De appel en de boom. René Kahn. Waarom ben je wie je bent? Is dat aanleg of opvoeding? Uitgeverij Balans
|
|
- Lucas Verbeek
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 3 René Kahn De appel en de boom Waarom ben je wie je bent? Is dat aanleg of opvoeding? Uitgeverij Balans
2 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 15 inleiding Absoluut gehoor That scientific day is passed when the germplasm and the environment are to be considered as separate agencies or as opposing forces. 1 Is het u ook opgevallen dat er zo veel Aziaten in de toporkesten van de wereld zitten? 2 Zou dat toeval zijn? Vast niet. Maar wat is daarvan dan de reden? Studeren ze harder? Beginnen ze op jongere leeftijd met muziek maken? Hebben ze strengere ouders of leraren? Of zijn ze gewoon muzikaler dan Europeanen of Amerikanen? Het antwoord op deze vragen kennen we nog niet, maar wat we wel met zekerheid weten, is dat Aziaten van westerlingen verschillen in een zeldzame eigenschap die met muzikaliteit te maken heeft: absoluut gehoor. Absoluut gehoor betreft de mogelijkheid om zonder kader, zonder referentietoon vandaar absoluut een toon te kunnen benoemen. Niet alleen een noot op de piano, maar ook het geluid dat gemaakt wordt wanneer je een (natte) vinger over de rand van een glas beweegt, op het raam klopt, noem maar op. Het is een zeer zeldzame eigenschap die in de algemene bevolking bij minder dan een op de duizend mensen wordt gezien. Maar bij een bepaalde groep mensen is dit vermogen helemaal geen uitzondering. Integendeel, in sommige studies wordt het bij de helft van hen gezien. Ik heb het over professionele musici. Een eigenschap die in de bevolking bij een op de duizend voorkomt en bij musici bij een op de twee? Dat is wel een 15
3 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 16 enorm verschil. Hoe kan dat? Wordt absoluut gehoor zoveel vaker bij musici gezien omdat het gemakkelijker is om carrière in de muziek te maken wanneer je behept ben met deze eigenschap? Dat zou betekenen dat dit talent aangeboren is. Of is het een gevolg van het feit dat musici meer muziek geoefend hebben, of eerder met lessen begonnen zijn, hetgeen impliceert dat absoluut gehoor een aangeleerde eigenschap is. Het antwoord op de vraag wat is de achtergrond van absoluut gehoor? is een illustratie van het thema van dit boek. Vandaar dat ik het als voorbeeld gebruik in de inleiding ervan: is een bepaalde eigenschap aangeboren of aangeleerd; een gevolg van aanleg of omgeving? Het aantrekkelijke van een kenmerk als absoluut gehoor is dat dit verschijnsel, inderdaad, absoluut is. Je hebt het wel, of je hebt het niet. Daar is geen discussie over; het is zwart of wit. Niet zoals intelligentie wat een relatief begrip is, of misdaad waarvan de definitie cultureel bepaald is, of verslaving, waarbij de grens zoals u verderop kunt lezen tussen wel en niet verslaafd allerminst helder is. Hoe anders is dat bij absoluut gehoor: het is duidelijk, testbaar en objectief. Je benoemt de toon wel of niet; het antwoord is goed of fout. Er bestaat geen middenweg. Absoluut gehoor komt, als gezegd, vaker voor bij Aziaten dan bij westerlingen. Dit werd onder meer duidelijk toen Chinese en Amerikaanse muziekstudenten werden vergeleken op de aanwezigheid van deze eigenschap. De ene groep bestond uit 88 eerstejaars studenten aan het centrale conservatorium van muziek in Beijing, de andere groep uit 115 eerstejaars studenten aan de Eastman School of Music in Rochester, New York. 3 Beide staan bekend als zeer goede conservatoria. Absoluut gehoor werd daadwerkelijk gemeten zodat de score niet was gebaseerd op de subjectieve rapportage van de persoon zelf. Onder de studenten in Beijing werd absoluut gehoor bij de helft van hen aangetoond, in de groep van Amerikaanse mu- 16
4 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 17 ziekstudenten was dit het geval bij 10 procent. Hoe is dat grote verschil te verklaren? Doordat de leerlingen in China zoveel meer oefenen, of beter les krijgen, dan hun collega-studenten in New York? Of verschillen ze in aanleg? Laten we met het laatste beginnen. Aanleg Absoluut gehoor komt in families voor. Onderzoekers van de universiteit van San Francisco stuurden een vragenlijst naar 900 musici en muziekstudenten over de gehele Verenigde Staten en kregen van 612 de formulieren terug. Die lijst bevatte items over de aanwezigheid van absoluut gehoor bij de persoon zelf en of dit kenmerk in de familie voorkwam. Betrekkelijk subjectief, maar het geeft toch enig inzicht in de achtergronden. Volgens de antwoorden bezat 15 procent van deze musici een absoluut gehoor, evenveel mannen als vrouwen. De helft van de muziekstudenten die dit kenmerk hadden, gaf aan een familielid met dezelfde eigenschap te hebben; dit was het geval bij minder dan 14 procent van de studenten die niet over een absoluut gehoor beschikten. In de families van de studenten die aangaven dit vermogen wel te hebben, kwam absoluut gehoor dus veel vaker voor (bijna vier keer zo vaak namelijk) dan in de families van de studenten die een dergelijke eigenschap niet bezaten. Dit wijst erop dat absoluut gehoor in families clustert. Inderdaad zijn er families beschreven waar het wemelt van de mensen met deze gave. 4 Toch wil het voorkomen van een eigenschap binnen bepaalde families nog niet zeggen dat deze eigenschap ook erfelijk is bepaald. Het zou nog altijd kunnen dat het is aangeleerd; wellicht wordt in dergelijke families veel naar muziek geluisterd of musiceren ze vaak. Om de mate van erfelijkheid van een eigenschap te kunnen bepalen, is onderzoek bij tweelingen nodig. 5 Tweelingstudies naar de aanwezigheid van absoluut gehoor bestaan niet aange- 17
5 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 18 zien ze in de praktijk nauwelijks zijn uit te voeren: zowel de eigenschap zelf is, als gezegd, zeer zeldzaam en tweelingen zijn er ook niet veel (drie op de honderd geboortes, waarvan een op de drie tweelingen een eeneiige tweeling is). Een eeneiige tweeling vinden waarvan er tenminste één absoluut gehoor heeft, is dus een kans van minder dan een op de honderdduizend. Wel is door medewerkers van het National Institute of Health, het grote federale onderzoeksinstituut van de Verenigde Staten gevestigd in Rockville, Maryland, onderzoek gedaan naar de erfelijkheid van muzikaliteit. Deze eigenschap werd uitgedrukt als het vermogen een valse noot in een melodie te kunnen ontdekken. In dit onderzoek werden 136 eeneiige en 148 twee-eiige tweelingen gevraagd naar melodietjes te luisteren waarbij ze moesten aangeven of deze vals of zuiver klonken. De valse noot was in een deel van de liedjes opzettelijk aangebracht. Het bleek dat het vermogen om de zuiverheid van een melodie te herkennen voor 80 procent erfelijk is bepaald. Het is daarmee een van de meest erfelijke eigenschappen die er bestaan. 6 Op basis van dit resultaat is een aantal wetenschappers op zoek gegaan naar genen die ten grondslag zouden kunnen liggen aan absoluut gehoor. En die hebben ze gevonden ook, althans een indicatie waar deze genen zich bevinden. Door het dna te onderzoeken bij 73 families waarvan sommige familieleden wel en anderen geen absoluut gehoor hadden, werd op het achtste chromosoom (en minder sterk op een aantal andere chromosomen) een gebied aangetroffen dat waarschijnlijk betrokken is bij deze eigenschap. Kortom, muzikaliteit en absoluut gehoor lijken erfelijk bepaald. Maar is dat het hele verhaal? Want hoe verklaren we dan dat deze eigenschap zo veel vaker voorkomt bij musici en muziekstudenten? Is dat allemaal genetische selectie? Of speelt de omgeving, oefening, toch ook een rol? 18
6 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 19 Absoluut gehoor: toontaal als omgeving Sommige onderzoekers hebben gesuggereerd dat de oververtegenwoordiging van Aziaten onder de musici gekoppeld is aan het leren spreken in een taal waar toonhoogte essentieel is voor het toekennen van de betekenis ervan, de zogenaamde toontalen, zoals Mandarijn, Kantonees en Vietnamees. 7 De gedachte luidt dat absoluut gehoor is aangeleerd, als gevolg van het (leren) spreken in een toontaal waardoor de muzikaliteit als het ware met de paplepel is ingegoten. Bestaat er inderdaad een relatie tussen het spreken van een toontaal en absoluut gehoor? Waarschijnlijk niet, want deze eigenschap wordt ook (veel) vaker bij Koreanen en Japanners gezien en hun taal is net zo weinig tonaal als het Nederlands. 8 En musici uit beide Oost-Aziatische landen doen het minstens zo goed op de internationale podia van de muziek als Aziaten die wel in een toontaal zijn grootgebracht. Kijkt u bijvoorbeeld maar eens naar de laureaten van het Koningin Elisabethwedstrijd. 9 Omgeving In het eerder genoemde onderzoek bij de 612 musici (dat met de vragenlijsten) was niet alleen duidelijk geworden dat de aanwezigheid van absoluut gehoor in families clustert, maar ook dat deze eigenschap sterk afhing van de leeftijd waarop met muzieklessen was aangevangen. Uit de ingevulde vragenlijsten bleek namelijk dat wanneer de musici voor hun vierde levensjaar met muziek waren begonnen, absoluut gehoor bij 40 procent van hen voorkwam; bij de groep die na hun twaalfde met muziek waren gestart, was deze eigenschap aantoonbaar bij minder dan 3 procent. Sterker, hoe ouder ze waren ten tijde van de eerste muziekles des te minder absoluut gehoor bij 19
7 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 20 hen werd gezien. Dat impliceert dat de leeftijd waarop met muziekmaken wordt begonnen essentieel is voor het ontwikkelen van absoluut gehoor. De vorming van dit vermogen is dus sterk afhankelijk van een omgevingsfactor en wel de eerste muziekles. Nauwkeuriger gezegd: de leeftijd waarop die eerste les plaatsvindt. Immers, bijna geen van de musici die na zijn twaalfde met muzieklessen was begonnen, had deze gave. Dit wijst erop dat absoluut gehoor alleen tot ontwikkeling kan komen tijdens een bepaalde fase (vroeg) in de ontwikkeling. En dit effect van leeftijd blijkt onafhankelijk van geografie. In de eerder genoemde studie waarin de conservatoriumstudenten uit Beijing met die uit Rochester, New York werden vergeleken, was ook een onderverdeling gemaakt op basis van leeftijd van eerste muziekles. Net als in de studie onder de 612 musici uit Amerika, viel op dat hoe eerder de studenten waren begonnen met muziek, hoe groter de kans was op een absoluut gehoor. Ook in die studie bleek dus dat de leeftijd van de eerste muziekles van grote invloed is op het ontwikkelen van deze eigenschap. Dit gold zowel voor de studenten uit Rochester als voor die uit Beijing. Maar tegelijkertijd bleek een groot verschil tussen beide groepen studenten. Want zelfs al waren de Chinese studenten pas na hun tiende met muziek begonnen, kwam absoluut gehoor toch nog bij een derde van deze studenten voor. Echter, bij geen van de studenten uit Rochester wier eerste les na hun tiende plaatsvond werd deze eigenschap aangetroffen. Dit betekent dat hoewel de leeftijd van de eerste muziekles er inderdaad veel toe doet, de invloed van de omgeving niet het hele verhaal is. Relatief gehoor: toontaal als omgeving Relatief gehoor is de eigenschap een toon te benoemen in relatie tot een andere toon. Het vermogen is dus niet absoluut 20
8 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 21 aangezien er altijd een referentietoon is. Is deze eigenschap gekoppeld aan het spreken van een toontaal? In een studie uit New York en Montreal werd de aanwezigheid van relatief gehoor vergeleken tussen verschillende groepen Aziaten en Amerikanen. De centrale vraag was of het spreken van een toontaal muzikaliteit bevordert. In het eerste deel van de studie werden middelbare scholieren uit Montreal vergeleken die tijdens hun jeugd Engels (Amerikanen), Hmong (een toontaal die gesproken wordt in delen van Thailand, Laos en Vietnam) of Mandarijn (uit China en Taiwan) hadden gesproken. In de tweede studie werden Amerikaanse en Aziatische (uit China en Korea) studenten aan een Amerikaanse universiteit (Cornell in New York) vergeleken. Hoewel ze aan deze universiteit studeerden, waren de Chinese en Koreaanse studenten die in dit onderzoek waren betrokken in hun eigen land grootgebracht. De scholieren uit Montreal, noch de studenten uit New York, hadden noemenswaardige ervaring met muziek. Het relatief gehoor werd in beide studies het vaakst gezien bij de Koreanen, gevolgd door de Chinezen, terwijl de frequentie ervan onder de Amerikaanse groep en de Hmong-sprekers het laagst was. Dat betekent dat relatief gehoor niet een gevolg kan zijn van het (leren) spreken in een toontaal, aangezien Koreaans geen toontaal is en Hmong wel en de eigenschap veel vaker bij de eerste groep werd gezien. De goede muzikale prestatie van de Chinese en Koreaanse scholieren/studenten is dus niet te verklaren uit de (toon)taal die ze in hun jeugd geleerd hebben. Aan hun strenge ouders en muziekleraren kan het ook niet liggen, want de meesten van hen hadden nooit muziekles gehad! De waarschijnlijkste verklaring is dan ook een genetische. 10,11 21
9 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 22 Aanleg en omgeving U ziet het: aanleg en omgeving zijn niet te scheiden. Althans bij absoluut gehoor. Dat aanleg een aanzienlijke rol speelt bij absoluut gehoor blijkt uit genetische studies en is ook een mogelijke verklaring waarom deze eigenschap vaker bij (bepaalde) Aziatische volken voorkomt. Aanleg is een noodzakelijke voorwaarde voor het ontwikkelen van absoluut gehoor; heb je die niet dan kan je zoveel muziek maken als je wilt maar dan ontwikkel je geen absoluut gehoor. Toch zijn genen niet een voldoende voorwaarde. Want de leeftijd waarop met muzieklessen wordt aangevangen is eveneens van groot belang, zowel bij mensen uit het Westen als bij Aziaten. Begin je pas met muzieklessen na je tiende levensjaar, dan kan je nog zoveel aanleg hebben, die komt er niet (bij westerlingen) of minder (bij Aziaten) uit. Aanleg en omgeving zijn dus beide betrokken bij de ontwikkeling van absoluut gehoor. De verklaring ligt voor de hand: aanleg kan alleen tot uiting komen als die ook gestimuleerd wordt. Wetenschappelijker gezegd, de genetische informatie kan pas tot expressie komen in de aanwezigheid van de juiste omgevingsfactor. Maar er is nog een conclusie te trekken: het effect van de omgeving is gekoppeld aan een bepaalde periode in de ontwikkeling, de zogenaamde kritieke periode. Immers, musiceren bevordert de ontwikkeling van absoluut gehoor, maar alleen wanneer het muziekmaken begint voor het zesde levensjaar. De reden is dat absoluut gehoor te maken heeft met de functie van bepaalde hersendelen (gekoppeld aan horen en taal). Deze gebieden moeten in specifieke periodes van de hersenontwikkeling gestimuleerd worden om naar behoren te kunnen werken. 22
10 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 23 Absoluut gehoor en onze hersenen Musiceren bevordert de ontwikkeling van absoluut gehoor, maar alleen wanneer de muzieklessen beginnen voor het zesde levensjaar. De reden is dat absoluut gehoor te maken heeft met de functie van bepaalde hersendelen die tijdens specifieke periodes van de hersenontwikkeling gestimuleerd moeten worden om naar behoren te kunnen werken. Inderdaad blijken hersenstructuur en -functie bij mensen met absoluut gehoor te verschillen van die van stervelingen zonder die eigenschap. Zo blijken de hersenen van mensen met absoluut gehoor relatief meer ontwikkeld aan de linker (taal)kant. Ook de functie verschilt: bij het horen van een toon hoeven zij niet de hersengebieden te activeren die bij mensen zonder deze eigenschap actief worden; het betreft delen die nodig zijn om gegevens voor een korte periode in het geheugen vast te houden. Dit deel in de voorste hersenen wordt normaal gesproken geactiveerd om gegevens in het werkgeheugen op te slaan (een telefoonnummer bijvoorbeeld). Mensen zonder de gave van het absoluut gehoor moeten de toon die ze zojuist gehoord hebben even in het tijdelijke geheugen vasthouden om die te kunnen vergelijken met de in het geheugen opgeslagen andere referentie - tonen. Maar bezitters van een absoluut gehoor hoeven niets te vergelijken; dat is immers de betekenis van absoluut. Ze horen de toon en kennen hem; het is voor hen niet nodig om in het geheugen te graven voor een referentietoon. 12 Maar waar dat absolute gehoor zelf in de hersenen huist is nog niet bekend. Absoluut gehoor is een kenmerk van bepaalde mensen. Het is een eigenschap die soms verborgen blijft en in andere gevallen aan de wieg kan staan van een loopbaan in de muziek. Aan de 23
11 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 24 basis van absoluut gehoor ligt een genetisch bepaalde gave ten grondslag die de een wel en de ander niet bezit. Maar toch is de omgeving een noodzakelijke voorwaarde voor de expressie ervan. Zonder invloed van de omgeving, zonder muzieklessen voor je zesde levensjaar: geen absoluut gehoor (althans bij westerlingen). In dit opzicht lijkt deze eigenschap sterk op een ander voorbeeld dat u in dit boek zult tegenkomen (waar echter veel meer studies aan zijn besteed): intelligentie. Ook daar blijkt dat de grondstof ervan in hoge mate erfelijk is bepaald. Ook daarbij geldt dat, wanneer de omgeving de eigenschap niet stimuleert, intelligentie onzichtbaar blijft, althans de maximale potentie ervan. Zo het voor absoluut gehoor misschien geen extreem gemis is wanneer deze eigenschap niet tot uiting komt, ligt dit wat intelligentie betreft natuurlijk anders. Het omgekeerde geldt voor het spiegelbeeld van talent: de erfelijk bepaalde kwetsbaarheden, die we ook allen in ons dragen. Ook deze kunnen, zoals absoluut gehoor en intelligentie, verborgen blijven waneer de omgeving niet op het noodzakelijke moment zijn invloed kan uitoefenen (en dat heeft in dergelijke gevallen natuurlijk de voorkeur). Maar helaas is deze omgeving vaak juist wel aanwezig, in de vorm van stress, drugs, of mishandeling. Zo zal de neiging om depressief te worden duidelijk worden na een stressvolle ervaring; schizofrenie optreden na het gebruik van cannabis; crimineel gedrag ontstaan na een jeugd vol mishandeling. Omdat deze verschillende omgevingsinvloeden interacteren met bepaalde kwetsbaarheidsgenen. Het tegenovergestelde bestaat ook: de omgeving kan ervoor zorgen dat genetisch gestuurde kwetsbaarheden niet tot uiting komen, zoals in het geval van suïcide, verslaving en dementie. En ook daarbij, net als bij absoluut gehoor, bestaan er kritische periodes waarin de invloed van de genen nog teniet kan worden gedaan. Wat betreft suïcide zijn dat de vroege kinderjaren, waar een zorgzame moeder de genetische neiging tot impulsief (en suïcidaal) gedrag kan onderdrukken. Voor 24
12 Kahn De appel en de boom :53 Pagina 25 verslaving betreft het de puberteit, waarbij ouders de hersenen van hun kind kunnen helpen om nee te zeggen tegen drugs. Bij dementie gaat het om de middelbare leeftijd, waarbij we met lichamelijke inspanning ervoor kunnen zorgen dat het genetisch risico op dementie geen kans krijgt om tot uiting te komen. Absoluut gehoor staat hier model voor hoe aanleg en omgeving samen moeten spelen om een bepaalde eigenschap tot ontwikkeling te laten komen. De andere voorbeelden uit dit boek betreffen minder esoterische onderwerpen en zijn relevanter voor de praktijk: ze staan namelijk aan de basis van ons maatschappelijk succes, ons geluk, onze levensduur. We dragen allemaal de genen die deze aspecten van ons leven beïnvloeden. Aan ons dna kunnen we voorlopig althans weinig veranderen. Aan de omgeving echter wel. Laat het nu zo zijn dat onze genen niets vermogen zonder invloed van die omgeving. Komt dat even goed uit. 25
Menselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid
Menselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid Synaps IS ALLES GENETISCH? nature genen nurture omgeving erfelijk aanleg / talent aangeboren verworven aangeleerd
Nadere informatieHersenonderzoek en intelligentie
45 Hersenonderzoek en intelligentie U werkt als psycholoog-onderzoeker aan de universiteit. Binnenkort bezoekt u samen met een collega het symposium Hersenen en intelligentie. U hebt afgesproken dat ieder
Nadere informatienederlandse samenvatting Dutch summary
Dutch summary 211 dutch summary De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieDialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief
Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen
Nadere informatieIs een bipolaire stoornis erfelijk?
Kenniscentrum Bipolaire Stoornissen p/a Dimence Postbus 398 7600 AJ Almelo www.kenbis.nl Vragen over erfelijkheid bij de bipolaire stoornis Op dit moment wordt ervan uitgegaan dat een combinatie van erfelijke
Nadere informatieWat is diabetes? Informatiebrochure. Wat is diabetes? Items:
I Informatiebrochure Wat is diabetes? Items: Diabetes type 1 Afweersysteem Vingerprikken Insuline injecteren Diabetes type 2 Andere vormen Wat is diabetes? Eilandjes van Langerhans in de Alvleesklier Er
Nadere informatieA c. Dutch Summary 257
Samenvatting 256 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van twee longitudinale en een cross-sectioneel onderzoek. Het eerste longitudinale onderzoek betrof de ontwikkeling van probleemgedrag
Nadere informatieOndanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren
Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van
Nadere informatienr 26 2013/2014 Twinfo
nr 26 2013/2014 Twinfo We kijken met heel veel plezier terug op het afgelopen jaar waarin we met NTR-deelnemers en collega s ons 25-jarig bestaan hebben gevierd. De aftrap was in januari met een bijeenkomst
Nadere informatieNeurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu
Neurocognitive Processes and the Prediction of Addictive Behaviors in Late Adolescence O. Korucuoğlu Nederlandse Samenvatting De adolescentie is levensfase waarin de neiging om nieuwe ervaringen op te
Nadere informatieWaarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt genetische aanleg voor sportgedrag een rol? Hoe hangt sportgedrag samen met geestelijke
Nadere informatieOnderzoeksrapport. Hou vol! Geen alcohol. Een alcohol preventieprogramma gericht op basisschool leerlingen en hun moeders.
Onderzoeksrapport Hou vol! Geen alcohol Een alcohol preventieprogramma gericht op basisschool leerlingen en hun moeders. Suzanne Mares, MSc Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Prof. Dr. Rutger Engels Inleiding
Nadere informatieAltijd in ontwikkeling, zij aan zij, Vreedzaam, duurzaam, De Sokkerwei
Altijd in ontwikkeling, zij aan zij, Vreedzaam, duurzaam, De Sokkerwei Sokkerwei 4 1901 KZ Castricum 0251 651554 info@sokkerwei.net www.sokkerwei.nl Uit de wei vrijdag 2 oktober 2015 Uitnodiging juf Jikke
Nadere informatieLeren parafraseren & synthetiseren
Leren parafraseren & synthetiseren Inhoud 1. Standpunt / conclusie (vs) argumenten / onderzoek 2. Een samenhangend betoog schrijven 3. Verwijzen naar andere auteurs 4. Taal in wetenschappelijke teksten
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve
Nadere informatieMuzieklessen groep 5:
Muzieklessen groep 5: We kwamen de gymzaal van de kleuters binnen. Er stond een man met een gitaar, en er lagen matten. Daar moesten we gaan zitten. Hij had meer gitaren mee, hij liet de namen van de gitaren
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieZijn wij allemaal gelijk??? Eén van de grootste gepropageerde leugens aller tijde is wel: De gelijkheids-leugen!
Zijn wij allemaal gelijk??? Eén van de grootste gepropageerde leugens aller tijde is wel: De gelijkheids-leugen! Inleiding Ons wordt op de scholen en in de media voorgehouden dat alle mensen / rassen gelijk
Nadere informatieAntreum RAPPORT PF. Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011. de heer Consultant
RAPPORT PF Van: Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011 Normgroep: Advies de heer Consultant 1. Inleiding Persoonlijke flexibiliteit is uw vermogen om met grote uitdagingen en veranderingen
Nadere informatieIndividuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief
N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan
Nadere informatie1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström
1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström Dr. S.A.M. van de Schans, S. Oerlemans, MSc. en prof. dr. J.W.W. Coebergh Inleiding Epidemiologie is de wetenschap die eenvoudig gezegd
Nadere informatieINFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid
VRIJE UNIVERSITEIT NERDERLANDS REGISTER TWEELINGEN INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid 2 Tweelingfamilieonderzoek
Nadere informatieN. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen.
ADHD Wachtkamerspecial Onderbehandeling van ADHD bij allochtonen: kinderen en volwassenen N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. Inleiding
Nadere informatieFactoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten
Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep
Nadere informatiePatiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing
2 Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing Algemene informatie Exoom Sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over
Nadere informatieNederlandse samenvatting
136 Melanoom van de huid is kanker die uitgaat van de pigmentcellen in de huid. Melanoom bij twee of meer eerstegraads verwanten of drie tweedegraads verwanten noemen we erfelijk. Als deze vorm van kanker
Nadere informatieDoe een klein onderzoek naar de taalregels die een kind in jouw omgeving al dan niet onder de knie heeft en schrijf daar een verslag over.
Naam: Klas: Nr: Datum: Vak: Nederlands Leerkracht: Taalverwerving Opdracht 1 Doe een klein onderzoek naar de taalregels die een kind in jouw omgeving al dan niet onder de knie heeft en schrijf daar een
Nadere informatieJAARGANG 8 / NUMMER 8 APRIL Mede mogelijk dankzij:
JAARGANG 8 / NUMMER 8 APRIL 2014 Partners: Mede mogelijk dankzij: VRAAG 1 Grondwet Eind maart werd gevierd dat de Nederlandse Grondwet 200 jaar bestond. De Grondwet is het fundament van de Nederlandse
Nadere informatieWat heeft dit kind nodig?
ADHD PDD-NOS Leerstoornis Gedragsstoornis Team Wat heeft dit kind nodig? Lynn leest in haar leesboek. Tegelijkertijd tikt ze constant met haar pen op haar tafel. Dat doet ze wel vaker. De kinderen van
Nadere informatieHet karakter van de Savannah
Het karakter van de Savannah Hier is zichtbaar dat de grootte van de kat vergelijkbaar is met een huiskat. Een Savannah kat is meestal niet groter, alleen de eerste generaties zijn groter. Je kunt je afvragen
Nadere informatieDE INVLOED VAN GELUK, PECH, BIED- EN SPEELTECHNIEK OP DE SCORE BIJ BRIDGE
DE INVLOED VAN GELUK, PECH, BIED- EN SPEELTECHNIEK OP DE SCORE BIJ BRIDGE Versiedatum: 30-8-2008 Jan Blaas Blz. 1 van 7 Versiedatum: 30-8-08 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 3 Hoe groot is de invloed van pech
Nadere informatieDe opbouw van notenladders
De opbouw van notenladders Door Dirk Schut Voorwoord Iedereen kent de notennamen wel: a, bes, b, c, cis, d, es, e, f, fis, g en gis, maar wat stellen deze namen voor en waarom vinden we juist deze noten
Nadere informatieTALEN JE LEVEN! Informatie over meertalig opvoeden voor ouders en opvoeders
TALEN JE LEVEN! Informatie over meertalig opvoeden voor ouders en opvoeders Talen kleuren je leven! Groei je op met meer dan één taal? Kun je in verschillende situaties meer dan één taal gebruiken of spreken?
Nadere informatieLeren door samen te doen Workshop ouderbetrokkenheid 3 juni 2015 https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=gutm8xnh7dm
Leren door samen te doen Workshop ouderbetrokkenheid 3 juni 2015 https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=gutm8xnh7dm Samen uw kind stimuleren om Te doen en te ondervinden Acties te ondernemen
Nadere informatieInformatie over Exoom sequencing
Informatie over Exoom sequencing Exoom sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod: Om de
Nadere informatieDocenten beschouwen als professionals en ze toch leren verbeteren
Docenten beschouwen als professionals en ze toch leren verbeteren Geppie Bootsma g.bootsma@aps.nl Naam Datum Deze workshop Professionals en Leren verbeteren Samenhang in visie: de bedoeling Instrumenten:
Nadere informatieAansluiting Engels Een onderzoek naar de aansluitingsproblematiek van het vwo-vak Engels met de universiteit
Aansluiting Engels Een onderzoek naar de aansluitingsproblematiek van het vwo-vak Engels met de universiteit 1 2 Aansluiting Engels Een onderzoek naar de aansluitingsproblematiek van het vwo-vak Engels
Nadere informatie1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen
11 1Help: faalangst! Karel heeft moeite met leren. Dat zal wel faalangst zijn! zegt iemand. Een gemakkelijk excuus, want Karel is wel erg snel klaar met zijn huiswerk. Ellen, die ook moeite heeft met leren,
Nadere informatieDOELSTELLINGEN LESPAKKET OVERAL DNA
DOELSTELLINGEN LESPAKKET OVERAL DNA HOE TE GEBRUIKEN Als leerkracht kun je kiezen hoe je dit lespakket gebruikt in de klas. Je kunt de verschillende delen los van elkaar gebruiken, afhankelijk van de beschikbare
Nadere informatieDeel 1: Wat is mindset? 7. Deel 2: Met vallen en opstaan 25. Deel 3: Gerichte inzet 43. Deel 5: Metacognitieve vaardigheden 79
Inhoud Pagina Deel 1: 7 Deel 2: Met vallen en opstaan 25 Deel 3: Gerichte inzet 43 Deel 4: Feedback: beter dan compliment en beloning 59 Deel 5: Metacognitieve vaardigheden 79 Deel 6: Let op je taalgebruik
Nadere informatieJongeren en alcohol. Ouders aan het woord. Resultaten Bewonerspanel septemberpeiling 2014. Utrecht.nl/volksgezondheid
Jongeren en alcohol Ouders aan het woord Resultaten Bewonerspanel septemberpeiling 2014 Utrecht.nl/volksgezondheid 2 Inleiding Sinds 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens voor het in bezit hebben van alcohol
Nadere informatie2. Beter nu dan later
Daarom Duits 1. Engels is niet voldoende Natuurlijk is kennis van de Engelse taal essentieel, maar: Englisch ist ein Muss, Deutsch ist ein Plus. Uit een enquête onder bedrijven die actief zijn in Duitsland
Nadere informatieRapportage. Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen
Rapportage Onderzoek: mediawijsheid onder ouders en kinderen In opdracht van: Mediawijzer.net Datum: 22 november 2013 Auteurs: Marieke Gaus & Marvin Brandon Index Achtergrond van het onderzoek 3 Conclusies
Nadere informatieSamen rekenen... alleen!
veel Inside 2-99 Samen rekenen... leuker dan alleen! Rekenen met een tutor: wat wil je nog meer? Agnes Vosse Dit artikel is eerder gepubliceerd in Willem Bartjens, jaargang 17, januari 1998 1. Inleiding
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse Introductie Nicotine is een van de meest gebruikte verslavende middelen en levert, door het roken van sigaretten, een grote bijdrage aan morbiditeit (ziekte) en mortaliteit (sterfte). Wereldwijd
Nadere informatieHet verhaal van ZvH en kanker
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wat is het verband tussen de Ziekte van Huntington en kanker? Volgens
Nadere informatieActiviteiten introductiefase
Activiteiten introductiefase Activiteit 1: Iedereen is uniek Doel: De eerste activiteit is een inleidende opdracht waarmee de uniekheid van ieder mens geïllustreerd wordt. Wat heb je nodig? - Ruimte waarin
Nadere informatieKlinische Genetica. Autosomaal dominante overerving
Klinische Genetica Autosomaal dominante overerving Klinische Genetica U bent (of uw kind is) doorverwezen naar de polikliniek Klinische Genetica. Tijdens de eerste afspraak legt een klinisch geneticus
Nadere informatieDia 1 Introductie max. 2 minuten!
1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut
Nadere informatieInleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting
Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch
Nadere informatieOntwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X
Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Hanna Swaab Sophie van Rijn Suus van Rijn Hanna, Sophie en Suus werken op de afdeling orthopedagogiek van de universiteit Leiden en op het Ambulatorium.
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20932 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20932 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Haar, Sita Minke ter Title: Birds and babies : a comparison of the early development
Nadere informatieWat is precies bloeddruk en waarom is een gezonde bloeddruk belangrijk?
Wat is precies bloeddruk en waarom is een gezonde bloeddruk belangrijk? Uit onderzoek blijkt dat veel Nederlanders niet weten hoe het precies zit. In dit dossier staan alle ins- en outs over bloeddruk,
Nadere informatieInformatie. Maak kennis, maak muziek! Onderwijsprogramma. voor GROEP 5 van het basisonderwijs Gemeente. Woudrichem BROCHURE. www.cultuurpuntaltena.
Maak kennis, maak muziek! Onderwijsprogramma www.cultuurpuntaltena.nl Informatie voor van het basisonderwijs Gemeente Woudrichem 019500_BIBLIOTHEEK_ALTENA_brochure_CPA_MuziekWijzer_Altena_A5.indd 16-17
Nadere informatieMuziek zeer veeleisende activiteit
Muziek zeer veeleisende activiteit verwerken van auditieve info herkennen van emoties beroep op geheugen voorstellingsvermogen (deels visueel) verwachtingen toetsen, plannen, vooruitdenken, anticiperen
Nadere informatieRapportage sociaal-emotionele ontwikkeling Playing for Success
Rapportage sociaal-emotionele ontwikkeling Playing for Success Leercentrum Nijmegen Oberon, november 2012 1 Inleiding Playing for Success heeft, naast het verhogen van de taal- en rekenprestaties van de
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing
Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing Exoomsequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod:
Nadere informatie02 SCNL: Cursus Het oplossen van een Sudoku met de juiste hoeveelheid informatie
Inhoudsopgave 1. Inleiding tot de cursus... 4 2. Wat is een Sudoku, Sudoku begrippen en definities... 6 3. Basisregels voor het oplossen van een Sudoku + Sudoku oplostips...11 4. Methodes om een Sudoku
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals
Nadere informatieOnderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen. Nienke Lammertink en Koen Breedveld
NEDERLANDERS OVER DE VIERDAAGSE Onderzoek in het kader van de 100 ste editie van de Internationale Vierdaagse Afstandsmarsen Nijmegen Nienke Lammertink en Koen Breedveld Mei 2016 1 Nederlanders over de
Nadere informatieMuziekmethode voor basisonderwijs Docentenhandleiding voor groep 3. Jennemieke Snijders. Uitgeverij Lambo telefoon: 026-3515613
Muziek en Meer Muziekmethode voor basisonderwijs Docentenhandleiding voor groep 3 Jennemieke Snijders Uitgeverij Lambo telefoon: 026-3515613 Parkstraat 30 internet: www.lambo.nl 6828 JJ Arnhem e-mail:
Nadere informatieBewust worden van je overtuigingen over leren en ontwikkeling
De Impact van een Groeimindset Bewust worden van je overtuigingen over leren en ontwikkeling Liny Toenders KBBT organisatieadviseurs onderwijzen opvoeden - leren KBB &T Overtuigingen bepalen je gedrag
Nadere informatieBETEKENIS EN OORZAKEN VAN EETSTOORNISSEN: OPVATTINGEN VAN PATIËNTEN EN HUN OUDERS
BETEKENIS EN RZAKEN VAN EETSTRNISSEN: VATTINGEN VAN ATIËNTEN EN HUN UDERS Walter Vandereycken & Dafne Bollen In de onderzoeksliteratuur blijkt er de laatste jaren wel een groeiende belangstelling voor
Nadere informatieRapportage Leerlingtevredenheid. Samenvatting van leerlingtevredenheidsmetingen onder 57 ECABO- leerbedrijven
Rapportage Leerlingtevredenheid Samenvatting van leerlingtevredenheidsmetingen onder 57 ECABO- leerbedrijven Rob Swager ECABO, mei 2011 1. Inleiding... 3 2. Tevredenheid algemeen.... 4 3. Aspecten die
Nadere informatieDE NIEUWE COMMISSARIS
DOSSIER TOEZICHT ONDER ZOEK Tekst Peter Rikhof Illustratie Yvonne Kroese DE NIEUWE COMMISSARIS Meer diversiteit, permanente opleiding en jaarlijkse evaluatie van het team en de individuele commissarissen.
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieEen probleem in het hoger onderwijs: de prestatie, de motivatie, de inspiratie, de lol in het leren
Jelle Jolles Centrum Brein & Leren/AZIRE Vrije Universiteit Amsterdam Een probleem in het hoger onderwijs: de prestatie, de motivatie, de inspiratie, de lol in het leren 1 Toe naar een grootschalige aanpassing
Nadere informatieJuridische medewerker
28-11-2013 Sectorwerkstuk Juridische medewerker Temel, Elif HET ASSINK LYCEUM Inhoudsopgave Inhoud Inhoudsopgave... 1 Inleiding... 2 Hoeveel procent van de opleiding bestaat uit stage?... 6 o Begeleiding...
Nadere informatieVOORWOORD. René van Royen
VOORWOORD Priscianus was een knappe man. Toen Rome lang geleden nog een rijk was, leerde hij de kinderen in zijn klas Latijn. Hij gaf dus les, maar wat hij in de klas vertelde schreef hij ook op. Zo ontstond
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Risicoschatting
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Risicoschatting Leerlingenhandleiding - Risicoschatting Het doen van een voorspelling op basis van getallen is knap lastig. Statistiek heet dit vakgebied. In deze
Nadere informatieLuisteren: muziek (B1 nr. 1)
OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. U
Nadere informatieCULTUURARME INTELLIGENTIETEST RAPPORT
CULTUURARME INTELLIGENTIETEST RAPPORT Name: Datum: Website: Jan de Vries -05-206 www.2test.nl Deze IQ test meet je vermogen om logisch te redeneren. Cultuurarme IQ tests meten nonverbale capaciteiten.
Nadere informatieDementie & diversiteit. Britt Fontaine Lid kenniskring lectoraat Psychogeriatrie
Dementie & diversiteit Britt Fontaine Lid kenniskring lectoraat Psychogeriatrie Wat ga ik doen? Leeftijd en Veroudering Dementie wereldwijd Is dementie een ziekte? wij en zij denken Vragen en een preekje
Nadere informatieEn, wat hebben we deze les geleerd?
Feedback Evaluatie Team 5 En, wat hebben we deze les geleerd? FEED BACK in de klas En, wat hebben we deze les geleerd? Leerkracht Marnix wijst naar het doel op het bord. De leerlingen antwoorden in koor:
Nadere informatieInhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197
Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,
Nadere informatieMOOI. Motiveren Oefenen Overhoren Informeren
MOOI Motiveren Oefenen Overhoren Informeren Programma. Wat is uw definitie van leren?. Tijden veranderen inzichten over leren ook!. Hoe (de)motiveer ik mijn kind om te leren?. Zonder oefening geen kunst.
Nadere informatieGelukkig scheiden is een keuze!
Echtscheidingsexpert notaris Palko Benedek over kansen voor iedereen die in een echtscheiding zit: Gelukkig scheiden is een keuze! Wanneer je in een scheiding terecht komt, is communiceren vaak heel erg
Nadere informatieBAANZEKERHEID EN ONTSLAG DREIGING BIJ OUDERE WERKNEMERS
BAANZEKERHEID EN ONTSLAG DREIGING BIJ OUDERE WERKNEMERS Rapport van ILC Zorg voor later, Stichting Loonwijzer/WageIndicator, en Universiteit van Amsterdam/Amsterdams Instituut voor Arbeids Studies (AIAS)
Nadere informatieLeren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)
Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op
Nadere informatieWie ben ik in het koninkrijk? les 1 DISCIPLE MENTOR
Wie ben ik in het koninkrijk? les 1 DEEL 4 DISCIPLE MENTOR In Gen 1, 2 en 3 lezen we direct hoe God denkt over de mens. Hij laat zien wie we zijn, waar we voor gemaakt zijn en wat onze bestemming in het
Nadere informatieWerkstuk Biologie Erfelijkheid
Werkstuk Biologie Erfelijkheid Werkstuk door een scholier 1743 woorden 3 mei 2000 5,1 126 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Informatie over het onderwerp: Het onderwerp is erfelijkheid. Er is weinig
Nadere informatieRapportgegevens Marketing en sales potentieel test
Rapportgegevens Marketing en sales potentieel test Respondent: Jill Voorbeeld Email: voorbeeld@testingtalents.nl Geslacht: vrouw Leeftijd: 39 Opleidingsniveau: wo Vergelijkingsgroep: Normgroep marketing
Nadere informatieMitochondriële ziekten
Mitochondriële ziekten Erfelijkheid NCMD Het Nijmeegs Centrum voor Mitochondriële Ziekten is een internationaal centrum voor patiëntenzorg, diagnostiek en onderzoek bij mensen met een stoornis in de mitochondriële
Nadere informatieUitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl
De wereld wacht Eerste druk, mei 2012 2012 Greet van der Werf Cover: Gerda Beek Corrector: Jessica van de Vosse Tenzij anders vermeld, wordt gebruik gemaakt van de Nieuwe Bijbelvertaling (nbv) isbn: 978-90-484-2398-9
Nadere informatieKINDEREN LEKKER IN HUN VEL
KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een
Nadere informatieResultaten tevredenheidsonderzoek leerlingen gr 5-8 maart 2017
Resultaten tevredenheidsonderzoek leerlingen gr 5-8 maart 2017 Gemiddelde score nu: 3,41 Gemiddelde score vorig jaar: 3,06 Heel fijn om deze resultaten te zien! Gemiddelde score nu: 3,03 Gemiddelde score
Nadere informatieVerschil tussen Alzheimer en dementie
Inhoudsopgave Verschil tussen Alzheimer en Dementie blz. 1 De fasen van Dementie blz. 2 Verschijnselen van Dementie blz. 3 Verschil tussen gezond en dementerend, waardoor? Blz. 4 Benaderingswijze blz.
Nadere informatieKlinische Genetica. Autosomaal recessieve overerving
Klinische Genetica Autosomaal recessieve overerving Klinische Genetica U of uw kind is doorverwezen naar de polikliniek Klinische Genetica. Tijdens de afspraak legt een klinisch geneticus of een genetisch
Nadere informatie80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER,
Meting juni 2013 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl 80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER, AL ZIEN MINDER
Nadere informatie2. Beter nu dan later
Daarom Duits 1. Engels is niet voldoende Natuurlijk is kennis van de Engelse taal essentieel, maar: Englisch ist ein Muss, Deutsch ist ein Plus. Onderzoek wijst uit dat 86 procent van de Nederlandse ondernemers
Nadere informatieMuziekcoaching, wie doet dat? Muziekcoaching, wat is dat?
Ook in jullie Schoolwerkplan staat waarschijnlijk dat de leerkrachten muzieklessen verzorgen in hun eigen groep. Of misschien dat deze lessen gegeven worden door een van de collega s die wat meer onderlegd
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere
Nadere informatieHoe verloopt de muzikale ontwikkeling bij dove en slechthorende kinderen En de invloed die de ontwikkeling van het Cochleair Implant daar op heeft
Hoe verloopt de muzikale ontwikkeling bij dove en slechthorende kinderen En de invloed die de ontwikkeling van het Cochleair Implant daar op heeft Marianne Bloemendaal Inleiding Zingen en musiceren, ondersteunt
Nadere informatieWat weten we van de ZvH in China?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Chinees Ziekte van Huntington Netwerk gelanceerd Chinees Ziekte
Nadere informatieNatuur doet je goed. Natuurbeleving met cliënten. Training voor begeleiders van: ouderen, mensen met dementie, mensen met een (meervoudige) beperking
Natuur doet je goed Natuurbeleving met cliënten Training voor begeleiders van: ouderen, mensen met dementie, mensen met een (meervoudige) beperking Op naar buiten Frisse buitenlucht en beweging is gezond
Nadere informatieProfielpeiling nieuwe burgemeester
feb ru ari 2016 Gemeente Haarlem, afdeling Data Informatie & Analyse (DIA) Digipanel Haarlem Profielpeiling nieuwe burgemeester 1 Achtergrond van het onderzoek Onlangs heeft burgemeester Bernt Schneiders
Nadere informatieLief Dagboek, 11 augustus Harry kwam opeens opdagen en ik liet hem het eiland zien. Hij is zo lief en begripvol. Ik kon het niet helpen en
Wie van de drie? Introductie De twintigjarige Sophie weet niet wie haar vader is. Het enige dat ze over haar vader weet, is dat het een zomerliefde van haar moeder Donna was en dat hij weg was voordat
Nadere informatieTweelingen. Wat zijn nou eigenlijk tweelingen? Een groot mysterie
Tweelingen Hier zie je ons met zijn allen, de tweeling was net geboren en mijn moeder en ik waren verkouden dus moesten we van die kapjes op zodat de tweeling niet ziek zou worden. Ik was hier 4 jaar oud.
Nadere informatieGeluk en welbevinden
Marleen H.M. de Moor en Meike Bartels Inleiding Geld maakt niet gelukkig, zo luidt het bekende Nederlandse gezegde. Maar is dit echt zo? Zou je niet een stuk gelukkiger worden als je de loterij zou winnen?
Nadere informatieOnze doelgroep speelt het meest games op op online game websites. Hierna komen de consoles en de PC games.
Doelgroep onderzoek Datum: 22 maart Door: Peter Uithoven IAD 2 van Team 19 Project: Drugs and the City Inleiding Wij hebben ervoor gekozen als doelgroep de eerste jaars middelbare scholieren, de brugklassers
Nadere informatie