook sporadisch in Noord- Nederland is gevonden en bekend staat als jydepotten. 8 Romeinse schepen bij Schiermonnikoog? Een grote verrassing op een vondstenavond op Schiermonnikoog vormden twee vondsten van scherven uit de Afb. 2 Bifaciaal werk tuig gevonden op het strand tussen Nes en Buren op Ameland. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Afb. 3 Hamburger spits, gevonden op het stand van Vlieland. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Westerheem oktober 2015, nr. 5 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden 243

3 Afb. 4 Engels schoteltje uit de 18e eeuw. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Romeinse tijd. In 1972 of 1973 vond Clive Hellinga nabij paal 16.2 in een kleilaag een groot rand-halsfragment van een kloeke amfoor (afb. 5). 9 Het 12,5 cm hoge fragment is van een amfoor met een monddiameter van 16,5 cm, daterend uit de 2e of 3e eeuw. Een andere jutter vond in 1998 aan de westkant van Schiermonnikoog, op een gedeelte van de bank ter hoogte van de palen 3-5, een groot aantal scherven van Romeins draaischijfaardewerk, die dr. W.J.H Verwers voor ons determineerde (afb. 6). Het is zowel gladals ruwwandig aardewerk, merendeels eveneens daterend uit de 2e of 3e eeuw na Christus. Er zijn van deze locatie geen scherven van inheems aardewerk uit die tijd gemeld. In de nederzettingen op de kwelders van het vaste land zijn inheemse scherven juist ver in de meerderheid en Romeinse importscherven schaars. Het is onwaarschijnlijk dat de scherven uit een nederzetting komen. De scherven op het strand van Schiermonnikoog lijken daarom eerder afkomstig te zijn van een scheepswrak uit de Romeinse tijd, dat ergens in het Friese zeegat moet liggen. Op zich is het goed denkbaar dat een Romeins schip op de gronden bij het zeegat verging. Mogelijk was het een handelsschip op weg naar het huidige Noord-Duitsland of Denemarken, maar meer nog was er intensief verkeer tussen de Romeinse havens aan de Rijnmonding en het eveneens Romeinse Engeland. Een schip op die route kan bij onverwacht noodweer zomaar tot boven Texel zijn beland en vervolgens door een harde westenwind naar het oosten zijn geblazen. Voor wat betreft de 19de eeuw is goed gedocumenteerd dat schepen bij zware stormen soms over de hele Noordzee werden geblazen. Rottumerplaat Rottumerplaat is een afgesloten natuurreservaat. Strandjutters en voorbijgangers zijn er niet. Daarom zijn hier enkele zoektochten geweest om een indruk te krijgen van de situatie. De tochten boden ook de gelegenheid om medewerkers van Staatsbosbeheer op het belang van scherven te wijzen. Het resultaat was verrassend. Door de oostwaartse beweging van de Lauwers erodeert het eiland aan de westzijde sterk. Talloze vondsten van aarde- 244 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden Westerheem oktober 2015, nr. 5

4 werk, maar ook bijvoorbeeld van fragmenten ijzer en glas, duidelijk afkomstig van recente scheepswrakken, zijn te vinden op het weststrand van het eiland. De oudste vondst was een randscherf van plantaardig gemagerd aardewerk uit de eerste eeuw na Chr. met een aanzet voor een oortje (afb. 7). 10 Aardewerkdeskundige drs. Annet Nieuwhof determineerde de scherf als typologie Taayke Gw5c. 11 Het was een scherf van een kook- of voorraadpot. In het voormalige kweldergebied op het vaste land worden dergelijke scherven in groten getale in wierden gevonden. De scherf is erg gerold, met kleine kolonies bryozoa, en heeft dus wel enige tijd op de zeebodem gelegen. De vraag is natuurlijk wat de betekenis van deze oude scherf is. Ook in de Romeinse tijd was sprake van zeevaart, maar het is niet uit te sluiten dat de eilanden voor de Groninger kust bewoond waren en dat een scherf bij erosie van het eiland in zee belandde en zo deel uit ging maken van de afzettingen voor de kust. Bij de voortdurende verplaatsing van geulen kan de scherf weer losgeraakt zijn, om vervolgens op het strand aan te spoelen. In februari 2007 vond vogelwachter Hans Roersema een scherf van kogelpotaardewerk. 12 In augustus 2013 vond Eva van Diepen tijdens het schoonmaken van het strand door vrijwilligers van de Stichting Vrienden van Rottumeroog en Rottumerplaat nog eens twee kogelpotscherven. Deze dateren uit de 12e eeuw (afb. 8). Daarnaast vond Albert Buursma diezelfde week een fragment van een 16e-eeuwse schotel (afb. 9a/b) en nog een groot fragment van een Engels schoteltje uit de 18e eeuw. Over het fragment van de slibschotel schreef aardewerkexpert Hans van Gangelen ons: Het gaat om roodbakkend aardewerk, dat eerst met een egale laag van witte slib is overtrokken, waarna erop in rood slib de decoratie is uitgevoerd; daarna is loodglazuur over het geheel aangebracht. Slibaardewerk met een in rode slib uitgevoerde decoratie op (na het bakken) gele ondergrond komt niet zo vaak voor. De voorstelling op de scherf betreft een zgn. driespruit -motief dat als vruchtbaarheidsmotief is op te vatten. Tot nog toe ken ik alleen (fragmentarische) vondsten van dit type slibaardewerk uit de stad Gro- Afb. 5 Halsgedeelte van een amfoor, gevonden op Schiermonnikoog. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Westerheem oktober 2015, nr. 5 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden 245

5 Afb. 6 Scherven van Romeins aardewerk van het weststrand van Schiermonnik oog. Foto s: Marten de Leeuw, Groninger a. kookpot met omgeslagen rand (Stuart 201) b. wrijfsteen; c. kookpot met dekselgeul; d. ruwwandige blauwgrijze waar (Holwerda kom) e. geverfd bord; f. bord (Nieder bieber); g. ruwwandige wandscherven. 246 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden Westerheem oktober 2015, nr. 5

6 ningen en uit Ee (ten oosten van Dokkum). 13 De datering is tweede helft 16e eeuw. De herkomst van dit slibaardewerk is lastig te bepalen. De kop van Noord- Holland lijkt vooralsnog het meest aannemelijk. Rottumeroog Rottumeroog was tot 1965 een bewoond eiland. Sinds 1741 woonde er steeds een voogd met zijn familie en personeel en in de zomer waren er ook vaak gasten op het eiland. Daarna werd het nog lang tijdelijk bewoond door medewerkers van Rijkswaterstaat en vogelwachters. Tegenwoordig is er geen verblijfsmogelijkheid meer op het eiland. Er worden, rekening houdend met de situatie van de vogelwereld, in voor- en naseizoen wel excursies naar het eiland georganiseerd. In de loop van de laatste eeuwen is het eiland sterk naar het oosten opgeschoven. In de 17e eeuw lag het nog op de plaats van het huidige Rottumerplaat. In de jaren vijftig van de 20e eeuw vond de latere archeoloog Piet Kooi op Rottumeroog scherven van kogelpotten en Sieg burg-kruiken. Hij verbleef daar tijdens de zomer met zijn ouders in een vakantiewoning die de eilandvoogd verhuurde. De voogd zelf had ook enkele Sieg burg-kannen, zo bleek op een foto. 14 De laatste jaren zijn er weer enkele Siegburg-kruikjes gevonden (af b. 10). 15 Zou er ergens in de buurt van het eiland een schip vol kruikjes liggen, dat langzaam zijn lading verliest? De vondsten van de kruikjes doen denken aan de goudsmeltkroezen die met enige regelmaat uit een schip voor de kust van Terschelling aanspoelen op het strand aldaar. Het is er een geliefde juttersvondst. 16 Resultaat Op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden zijn scherven te vinden uit de Romeinse tijd, de Middeleeuwen en natuurlijk uit de Nieuwe tijd. Hoewel niet is uit te sluiten dat sommige van deze vondsten van verdwenen nederzettingen komen, lijken de meeste scherven afkomstig van langs de kust verongelukte schepen. Ze vormen zo een tastbare herinnering dat zeevaart in alle tijden een risicovol beroep was. Voor Romeinse zeevaarders en die van de Hanzetijd waren de zeegaten niet minder gevaarlijk dan voor de latere zeelui. Afb. 7 Gerolde scherf van terpenaardewerk van Rottumerplaat. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Afb. 8 Rand- en wandscherf van kogelpotaardewerk uit de 12e eeuw Foto: Marten de Leeuw, Groninger Westerheem oktober 2015, nr. 5 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden 247

7 Afb. 9 Voor- en achterzijde van een met sgraffito versierde schotel uit de 16e eeuw. Foto: Marten de Leeuw, Groninger Geen wonder dat handelssteden als Groningen en Emden in de Late Middeleeuwen met hulp van zeetonnen en kapen de toegangen tot hun haven veiliger maakten. De Groninger betonning van het Friese zeegat bestond al in de 15e eeuw en die van Emden kwam in 1539 tot stand. Daarbij werden op het eiland Rottumeroog twee kapen geplaatst, die op gezette tijden werden vervangen. 17 Nog steeds staat er op Rottum een Emder kaap. 18 Eknol@Groningermuseum.nl Albertbuursma@hetnet.nl Noten 1 Dr. Egge Knol is conservator archeologie, geschiedenis en oude kunst van het Groninger Dr. Albert Buursma is zelfstandig onderzoeker. Beiden hebben hun leven lang al een grote belangstelling voor het Waddengebied. Ze zijn lid van de Vereniging voor Terpenonderzoek, met als werkgebied Groningen en Friesland. Het artikel is geschreven in samenwerking met Stichting Verdronken Geschiedenis. 2 Stapert et al. 2013a; 2013b. 3 Stapert, Boekschoten & Johansen Overdiep z.j.; Overdiep 1958, 33 en afb. 3-5; Van Straaten 1964, Oost 1995, appendix A. 6 Schot 1996; Schortinghuis Van Holk 1997; Vos Guldberg 1999; Elzinga De scherf is overgedragen aan het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis. 9 Afgebeeld bij Hellinga e.a. 2010, Gevonden door Albert Buursma. 11 Taayke, 1996, Knol Helfrich 2008, en bijlage 5.1 t/m 5.5 (afbeelding slibschotel is 5.3. Afb. 11). 14 Toxopeus 1981, 34; Kooi 2007a; 2007b. 15 Knol Friesch Dagblad 23, maart 2010; geraadpleegd op 18 februari Huussen ; Lang 1965, De auteurs bedanken graag de volgende personen voor hun medewerking: Ben Corté, Staatsbosbeheer Rottums; Clive Hellinga, Schiermonnikoog; Jan-Willem Smaling, Schiermonnikoog; dr. W.J.H. Verwers, Hoevelaken; Henk Staal en Yolanda Schellinger, Stichting Monument en Materiaal, Groningen. Literatuur Elzinga, G., 1964: Deense Jydepotten uit Friese bodem. It Beaken 26, p M. Guldberg, M., 1999: Jydepotter fra Varda-egnen. Produktion og handel ca Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden Westerheem oktober 2015, nr. 5

8 Helfrich, K., 2008: Aardewerk en bouwceramiek, in: J.Y. Huis in t Veld e.a. (eds.), Twintig eeuwen stadsontwikkeling in beeld. Een opgraving aan de Lutkenieuwstraat te Groningen. Stadse Fratsen 10. Groningen (= Stadse_Fratsen_10.pdf). Hellinga, C. e.a., 2010: De verborgen schatten van Schiermonnikoog. Schiermonnikoog. Holk, A.F.L. van, 1997: Archeologie van de binnenvaart. Wonen en werken aan boord van binnenvaartschepen ( ). Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. Huussen, A.H., : Het Fries-Groningse geschil voor de Geheime Raad te Brussel over het leggen der tonnen in de Scholbalg ( ), Groningse Volksalmanak voor , p Knol, E., 2012: Oude scherven op Groninger eilanden, Nieuwsbrief Stichting Vrienden van Rottumeroog en Rottumerplaat, januari 2012, p Kooi, P.B., 2007a: Oudheidkundige vondsten van Rottumeroog, Stad & Lande 16 (1), p Kooi, P.B. 2007b: Gejut, Paleo-Aktueel 18, p Lang, A., 1965: Entwicklung, Aufbau und Verwaltung des Seezeichenwesens an der deutschen Nordseeküste bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts. Bonn. Oost, A.P., 1995: Dynamics and sedimentary development of the Dutch Wadden Sea with emphasis on the Frisian inlet. Dissertatie Universiteit Utrecht. Overdiep, G., 1958: De grens tussen de provincies Groningen en Friesland in de Wadden, Groningse Volksalmanak voor het jaar 1958, Overdiep, G., z.j.: Toelichting bij de kaart van Ameland uit Schortinghuis, D. 1982: Van het volk is niets bekend geworden. Groningen. Schot, Frans, 1996: Wrakkenkaart Schiermonnikoog. Stapert, D., G.J. Boekschoten & L.Johansen, 2011: Een Levallois-kern en een bijzondere geslepen bijl van Vlieland (Fr.), Paleo-aktueel 22, p Stapert, D., L. Johansen, M.J.L.T. Niekus, 2013a: A bifacial tool of the Neanderthals from Ameland, the Netherlands, Netherlands Journal of Geosciences 92 (2/3), p Stapert, D., L. Johansen, M.J.L.T. Niekus, M. Diertens & E. Knol, 2013b: Een bijzonder middenpaleolithisch werktuig van Ameland (Fr.), Paleo-Aktueel 24, p Straaten, L.M.J.U. van, 1964: De bodem van de Waddenzee, in: J. Abrahamse e.a. (eds.) Het Waddenboek. Zutphen, p Taayke, E., 1996: Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande, 600 v. Chr. bis 300 n. Chr., Teil III: Mittel-Groningen, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, p. 42. Toxopeus, W., 1981: Ik ben van Rottum. Herinneringen aan de strandvoogd en het eiland Rottum. Groningen. Vos, A.D., 2012: Onderwaterarcheologie op de Rede van Texel. (Nederlandse Archeologische Rapporten 041). Amersfoort. Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Afb. 10 Siegburg aardewerk uit de 15e eeuw, gevonden op Rottumeroog. Particuliere collectie, gevonden in Bron: vanwege privacyredenen niet gepubliceerd. Westerheem oktober 2015, nr. 5 Scherven op de stranden van de oostelijke Waddeneilanden 249