Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Een vergeten piëtistisch puriteins geschrift in het Nederlands uit 1612 / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 20 (1996), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Het behandelde geschrift betreft: 'Apologie ofte verantwoordinghe van alsulcke ware christenen de welcke ghemeenlick (maer ten onrecte) ghenoemt worden brovnisten' door H. Ainsworth en F. Johnson. Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 EEN VERGETEN PIËTISTISCH PURITEINS GESCHRIFT IN HET NEDERLANDS UIT 1612 WJ. op 't Hof In mijn proefschrift heb ik verslag gedaan van alle Nederlandse vertalingen van piëtistische puriteinse geschriften die in de periode het licht hebben gezien 1. Althans, ik dacht dat het alle translaties waren. Een paar jaar geleden kwam ik evenwel een boekje tegen waarvan bestudering mij leerde dat het ten onrechte niet door mij behandeld is. Overigens is het werkje ook buiten het gezichtsveld van de andere onderzoekers gebleven: zowel J. van der Haar als C.W. Schoneveld, die beiden bibliografische lijsten van de desbetreffende categorie op hun naam hebben staan, vermelden het niet 2. In dit artikel wil ik het verzuim goedmaken. De wijze waarop dit geschiedt, is identiek met de methodiek die ik in mijn proefschrift gevolgd heb, zij het dat aan het slot het belang van deze overzetting ter sprake zal komen. Bibliografische gegevens 8 : A 8 B 4 A-0 8 P 4 24, 231, [1] pp. (tussen p. 68 [=E2 V ] en p. 69 [=E3 r ] bevinden zich 24 ongepagineerde bladzijden, vrijwel zonder signatuur; van deze 24 pagina's heeft alleen bladzijde 1 signatuur E3 en bladzijde 17 signatuur E2) 1 titelpagina 3-20 dedicatie aan de Engelse koning door de Engelse separatistische gemeente te Amsterdam inhoudsregister tekst UBA (OK ) STC ( ) 1. WJ. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, , Rotterdam J. van der Haar, From Abbadie to Young. A Bibliography of English, Most Puritian Works, Translated i/t Dutch Language, I, Veenendaal 1980; C.W. Schoneveld, Intertrafjic of the Mind. Studies in Seventeenth-Century Anglo-Dutch Translation with a Checklist of Books Translated from English into Dutch, , Leiden 1983, DNR XX (1996) 73

3 W.J. op 't Hof H. Ainsworth/F. Johnson, An apologie or defence of such true christians as are commonly called Brownists Hoewel An apologie or defence of such true christians as are commonly called Brownists anoniem is uitgekomen, is het toch bekend door wie dit verdedigingsgeschrift van de separatistische Engelse gemeente te Amsterdam opgesteld is, namelijk door haar twee voorgangers: Francis Johnson en Henry Ainsworth. Zij worden in deze volgorde genoemd, omdat de eerste het leeuwedeel van de tekst van dit geschrift heeft geleverd. Van beiden volgt nu - in alfabetische volgorde - een korte biografische schets. Ainsworth is in 1570 te Swanton Morley in Norfolk geboren. Tijdens zijn studietijd te Cambridge raakte hij onder de bekoring van het Separatisme. Onder de druk der vervolging in Engeland week hij in 1593 uit naar Amsterdam. Hier werd hij binnen de Engelse separatistische gemeente tot leraar gekozen. Hij was een bekwaam hebraïcus, die commentaren op diverse Bijbelboeken op zijn naam heeft staan. Berucht werd hij door zijn polemieken: eerst met Hugh Broughton, vervolgens met de baptist John Smyth en tenslotte met de predikant van de Engelse gereformeerde gemeente te Amsterdam John Paget. Hij stierf eind 1622 of begin 1623 in de Amstelstad. Johnson aanschouwde in 1562 te Richmond in Yorkshire het levenslicht. Hij studeerde te Cambridge, waar hij in 1585 tot fellow gekozen werd. Nadat hij in 1589 in hechtenis was genomen wegens het uitspreken van een presbyteriaanse preek, werd hij in 1590 predikant bij de Merchant Adventurers te Middelburg. Hoewel hij hier nog een aldaar gedrukt werk van Henry Barrow had verbrand, leidde een gesprek met deze separatist en diens geestverwant John Greenwood tot zijn overgang naar het Separatisme. Als separatistisch predikant heeft hij van in Engeland gevangen gezeten. Na zijn vrijlating werd hij predikant van de Engelse separatistische gemeente te Amsterdam, waar hij nauw samenwerkte met Ainsworth. In 1610 kwam het tot een breuk tussen deze twee strijdlustige personen, resulterend in een splitsing van de gemeente. Het conflict ging over het gezag van de ouderlingen. Volgens Johnson lag het eigenlijke gezag bij voorbeeld in geval van excommunicatie bij de ouderlingen, terwijl Ainsworth dat aan de gemeente als geheel toekende. Toen Johnson op last van de magistraat het kerkgebouw aan Ainsworth en diens gemeente moest afstaan, week hij met de zijnen uit naar Emden, waar zij van vertoefd hebben. Vervolgens keerden zij terug naar Amsterdam, waar Johnson het jaar daarop reeds overleed. Hij heeft gepolemiseerd met Henry Jacob, Thomas White en John Smyth. Aan het eind van zijn leven is hij blijkbaar weergekeerd tot zijn oorspronkelijke presbyteriaanse overtuiging. Van An apologie zijn twee uitgaven in 1604 verschenen. Acht jaar later verscheen het in Nederlandse vertaling. Blijkbaar had de separatistische Engelse gemeente van Amsterdam er toen behoefte aan om zich speciaal ten overstaan van het Nederlandse volk te verdedigen en om hieronder levende vooroordelen weg te nemen. DNR XX (1996) 74

4 EEN VERGETEN PURITEINS GESCHRIFT Apologie Ofte Verantwoordinghe van alsulcke ware Christenen de welcke ghemeenlick (maer ten onrechte) ghenoemt worden brovnisten Allereerst komt de dedicatie aan de Engelse koning James die ondertekend is door de ambtsdragers en de gemeenteleden van de separatistische Engelse gemeente te Amsterdam. Daarin sporen zij de koning aan om het werk der Reformatie af te maken, dat door zijn voorgangers Henry VIII, Edward VI en Elizabeth begonnen is. Nadat allerlei redenen tot het uitgeven van dit verdedigingsgeschrift zijn gegeven 3, volgt de - Nederlandse - tekst van de geloofsbelijdenis van de separatistische Engelse gemeente te Amsterdam zoals die in 1598 in het Latijn het licht heeft gezien en alle theologische faculteiten in de Nederlanden, Schotland, Duitsland en Frankrijk ter beoordeling is toegestuurd 4. In de voorrede van deze confessie ontzenuwen de opstellers de laster als zouden zij rebellen tegen het wettige Engelse overheidsgezag zijn of als zouden hun inzichten strijdig zijn met de gereformeerde leer. Zij hebben zich van de Engelse Kerk afgescheiden wegens de vele daarin bestaande en beschermde overblijfselen uit de Rooms-katholieke Kerk. De opstellers vatten hun bezwaren tegen de Engelse Kerk in vier punten samen. In de eerste plaats zijn in het begin van de regering van koningin Elizabeth alle inwoners van Engeland zonder onderscheid tot lidmaten van de Engelse Kerk gemaakt. Onder hen bevonden zich papisten, atheïsten en openlijke zondaren. Zo'n handelwijze is geheel onbijbels, want volgens de Heilige Schrift mag een volwassene eerst als lid aangenomen worden als hij een goede geloofsbelijdenis heeft afgelegd en als hij in overeenstemming met het evangelie leeft. Zodra iemands leer of leven onbijbels wordt, mag hij niet langer in de kerk geduld worden. In de tweede plaats zijn de roomse ambten behouden, die - tegen de Schrift in - zowel burgerlijke als kerkelijke macht bezitten en die op tirannieke en antichristelijke wijze uitoefenen. Wie hen niet gehoorzaamt, wordt gevangengezet en zelfs gedood. In de derde plaats moeten de plaatselijke ambtsdragers in strikte gehoorzaamheid aan hun prelaten het officiële gebedenboek gebruiken. Soms behoeven zij slechts viermaal per jaar te preken en zelfs dan kunnen zij zich nog door een ander laten vervangen. Het merendeel van hen is bovendien ongeschoold. Zonder toestemming van de bisschop mogen zij niet preken. Bij ongehoorzaamheid worden zij afgezet. In de vierde plaats bevat het gebedenboek tal van roomse gebeden en dwalingen. Al deze zaken zijn in strijd met Gods Woord. Gezien de valse beschuldigingen aan hun adres zien de opstellers zich genoodzaakt rekenschap van hun geloof af te leggen 5. De eigenlijke confessie is vervat in 45 artikelen 6. Zij kent de volgende typerende Zie voor de geschiedenis van deze geloofsblijdenis: C. de Jonge, 'Franciscus Junius ( ) en de Engelse separatisten te Amsterdam', in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie, LIX (1979), De tekst hiervan kan men in een moderne uitgave vinden bij: W. Walker, The Creeds and Platforms of Congregationalism, DNRXX(1996)75

5 W.J. op 't Hof accenten. De verkiezingsleer is uitgesproken supralapsarisch 7. De ecclesiologie is zuiver congregationalistisch 8. Fel wordt er geageerd tegen de roomse hiërarchische kerkregering in de Engelse Kerk 9. De separatistische kern wordt in de volgende twee artikelen verwoord: Dese kerckelijcke vergaderingen in sulck een confusie ende slavernie liggende onder desen Antichristischen dienst/ rechten/ wetten Godtsdienst/ ende insettinghen/ berooft van alle vryheyt ende macht om eenighe godtloosheyt te reformeren onder hen/ en connen in dese geestelijcke confusie en slavernij niet waerlijck geseyt worden Iesum Christum te houden voor haren propheet/ priester/ ende koninck/ noch en zyn niet te achten (somen nae t'wordt Godts oordeelen moet) voor warachtighe/ sienlijcke/ ende wel getelde kercken Christi/ waer van de gelovige lidtmaten moghen worden/ of met hen in haren openbaren godtsdienst eenighe geestelicke ghemeynschap hebben. 10 ; Daerom/ een yegelick die syn salicheyt lief heeft/ is ghehouden door Godts gebodt sonder verdrach van desen Antichristischen staet te scheene/ de wtroyinge daer van de magistrate (wiens doen het is) bevelende. 11. Het Woord mag ook door profeten bediend worden. De sacramenten zijn uitsluitend de predikanten voorbehouden. De kinderdoop wordt geaccepteerd 12. Het Onze Vader wordt als formuliergebed afgewezen, maar als regel voor alle gebeden aangeprezen 13. In het ongepagineerde gedeelte maken de auteurs een begin met de bestrijding van een boek dat Oxfordse doctoren in de theologie tegen hun geloofsbelijdenis opgesteld hebben. In de voorrede van hun geschrift beschuldigen dezen de opstellers van de separatistische confessie ervan aanhangers van het Huis der Liefde en papisten te zijn. Dit wordt van de hand gewezen. Vervolgens geven de auteurs de tekst van drie petities aan de koning, waarin zij verzocht hebben om vrije uitoefening van hun godsdienst in Engeland. De eerste petitie is overhandigd tezamen met de confessie. In de tweede petitie wordt het verschil tussen de separatistische visie en die van de Engelse Kerk in veertien punten uiteengezet. 1. In het Nieuwe Testament heeft Christus voldoende voorschriften gegeven met betrekking tot de ambten en de regering van Zijn kerk, die gelden tot het einde van de tijd. 2. Iedere particuliere gemeente heeft op gelijke wijze het recht om die inzettingen van Christus na te komen. 3. Iedere echte zichtbare gemeente is een vergadering van mensen die door het Woord van de wereld afgescheiden zijn en die door vrijwillige geloofsbelijdenis met elkaar verenigd zijn; atheïsten, ketters en goddelozen mogen in de kerk toegelaten noch geduld worden. 4. Bekwame mannen mogen verkozen worden om het Woord te prediken, opdat de mensen tot kennis gebracht worden en bekeerd zijnde vervolgens in een heilige DNR XX (1996) 76

6 EEN VERGETEN PURITEINS GESCHRIFT gemeenschap verenigd worden. 5. Die gemeenten mogen personen voor de nieuwtestamentische ambten van herder, leraar, ouderling, diaken en helper kiezen; de hiërarchie van de roomse ambten is antichristelijk. 6. De geroepen dienaars mogen uitsluitend kerkelijk en niet tevens burgerlijk werkzaam zijn door bij voorbeeld huwelijken te bevestigen of doden te begraven. 7. De dienaars behoren te leven van de vrijwillige gaven der gemeente en niet van de inkomsten van allerlei oorspronkelijk roomse geestelijke goederen. 8. Iedere particuliere gemeente moet met haar eigen ambtsdragers samenkomen in de eredienst, waarin tevens de gemeente de tucht moet handhaven. 9. De kerk wordt niet geregeerd door pauselijke wetten, maar door de inzettingen van Christus; er mogen uitsluitend canonieke Bijbelboeken en geen formuliergebeden - ook het Onze Vader niet - in de kerk gebruikt worden. 10. De sacramenten mogen alleen aan de gelovigen worden bediend en de Doop ook aan hun zaad of degenen die aan hun hoede zijn toevertrouwd. De bediening van de sacramenten moet plaatsvinden op de eenvoudige wijze die in het evangelie wordt voorgeschreven en niet met behulp van allerlei roomse verzinselen. 11. De kerk mag niet tot onderhouding van joodse of roomse dagen gedwongen worden. Men moet uitsluitend de dag des Heeren heiligen. Bovendien mag de kerk nooit met middelmatige zaken worden belast. 12. Alle roomse, afgodische overblijfselen voor wat ambtskleding en gebouwen betreft, behoren uitgeroeid te worden. 13. Alle roomse graden in de theologische studie, het verbod om in een studentencollege te trouwen en het misbruik van de studie van heidense auteurs moeten in de theologische opleiding geweerd worden. 14. Alle gemeenten en mensen moeten zich in godsdienstig opzicht alleen maar houden aan de verordeningen van Christus, en niet aan die van mensen. In de derde petitie geven de auteurs een uitwerking van deze veertien stellingen, waarin zij hun argumenten uiteenzetten 14. Na het slot van de derde petitie 15 vervolgen zij de weerlegging van de valse beschuldigingen der Oxfordse doctoren aan hun adres. De auteurs ontkennen met kracht dat zij verandering van de godsdienst nastreven door het omverwerpen van de kerkelijke ambten en universiteiten. De omverwerping zal God Zelf bewerkstelligen via de burgerlijke overheden. De auteurs beogen niet vernietiging, maar verbetering van de hogescholen. Voorts spreken zij uit dat zij hun afkeer van formuliergebeden niet ontlenen aan Barrow en Greenwood 16, zoals hun wordt aangewreven, maar aan Gods Woord 17. De auteurs stellen voorts dat zij niet beweren dat hij die niet preken kan, geen dienaar is, maar dat hij geen ware dienaar is. Omdat de Oxfordse doctoren ten bewijze van hun visie naar Barrow verwijzen, drukken de auteurs een - lange - brief van Barrow af die hij kort vóór zijn executie in april 1593 heeft geschreven Zie voor een helder overzicht van de separatistische theologie van deze beiden: S. Paas, De Gemeenschap der Heiligen. Kerk en gezag bij Presbyteriaanse en Separatistische Engelse Puriteinen , Zoeternieer 1996; zie voor hun opvatting over formuliergebeden: DNRXX(1996)77

7 WJ. op 't Hof en waarin duidelijk het ongelijk van de doctoren naar voren komt 18. Bovendien zegt Barrow zelf dat zijn oordeel over de Engelse Kerk als zijnde een valse kerk niet impliceert dat alle leden en dienaren hierin verloren zijn 19. De Oxfordse doctoren beroepen zich op een citaat uit The perpetual gouernement of Christes church (1593) van Th. Bilson. Er volgt nu een uitvoerige weerlegging van Bilsons bewering, terwijl de opstellers uiteindelijk terugvallen op hun hoofdargument: de Schrift alleen 20. Vertaler Nergens is in Apologie een aanwijzing naar een vertaler te vinden. Deze is dan ook volledig onbekend. Het enige dat redelijkerwijs geconcludeerd kan worden, is de gemeente waartoe hij behoorde. In het licht van de geschiedenis van de separatisten te Amsterdam en van Ainsworths polemiek met Paget in 1611 ligt het immers meer voor de hand dat Ainsworth achter deze overzetting zat dan Johnson. Betekenis Binnen de Gereformeerde Kerk in de Nederlanden hebben de ecclesiologische opvattingen van het Engelse Separatisme slechts bij weinigen ingang gevonden. De personen die dit betreft, hebben ook ten gevolge daarvan de Gereformeerde Kerk verlaten, bij voorbeeld J. de Labadie en A. de Herder. Het is echter de vraag of andere typerende opvattingen van de Engelse separatisten zoals in Apologie verwoord ook weinig of geen invloed in de Nederlanden hebben uitgeoefend. D. Nauta, die zijn inaugurele rede aan het onderhavige onderwerp gewijd heeft, is wel die mening toegedaan. Zelfs al zouden sommigen hier en daar de bedoelde denkbeelden hebben aanvaard, of er tenminste sympathiek tegenover hebben gestaan, kan volgens hem de separatistische invloed bezwaarlijk van enige betekenis zijn geweest 21. Uit de eerste bijlage die Nauta aan zijn rede heeft toegevoegd, komt evenwel naar voren dat Johannes van Dorth, predikant te Sluis, en Abraham Wilsens, predikant te St. Anna ter Muiden, in 1644 bij de classis Walcheren bezwaar hebben aangetekend tegen het feit dat het strijdschrift van de Middelburgse predikant W. Apollonius tegen het Separatisme Consideratio quarundam controversiarum, ad regimen ecclesiae Dei spectantium, quae in Angliae regno hodie agitantur. Ex mandato et jussu Classis Walachrianae conscripta uit naam van de classis naar de Synode van Westminster gestuurd zou worden. In de tweede bijlage staat hun brief afgedrukt. Nauta's interpretatie hiervan, namelijk dat hun bezwaren meer een formeel karakter droegen dan dat zij uit gebrek aan zakelijke instemming met Apollonius voortkwamen 22, is te onkritisch en te onbevangen. De volgende passage uit dat schrijven 18. De tekst hiervan is afgedrukt in: C. Burrage, The Early English Dissenters in the Light of Recent Research ( ), II, Cambridge 1912, D. Nauta, De Nederlandsche Gereformeerden en het Independentisme in de zeventiende eeuw, Amsterdam MCMXXXVI, in het bijzonder DNRXX(1996)78

8 EEN VERGETEN PURITEINS GESCHRIFT wijst wel degelijk op een positieve instelling ten opzichte van en zelfs op een verheerlijking van de separatisten: Omdat het onchristelick is, ende vremt van de ware broederlicke liefde, sonder seer nauwe ondersoeckinge van pregnante saken soo op het lichtste sich selven te canten tegen die gene, welckers leven is vol van Godsalicheijt, ende voor de menschen bijna onberispelick ende welckers leere oock, ten minsten soo veel de principaelste fundamenten der Religie aengaet, overeencomt met de gesonde woorden onses Heeren J. Christi, ende met de leere, die na de Godsalicheijt is. 23. Van Dordt was een uitgesproken vertegenwoordiger van de Nadere Reformatie 24, terwijl Wilsens zeer waarschijnlijk ook tot deze vroomheidsbeweging gerekend mag worden 25. Dit zou kunnen betekenen dat het Engelse Separatisme binnen de Nadere Reformatie op behoorlijke sympathie kon rekenen. Als dit waar is, houdt het in dat Nauta's conclusie overtrokken is. Zoals bekend zijn de aanleidingen voor de burgerlijke overheid om de Sluise predikant en nadere reformator Jacobus Koelman in 1675 uit het ambt te zetten geweest diens weigering om formulieren in de eredienst te gebruiken en om christelijke feestdagen te houden. Beide motieven wortelen in de separatistische Engelse traditie. Een andere hoofdvertegenwoordiger van de Nadere Reformatie, de predikant en poëet Jodocus van Lodenstein was het op die punten roerend met Koelman eens. Van een derde zeer belangrijke representant is bekend dat hij eveneens tegen formulierendwang gekant was, namelijk Abraham van de Velde 26. De genoemde sympathie voor, eventueel invloed van Engelse separatistische nietecclesiologische opvattingen binnen de Nadere Reformatie stamt uit de jaren veertig en vervolg van de zeventiende eeuw. Recente onderzoeken hebben evenwel uitgewezen dat er ook in de begintijd van de Nadere Reformatie sprake is van separatistische contacten en invloed. Willem Teellinck heeft sinds zijn - tweede - studietijd in Leiden vertrouwelijke omgang met zijn Leidse separatistische collega John Robinson gehad 27. Verder is Zie voor hem: J. van der Haar, Schatkamer van de gereformeerde theologie in Nederland (Cl600- c.1800). Bibliografisch onderzoek, Veenendaal (1987), 112 nrs ; WJ. op 't Hof, 'De Nadere Reformatie in Zeeland. Een eerste schets', in: Rond de kerk in Zeeland, A. Wiggers/P.H.A.M. Abels/H. ten Boom/PJ. Bos/H. Uil, 1991, Zie voor hem: Van der Haar, Schatkamer, nrs A. van de Velde, De wonderen des Alder-hoogsten, Amsterdam 1733, L. Rostenberg, 'The New World: John Bellamy, "Pilgrim' Publisher of London', in: L. Rostenberg, Literary, Political, Scientific, Religious & Legal Publishing, Printing & Bookselling in England y : Twelve Studies (Burt Franklin Bibliography and Reference Series, LVI), I, New York 1965, [102, 119]; J.B.H. Alblas, 'Een onbekende Engelse vertaling van W. Teellinck' in: Documentatieblad Nadere Reformatie, VIII (1984), 95-98; H.M. Dexter/M. Dexter, The England and Holland of the Pilgrims, Boston/New York 1905, 592; A. Eekhof, 'Over John Robinson, den prediker der Pilgrim Fathers en zijne poging tot vereeniging der Kerken door kolonisatie', in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie, XXIV (1931), ; D. Plooij, The Pilgrim Fathers from a Dutch Point of View, New York 1932, 93-95; A.P. Bijl, 'Teellinck en de Leidse separatisten rond John Ronbinson': in Documentatieblad Nadere Reformatie, X (1986), 143. Vergelijk: Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 a 1634, C. de Waard, IV, La Haye 1953, 79-80; K. van Berkel, Isaac Beeckman ( ) en de mechanisering van het wereldbeeld (Nieuwe Nederlandse Bijdragen tot de Geschiedenis der Geneeskunde en der Natuurwetenschappen, IX), Amsterdam 1983, noot 76; E.G.E. van der Wall, De DNRXX (1996) 79

9 W.J. op 't Hof het bekend dat hij en zijn broer Eeuwout in 1619 alles in het werk gesteld hebben om de zaak van de financier van de drukkerij der Pilgrim Fathers Thomas Brewer te begunstigen 28. In een van de werken van Godefridus Udemans is een passage te vinden die de conclusie wettigt dat zijn relatie tot de separatisten positief was geladen 29. Jacobus Burs verwijst in de door hem geschreven eerste gedrukte bestrijding van de Nadere Reformatie, Threnos. Ofte wee-claghe y Aenwijsende de Oorsaken des jammerlijcken stants van het Lant: ende de ontheyliginge des Sabbath-daechs (1627), voor de oorsprong van de door hem bestreden inzichten niet alleen naar het Engelse piëtistische Puritanisme in Engeland, maar ook in het algemeen naar de separatisten en in het bijzonder naar Robinson in de Nederlanden zelf 30. Diverse van zijn verwijten hebben betrekking op inzichten die door de separatisten gedreven werden: de kinderdoop is afhankelijk van het geloof van de ouders, de weerstand tegen formuliergebeden en een rigoureuze tucht 31. Tenslotte is er het uiterst intrigerende gegeven dat de gereformeerde piëtistische predikant Josua Sand in 1628 zijn vertaling van een werk van Ainsworth zonder blikken of blozen liet uitkomen, terwijl in dit geschrift nota bene ook enige separatistische ecclesiologische inzichten gepropageerd worden: De ghemeynschap der heylighen. Bij nader inzien heeft de Engelse separatistische traditie meer ingang onder het Nederlandse Calvinisme van de zeventiende eeuw gevonden dan tot hiertoe is gedacht. Het was een bepaald segment van dat Calvinisme waarbinnen separatistische ideeën opgeld deden, namelijk het gereformeerde Piëtisme en voornamelijk de Nadere Reformatie. Het is voorstelbaar dat een vertaling als in dit artikel besproken, het hare tot deze ontwikkeling heeft bijgedragen. mystieke chiliast Petrus Serrarius ( ) en zijn wereld, Leiden 1987, W.J. op 't Hof/C.A. de Niet/H. Uil, Eeuwout Teellinck in handschriften, Kampen 1987, 30-33, G. Udemans, Corte Notulen, Van seker ghespreck gehouden over den Artijckel van de Menschwerdinge ons es Heer en Jesu Christil tusschen de Predicanten van Ziericz.ee ter eenerl ende Cornelis de Cuyper, Weder doop schen Bisschop tot Haerlem, Ian van Voorden Bisschop tot Vtrecht, ende Frans de Knuyt Vermaenderl ter andere zijde, Ziericzee 1620, 52a. 30. W.J. op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding. De oudste gereformeerde piëtistische voorbereidingspreken tot het Avondmaal en de eerste bestrijding van de Nadere Reformatie in druk, Kampen 1991, 72-72, 78, 80, Op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding, DNRXX(1996) 80