Begrijp me goed. Over misverstanden tussen jongeren bij flirten, daten en verkering

Transcriptie

1 Begrijp me goed. Over misverstanden tussen jongeren bij flirten, daten en verkering Werkblad beschrijving interventie Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Voor meer informatie en contact

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam Rutgers WPF Adres Postbus 9022 Postcode 3506 GA Plaats Utrecht office@rutgerswpf.nl Telefoon Fax Website (van de interventie) Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in, wanneer deze afwijkt van de ontwikkelaar of licentiehouder Naam Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Ineke Mouthaan Postbus GA Utrecht i.mouthaan@rutgerswpf.nl Referentie in verband met publicatie Naam auteur Titel interventie Databank(en) Plaats, instituut Datum Het Werkblad moet een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie zijn en geeft informatie over de interventie die van belang is voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Daarnaast is de informatie bedoeld voor bezoekers van de databank(en) van de samenwerkende organisaties. Het Werkblad is een invulformulier, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. Kijk in de handleiding die bij dit werkblad hoort ter ondersteuning bij het invullen van dit werkblad. Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende organisaties 2

3 Inhoud Colofon... 2 Samenvatting... 4 Uitgebreide beschrijving Probleemomschrijving Beschrijving interventie Onderbouwing Uitvoering... Error! Bookmark not defined. 5. Onderzoek naar praktijkervaringen Onderzoek naar de effectiviteit Aangehaalde literatuur

4 Samenvatting Eén A-4tje, maximaal woorden Doelgroep De uiteindelijke doelgroep bestaat uit lager opgeleide jongeren in de leeftijd van 14 tot 18 jaar. Intermediaire doelgroepen zijn professionals in onderwijs (VMBO en MBO) en jongerenwerk die werken met de uiteindelijke doelgroep. Doel Het hoofddoel is het verbeteren van de communicatie over seksueel (grensoverschrijdend) gedrag bij jongeren uit de doelgroep. Subdoelen zijn geformuleerd ten aanzien van het herkennen van signalen en bewustwording, meningsvorming en attituden en (communicatieve) vaardigheden. Aanpak Begrijp me goed bestaat uit een dvd en een bijbehorende handleiding voor groepsbijeenkomsten. De dvd bestaat uit 5 beeldfragmenten waarin miscommunicatie tussen jongeren in alledaagse situaties wordt verbeeld rondom vijf thema s op relationeel en seksueel gebied: Inzetten van een vriend(in) bij het overbrengen van een boodschap en wat daarbij mis kan gaan. ( Peter & Eva & Tony?, 9,40 minuten) Beëindigen van een relatie en de vraag of je dit kunt doen zonder de ander te kwetsen. ( Nadine & Bram, minuten) Dubbele signalen: komt jouw gedrag wel over op de ander zoals je het bedoelt, en hoe bewust ben je zelf van de signalen die je uitzendt? ( Jamy & Ed, 8.26 minuten) Groepsdruk en de mogelijke gevolgen daarvan. ( Ed & vrienden, 5.49 minuten) Een eerste date: hoe pak je dat aan en heeft deze aanpak wel het gewenste resultaat? ( Floor & Djimmie, minuten) Op de dvd staan, bij elk fragment, ook interviews met jongeren waarin zij reacties op de situatie en tips voor de hoofdrolspelers geven. In de handleiding wordt per fragment een korte, inhoudelijke beschrijving gegeven met daaraan gekoppeld een aantal interactieve, activerende werkvormen. Per fragment zijn er werkvormen voor de drie subdoelen. Daarnaast zijn er ook een paar werkvormen opgenomen die bij alle fragmenten gebruikt kunnen worden. Materiaal Begrijp me goed. Over misverstanden tussen jongeren bij flirten, daten en verkering (2009). Rutgers Nisso Groep. Betreft handleiding en dvd met 5 beeldfragmenten, en reacties op en tips bij de situaties in de fragmenten. Onderbouwing Onder jongeren tussen de 12 en 25 jaar geeft 3,3% van de meisjes aan dat ze bij hun eerste keer geslachtsgemeenschap werden gedwongen, 13,5% dat ze werden overgehaald. Bij één op de zes meiden is dus de eerste ervaring mogelijk grensoverschrijdend geweest. Bij jongens zijn deze percentages respectievelijk 0,2% en 4,7%. Verder zegt 17% van de meisjes ooit wel eens gedwongen te zijn om seksuele dingen te doen die ze eigenlijk niet wilden, tegenover 5% van de jongens. Ook dingen die wellicht minder ernstig zijn dan dwang worden meer door meiden meegemaakt dan door jongens. 13% van de meisjes geeft aan wel eens of 4

5 regelmatig dingen te doen die ze eigenlijk niet willen met hun laatste sekspartner; bij jongens is dit 8%. Ook geven meisjes/vrouwen vaker aan dan jongens wel eens achteraf spijt te hebben gehad van iets wat ze op seksueel gebied hadden gedaan; vooral bij geslachtsgemeenschap geven meisjes vaker dan jongens aan hier spijt van te hebben gehad. Wat oudere jongeren (vanaf 14) en degenen met een lager opleidingsniveau zijn de belangrijkste risicogroepen voor zowel het meemaken van seksuele grensoverschrijding als voor het uitoefenen ervan. Omdat er weinig bekend is over seksueel geweld tegen mannen, is de interventie Begrijp me goed ontwikkeld op basis van wat bekend is over determinanten van seksueel geweld tegen vrouwen. Er is gekozen om communicatie tussen jongens en meiden centraal te stellen. Dit heeft ermee te maken dat veel grensoverschrijding plaatsvindt in de context van een relatie of met een andere bekende. Bovendien blijken communicatie en communicatieve vaardigheden een belangrijke rol te spelen bij seksuele grensoverschrijding, vooral aan de kant van de dader, maar ook aan de kant van het slachtoffer. De interventie richt zich daarom op de determinanten die het meest bijdragen aan een goede communicatie, namelijk het herkennen van signalen, het belangrijk vinden dat eerlijk en duidelijk wordt gecommuniceerd, en het hebben van de vaardigheden om dat ook te doen. Onderzoek Groepsbijeenkomsten waarbij Begrijp me goed is uitgetest, zijn geëvalueerd door middel van een schriftelijke vragenlijst voor de betrokken leerlingen en semi-gestructureerde interviews met de docenten (Kruijer & Mouthaan, 2010). Er zijn 4 docenten geïnterviewd en 58 leerlingen hebben de vragenlijst ingevuld. De docenten vonden het totale pakket goed bruikbaar, goed aansluiten bij de doelgroep en een goed handvat om met leerlingen over dit soort thema s in gesprek te gaan. Een minpunt was dat een aantal fragmenten niet altijd goed verstaanbaar was. Over de handleiding waren de docenten (zeer) positief. De uitvoering van de lessen verliep tijdens deze pilot over het algemeen zoals door de ontwikkelaars van het product werd bedoeld. Door de begeleiders worden de volgende bevorderende factoren voor een goede uitvoering genoemd: bekendheid van begeleider met de groep, enige bekendheid van de groep met het thema, geschikte ruimte, voldoende tijd, niet al te grote groep, affiniteit van de begeleider met het in gesprek gaan met jongeren over dit thema. De leerlingen oordeelden overwegend positief over de getoonde beeldfragmenten en de bijeenkomst. Een meerderheid vond de fragmenten heel relevant voor jongens en meisjes, geschikt om over te praten, leuk om naar te kijken, informatief en leerzaam. Ruim zeven op de tien leerlingen vonden de bijeenkomst interessant en de uitwisseling tussen jongens en meisjes leuk. De etnische achtergrond lijkt geen rol te spelen in de waardering. De leerlingen ervoeren vooral een effect op het terrein van bewustwording. Een ruime meerderheid (drie kwart) is zich door de discussie bewuster geworden van het feit dat er dingen mis kunnen gaan in de communicatie tussen jongens en meisjes, en dat meisjes en jongens verschillend over seksualiteit en relaties kunnen denken. 5

6 Uitgebreide beschrijving 1. Probleemomschrijving Probleem Voor welk probleem of risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard en ernst van het probleem. Seksuele grensoverschrijding; ongewenste seksuele of relationele omgang tussen jongens en meiden. Hierbij gaat het niet (in de eerste plaats) om ernstige vormen van seksueel geweld, maar om wat er mis kan gaan in de meer alledaagse omgang. Gelijkwaardige en prettige (seksuele) relaties tussen jongens en meiden zijn een voorwaarde voor seksuele gezondheid en veronderstellen de afwezigheid van dwang en grensoverschrijding (WHO, 2006). Positieve beleving van relaties en seksualiteit is nauwelijks in kaart gebracht, laat staan mogelijke oorzaken of determinanten ervan. Over seksuele grensoverschrijding is echter wel het nodige bekend, maar dat geeft vooral een beeld van ernstig seksueel geweld of het maakt geen onderscheid tussen meer en minder ernstige vormen van grensoverschrijding. In het kader van dit project gaat het niet zozeer om ernstige gevallen van dwang en seksueel geweld, maar meer om subtielere vormen van grensoverschrijding, vooral binnen relaties of tijdens relatievorming. Te denken valt aan aandringen als iemand niet wil, ongewenste aanrakingen als in de billen knijpen en emotionele chantage ( anders maak ik het uit ). Een paar onderzoeken laten zien dat onduidelijke communicatie en miscommunicatie het risico op ook subtielere vormen van seksuele grensoverschrijding vergroot (Krahé, Scheinberger-Olwig & Kolpin, 2000; Höing, Jonker & Van Berlo, 2007). Bovendien lijkt bij veel jongeren die (ook niet-seksuele) grensoverschrijding meemaken de ernst daarvan in de loop van de tijd toe te nemen (Barker et al., 2008). Mogelijk draagt het verbeteren van de communicatie over seksueel (grensoverschrijdend) gedrag bij jongeren bij aan de preventie van (ernstigere vormen van) seksueel grensoverschrijdend gedrag. Spreiding Hoe vaak komt het probleem voor en bij wie (demografische en geografische spreiding)? In Seks onder je 25 e, een representatieve studie onder bijna meiden en bijna jongens (De Graaf, Kruijer, Van Acker & Meijer, 2012) is ervaring met seksuele grensoverschrijding bij jongeren onderzocht. 3,3% van de meisjes geeft aan dat ze bij hun eerste keer geslachtsgemeenschap werden gedwongen, 13,5% dat ze werden overgehaald. Bij één op de zes meiden is dus de eerste ervaring mogelijk grensoverschrijdend geweest. Bij jongens zijn deze percentages respectievelijk 0,2% en 4,7%. Verder zegt 17% van de meisjes ooit wel eens gedwongen te zijn om seksuele dingen te doen die ze eigenlijk niet wilden, tegenover 5% van de jongens. Ook dingen die wellicht minder ernstig zijn dan dwang worden meer door meiden meegemaakt dan door jongens. 13% van de meisjes geeft aan wel eens of regelmatig dingen te doen die ze eigenlijk niet willen met hun laatste sekspartner; bij jongens is dit 8%. Ook geven meisjes/vrouwen vaker aan dan jongens wel eens achteraf spijt te hebben gehad van iets wat ze op seksueel gebied hadden gedaan; vooral bij geslachtsgemeenschap geven meisjes vaker dan jongens aan hier spijt van te hebben gehad. Laag opgeleide meiden en jongens hebben anderhalf tot twee keer zoveel kans om ooit seksuele dwang te hebben meegemaakt (De Graaf et al., 2012). 20% van de laag opgeleide meisjes is wel eens gedwongen om iets te doen op seksueel gebied, tegenover 13% van de hoog opgeleide meisjes. Bij jongens is dat respectievelijk 6% en 3%.Voor een deel heeft dit te maken met seksuele leefstijl, waardoor zij mogelijk eerder in riskante situaties terecht komen. Laag opgeleide jongeren beginnen op jongere leeftijd met seks en hebben meer seksuele partners. Beide zijn gerelateerd aan een hogere kans op het meemaken van seksuele grensoverschrijding. Daarnaast schatten laag opgeleide jongeren hun weerbaarheid iets lager in dan hoger opgeleide jongeren. Meisjes denken meer dat zij in staat zijn om ongewilde seks te weigeren dan jongens. Vooral opwinding en dronkenschap lijken daarbij belangrijke belemmerende factoren (De Graaf et al., 2012). In alle leeftijdscategorieën komt seksuele grensoverschrijding voor, van de jongste kinderjaren tot aan de laatste levensjaren. De leeftijd waarop de eerste ervaring met seksuele grensoverschrijding het meest 6

7 voorkomt ligt tussen de 14 en 21 jaar, met een piek bij 17 jaar (Figuur 1, De Haas, 2012). Deze hoge prevalentie onder jongeren heeft mogelijk te maken met het feit dat jongeren op deze leeftijd nog vrij impulsief reageren, zonder goed de risico s van de keuzes die ze maken te overzien (Crone, 2008). Daarbij gaan jongeren vaker uit dan volwassenen. Van meiden die uitgaan is bekend dat zij vaker grensoverschrijding meemaken dan meiden die dit niet doen (Harreveld, 2009). Ten slotte interpreteren jonge meisjes, vanuit hun gebrek aan ervaring of een bepaalde mate van naïviteit, gedrag van zichzelf of de ander minder snel als seksueel. Hierdoor reageren ze soms minder snel op een bedreigende situatie (Livingston, Testa & VanZile- Tamsen, 2007). Mogelijk is dit laatste een verklaring voor de hogere prevalentie van grensoverschrijding bij meiden dan bij jongens. Figuur 1. Leeftijd van slachtoffers van fysieke seksuele grensoverschrijding bij de eerste ( ) en de laatste ( ) ervaring. Op de y-as staat aantal mannen en vrouwen (n) in deze steekproef die grensoverschrijding hebben meegemaakt (De Haas, 2012) Uit het bovenstaande blijkt dat jongens beduidend minder seksuele grensoverschrijding meemaken dan meiden. Het uitoefenen van druk of dwang bij seks wordt juist vaker toegegeven door jongens dan door meiden. 22,4% van de jongens heeft wel eens druk of dwang uitgeoefend tegenover 12,0% van de meiden. Van de jongens zegt bovendien 3,8%, net als 0,8% van de meiden, iemand wel eens gedwongen te hebben tot seksuele handelingen. Het uitoefenen van druk of dwang komt meer voor onder jongeren boven de 18. Onder jongens zijn het vooral lager opgeleiden die druk of dwang uitoefenen. Sommige jongens vinden dat meiden minder mogen op seksueel gebied dan jongens. Vooral Antilliaanse jongens laten zo n dubbele moraal zien. Laag opgeleide jongens ervaren ook meer groepsdruk om seks te hebben. Hoewel meiden meer grensoverschrijding meemaken en jongens meer druk of dwang uitoefenen, is duidelijk dat het omgekeerde ook voorkomt (De Graaf et al., 2012). Over jongens als slachtoffer en meiden als dader is echter weinig bekend. Samenvattend zijn de wat oudere jongeren (vanaf 14, en met een piek bij 17 jaar) en degenen met een lager opleidingsniveau de belangrijkste risicogroepen voor zowel het meemaken van seksuele grensoverschrijding als voor het uitoefenen ervan. Gevolgen Wat zijn de mogelijke gevolgen (immaterieel en materieel) als er nu niet wordt ingegrepen (zowel voor de doelgroep als in maatschappelijke zin)? 7

8 De gevolgen van ongewenste seksuele of relationele omgangsvormen kunnen aanzienlijk zijn. Dit is echter vooral bekend over ernstigere vormen van grensoverschrijding. Onderzoek richt zich namelijk meestal op ernstigere vormen van seksueel geweld en vooral onder vrouwen. Zo hangen depressie, lage zelfwaardering, drugs- en alcoholmisbruik, eetstoornissen en zelfmoordpogingen samen met het meegemaakt hebben van seksueel geweld (Teten, Ball, Valle, Noonan & Rosenbluth, 2009). Ook op het gebied van relaties en seksualiteit kunnen vrouwen met misbruikervaringen problemen ervaren, zoals lage relatietevredenheid, angst voor zwangerschap, seksueel risicogedrag en een hogere kans op het opnieuw meemaken van seksueel geweld (Teten et al., 2009). Seksueel misbruik in het verleden vergroot de kans op vroege seks, inadequaat anticonceptiegebruik, zwangerschap en het opnieuw meemaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag (Kirby & Lepore, 2007). Voornoemde gevolgen voor de betrokkenen zelf hebben ook consequenties voor de samenleving in bredere zin, bijvoorbeeld door economische kosten van de behandeling van psychische problemen en door verminderde arbeidsparticipatie die samenhangt met dergelijke problemen. 8

9 2. Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als de school als de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie verder bij de betreffende paragrafen hieronder. 2.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? Lager opgeleide jongens en meisjes in de leeftijd van 14 tot 18 jaar. Aan de keuze van deze groep liggen de volgende overwegingen ten grondslag: De leeftijd waarop de eerste ervaring met seksuele grensoverschrijding voorkomt, ligt tussen de 14 en 21 jaar, met een piek bij 17 jaar (De Haas, 2012). Het is dus belangrijk om al in een vroege fase aandacht te besteden aan het voorkomen van seksuele grensoverschrijding. Laag opgeleide jongeren vormen een belangrijke risicogroep als het gaat om seksuele grensoverschrijding (De Graaf et al., 2012). Jongeren in deze leeftijd zijn gemakkelijk te bereiken via scholen en andere intermediairs. De identiteitsontwikkeling en meningsvorming zijn bij jongeren in deze leeftijd in volle gang. Oudere jongeren hebben vaak al een eigen mening gevormd (zie ook Let s Talk, 2011). (Zie ook de paragraaf Spreiding in de probleemomschrijving voor de onderbouwing hiervan) Intermediaire doelgroep Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Professionals in onderwijs (VMBO en MBO) en jongerenwerk die werken met de uiteindelijke doelgroep, zijn de beoogde intermediaire doelgroep. De school is voor jongeren de belangrijkste informatiebron over seksualiteit (De Graaf et al., 2012). Ook het jongerenwerk kan van betekenis zijn in het ondersteunen van jongeren (Hoïng, Bakker & Vanwesenbeeck, 2006). Selectie van doelgroepen Hoe wordt de doelgroep en - indien van toepassing - de (intermediaire) doelgroep(en) geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? De intermediair is er verantwoordelijk voor om te bepalen of Begrijp me goed geschikt is voor de jongeren waarmee hij/zij werkt. Hij/of zij kan dit mede bepalen aan de hand van de geformuleerde uiteindelijke doelgroep en de overwegingen die daaraan ten grondslag liggen (zie 2.1). Er zijn geen contra-indicaties voor het inzetten van Begrijp me goed. Onder Uitvoering, Opleiding en competenties beschrijven wij de gewenste/vereiste kenmerken van degene die de interventie uitvoert. Onder Kwaliteitsbewaking wordt ook aangegeven dat er geen controle is op de kwaliteit van de uitvoering. Uit de procesevaluatie kwam overigens wel naar voren dat de interventie over het algemeen werd uitgevoerd zoals door de ontwikkelaars werd bedoeld (Kruijer & Mouthaan, 2010). 9

10 2.2 Doel Hoofddoel Wat is het hoofddoel van de interventie? Het hoofddoel is het verbeteren van de communicatie over seksueel (grensoverschrijdend) gedrag bij jongeren uit de doelgroep. Uiteindelijk doel is dat Begrijp me goed een bijdrage levert aan de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag en daarmee aan prettigere en gelijkwaardigere (seksuele) relaties tussen jongeren. Subdoelen Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: koppel de subdoelen aan de betreffende (intermediaire) doelgroepen, bijvoorbeeld in een schema. Herkennen van signalen/bewustwording (B) Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij anderen beter. Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij zichzelf beter. Jongeren zijn zich beter bewust van de gevolgen van onduidelijke communicatie. Meningsvorming/attituden (M) Jongeren vinden het belangrijker om duidelijk te communiceren met (mogelijke) partners. Jongeren denken er negatiever over als iemand zijn/haar gedrag ten opzichte van iemand van het andere geslacht verandert onder groepsdruk. Communicatieve vaardigheden (V) Jongeren zijn beter in staat om heldere communicatiestrategieën te bedenken. Jongeren kunnen beter duidelijk maken dat zij geen interesse hebben in een relatie of seks. Jongeren kunnen beter op een leuke, niet-dwingende manier duidelijk maken dat zij iemand leuk vinden. 2.3 Aanpak Opzet van de interventie Hoe is de opzet van de interventie? Denk aan volgorde, frequentie, intensiteit en duur - indien van toepassing. Voeg hier eventueel een schema in. Begrijp me goed bestaat uit een dvd en een bijbehorende handleiding voor groepsbijeenkomsten. De dvd bestaat uit 5 beeldfragmenten waarin miscommunicatie tussen jongeren in alledaagse situaties wordt verbeeld rondom vijf thema s op relationeel en seksueel gebied: Inzetten van een vriend(in) bij het overbrengen van een boodschap en wat daarbij mis kan gaan. ( Peter & Eva & Tony?, 9,40 minuten) Beëindigen van een relatie en de vraag of je dit kunt doen zonder de ander te kwetsen. ( Nadine & Bram, minuten) Dubbele signalen: komt jouw gedrag wel over op de ander zoals je het bedoelt, en hoe bewust ben je zelf van de signalen die je uitzendt? ( Jamy & Ed, 8.26 minuten) Groepsdruk en de mogelijke gevolgen daarvan. ( Ed & vrienden, 5.49 minuten) Een eerste date: hoe pak je dat aan en heeft deze aanpak wel het gewenste resultaat? ( Floor & Djimmie, minuten) Daarnaast staan op de dvd, bij elk fragment, ook interviews met jongeren waarin zij reacties op de situatie en tips voor de hoofdrolspelers geven. 10

11 Begrijp me goed is een ondersteunend pakket dat flexibel ingezet kan worden als een losse activiteit, maar ook binnen een breder kader van seksuele en relationele vorming en seksuele gezondheidsbevordering van jongeren van jaar. Dit laatste is aan te bevelen. Voorbeelden van toepassing binnen een breder kader zijn inbedding van delen van de interventie in twee (les)pakketten, namelijk: Digitaal lespakket Love&Sex voor ROC s (fragmenten Jamy & Ed en Ed & vrienden ). Gedragsinterventie Respect Limits, een interventie voor jongens gericht op respect, omgangsvormen en seksuele grenzen (fragmenten Jamy & Ed, Ed & vrienden en Floor & Djimmie ). (zie ook 4. Uitvoering, Implementatie). Verder wordt gekeken naar een koppeling met Lang Leve de Liefde, een lespakket over relaties en seksualiteit voor het voortgezet onderwijs. Aanknopingspunten liggen vooral bij les 2 ( Waar ben jij aan toe? ) en les 3 ( Wat zijn jouw grenzen? ) uit Lang Leve de Liefde. In de handleiding wordt per fragment een korte, inhoudelijke beschrijving gegeven met daaraan gekoppeld een aantal interactieve, activerende werkvormen. Per fragment zijn er werkvormen voor de drie onderscheiden subdoelen, te weten: herkennen van signalen/bewustwording (B), meningsvorming/ attitudevorming (M) en communicatieve vaardigheden (V). Daarnaast zijn er ook een paar werkvormen opgenomen die bij alle fragmenten gebruikt kunnen worden. Zie tabel 1. Een beschrijving van een aantal werkvormen staat in paragraaf 3, bij de verantwoording. In de handleiding wordt aangegeven dat de begeleider bij voorkeur kiest voor een werkvorm die het beste past bij de groep en het doel van de bijeenkomst. In de handleiding geven wij ook aan dat voor de preventie van seksuele risico s, naast inzicht en meningsvorming, ook het oefenen van vaardigheden zijn. Idealiter zou bij een fragment minimaal 1 werkvorm gericht op herkennen van signalen/bewustwording (B), minimaal 1 werkvorm gericht op meningsvorming/attitudevormig (M) en minimaal 1 werkvorm gericht op communicatieve vaardigheden (V) uitgevoerd moeten worden. Dit wordt in de handleiding niet verplicht gesteld, maar uit de procesevaluatie komt naar voren dat de begeleiders wel alle typen werkvormen (B, M, en V) gebruiken (Kruijer & Mouthaan, 2010). Tabel 1: Fragmenten, doel en soort werkvorm Fragment Naam werkvorm Doel Soort werkvorm Peter & Eva.. & Tony? Thema: inzetten van derden 1. Wat vind je? 2. Eens of oneens 3. Via-via 4. Hoe ver gaat jouw vriendschap? 5. Ik vind je leuk Zelf een mening vormen (M) Zelf een mening vormen (M) Bewustwording (B) Bewustwording (B) Oefenen van gedrag (V) Groepsgesprek Carrousel-spel met stellingen Kleine groepjes Groepsgesprek Rollenspel Nadine & Bram Thema: uitmaken 6. Wat vind je? 7. Eens of oneens 8. Redenen om het uit te maken 9. Hoe maak jij het uit? Zelf een mening vormen (M) Zelf een mening vormen (M) Bewustwording (B) Oefenen van gedrag (V) Groepsgesprek Ren-spel met stellingen Individueel en groepsgesprek Rollenspel Jamy & Ed Thema: dubbele signalen, wensen en grenzen 10. Wat vind je? 11. Eens of oneens 12. Ja- en nee-signalen 13. Stop! Zelf een mening vormen (M) Zelf een mening vormen (M) Bewustwording (B) Bewustwording en oefenen gedrag (B en V) Oefenen van gedrag (V) Groepsgesprek Stap-spel met stellingen Kleine groepjes Bewegingsspel 14. Een benarde situatie Rollenspel Ed & vrienden 15. Wat vind je? Zelf een mening vormen Groepsgesprek 11

12 Thema: groepsdruk 16. Eens of oneens 17. Groepsdruk; hoe kan dat? 18. Indruk maken 19. Mijn vrienden en ik (M) Zelf een mening vormen (M) Bewustwording (B) Bewustwording (B) Oefenen van gedrag (V) Positie-spel met stellingen Tweetallen Individueel en groepsgesprek Rollenspel Floor & Djimmie Thema: eerste date 20. Wat vind je? 21. Eens of oneens 22. Eerste date 23. Wat verwacht je? 24. Ik wil wel verder gaan Zelf een mening vormen (M) Zelf een mening vormen (M) Bewustwording (B) Bewustwording (B) Oefenen van gedrag (V) Groepsgesprek Plak-spel met stellingen Kleine groepjes Kleine groepjes Rollenspel Alle fragmenten 25. Wat zie of hoor je? Terugblikken (wat gebeurt er?) (B) Tweetallen 26. Goed of fout? Terugblikken (wat ging er mis?) (B en M) Kleine groepjes 27. Is het duidelijk? 28. Tips Bewustwording (B) Bedenken ander gedrag (V) Kleine groepjes Individueel en groepsgesprek De handleiding bevat ook aandachtspunten bij de voorbereiding en uitvoering van een bijeenkomst, achtergrondinformatie over communicatie en verwijzingen naar websites en literatuur. Daarnaast staan in de handleiding inhoudelijke aandachtspunten met betrekking tot het omgaan met stereotiepe opvattingen, verschillende communicatiecodes en -stijlen (sekse; culturen), groepsdruk en negatieve ervaringen. Er wordt aangegeven wat er op deze gebieden kan spelen en hoe de docent of begeleider daar in de klas of bijeenkomst mee om kan gaan (pagina 10 en 11 van de handleiding). Ook wordt ingegaan op het creëren van een veilige sfeer. Begrijp me goed kan ingezet worden binnen lessen biologie, verzorging en maatschappijleer en dienen als een opstap naar, een verdieping van of aanvulling op een lespakket of programma over seksuele en relationele vorming. Uit de evaluatie van Begrijp me goed kwam naar voren dat begeleiders het belangrijk vinden dat de doelen en de getoonde fragmenten aansluiten bij thema s die binnen de leerlingengroep spelen en dat ze passen in de lessenserie/-opbouw. Locatie en uitvoerders Waar wordt de interventie uitgevoerd en door wie? Indien van toepassing per onderdeel beschrijven. De groepsbijeenkomsten waar Begrijp me goed kan worden gebruikt, kunnen plaatsvinden op scholen onder begeleiding van docenten of mentoren en bij groepswerk door jongerenwerkers. Bijvoorbeeld vinden de bijeenkomsten plaats tijdens mentorlessen, in de vakken biologie, verzorging en maatschappijleer, of tijdens een bijeenkomst in het jongerenwerk. Werving Rutgers WPF doet geen actieve marketing ten aanzien van de interventie. Begrijp me goed kan direct besteld worden via de webwinkel van Rutgers WPF ( Verder is een beschrijving van Begrijp me goed opgenomen op diverse websites en databases, zoals (zie ook 4. Uitvoering, Implementatie) Voor meer informatie over de randvoorwaarden voor de uitvoering: zie 4. Uitvoering (Opleiding en competenties en Randvoorwaarden). Inhoud van de interventie 12

13 Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en eventueel in welke volgorde? Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe. De volgende opbouw wordt gehanteerd voor de bijeenkomsten: Voorbereiding De begeleider : Neemt de handleiding door Bepaalt het doel van de bijeenkomst Kiest beeldfragment(en) Bepaalt of hij/zij ook reacties of tips wil laten zien Kiest werkvorm(en) Uitvoering van een bijeenkomst Uitleg over het onderwerp van de bijeenkomst. Maken van groepsafspraken, bij eerste bijeenkomst i.v.m. veilige sfeer. Tonen en bespreken van een of meerdere beeldfragmenten. Dit kan op verschillende manieren: - De begeleider kan het fragment helemaal laten zien en daarna een werkvorm uit tabel 1 inzetten. De werkvormen uit de tabel hebben betrekking op B (Bewustwording), M (Zelf een mening vormen) en V (Vaardigheden). De keuze van een werkvorm zal mede afhankelijk zijn van het doel dat de begeleider voor ogen heeft (B, M of V). Om jongeren te laten terugblikken op de situatie en hen daarvan te laten leren, kan bijvoorbeeld de (algemene) werkvorm Wat zie of hoor je? gebruikt worden. Een stellingenspel (bijvoorbeeld de werkvorm Eens-oneens ) kan ingezet worden bij doelen op het niveau van meningsvorming; een rollenspel (bijvoorbeeld de werkvorm Een benarde situatie ) bij doelen op het niveau van vaardigheden. Bij elke werkvorm wordt minimaal één suggestie gegeven hoe deze uitgevoerd kan worden, bijvoorbeeld in tweetallen, in kleine groepjes (al dan niet meisjes en jongens apart) en daarna plenair nabespreken. - De begeleider kan het fragment tussentijds stopzetten, om jongeren stil te laten staan bij een miscommunicatie, om jongeren te laten nadenken over het verdere verloop van de situatie of om hen te laten reageren op suggesties die gegeven worden. Een voorbeeld: het fragment Floor & Djimmie stopzetten als de vriendinnen van Floor allerlei manieren hebben bedacht waarop Floor Djimmie mee uit zou kunnen vragen. De begeleider kan de jongeren dan vragen wat zij een goede manier vinden en waarom. - Op de dvd staan ook interviews met jongeren opgenomen. Deze zijn onderverdeeld in reacties en tips. De begeleider kan er voor kiezen om deze te laten zien. Dit is vooral nuttig als er vanuit de jongeren zelf weinig reactie komt of wordt verwacht. De tijdsinvestering is afhankelijk van het aantal gekozen subdoelen en fragmenten. Idealiter besteedt de begeleider aandacht aan alle genoemde subdoelen: herkennen van signalen/bewustwording, meningsvorming/attituden en communicatieve vaardigheden (zie eerder). Wij denken dat, voor 1 fragment, een tijdsinvestering van 2 lesuren voor 3 verschillende werkvormen (B, M, V) haalbaar is. Dit blijkt ook uit de procesevaluatie (Kruijer & Mouthaan, 2010). 2.4 Ontwikkelgeschiedenis Betrokkenheid doelgroep Was de doelgroep betrokken bij de ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Er zijn in de voorbereidingsfase van het project groepsinterviews gehouden met drie jongensgroepen en drie meisjesgroepen. In totaal hebben 30 jongeren aan deze interviews deelgenomen. De jongeren waren tussen de 14 en 18 jaar, van uiteenlopende culturele achtergronden. Zij volgden een opleiding binnen het VMBO of het praktijkonderwijs. In de gesprekken brachten de jongeren een aantal thema s naar voren, waarbij volgens hen regelmatig misverstanden (kunnen) ontstaan: iemand afwijzen of een relatie beëindigen, versieren en bespreken van problemen. Verder kwamen meer algemene -niet themagebonden- aspecten naar voren die een rol spelen bij het ontstaan van misverstanden: hanteren van verschillende communicatiecodes, afgeven 13

14 van tegenstrijdige signalen, roddel en achterklap. De filmpjes op de dvd zijn gemaakt met jonge acteurs die zijn geselecteerd door regisseurs van de Trap, een theaterschool voor jongeren. Er is gezorgd voor voldoende diversiteit in sekse, culturele achtergrond en stad/platteland. De scenario s zijn niet door de jongeren zelf gemaakt, omdat het voor hen lastig bleek te zijn om concrete situaties bij de verschillende thema s aan te dragen bedenken en om communicatiestrategieën te bedenken. Wel is met de acteurs gewerkt aan het zo realistisch mogelijk maken van de filmpjes. Jongeren die niet aan de productie hebben meegewerkt, is gevraagd te reageren op een scène en om tips aan de hoofdrolspelers te geven. Ook dit is gefilmd en toegevoegd aan de dvd als bonusmateriaal bij ieder thema. In een pilot zijn de conceptversies van de twee toen beschikbare fragmenten ( Jamy & Ed en Ed & vrienden ; de andere fragmenten waren nog niet klaar) en de handleiding uitgetest op herkenbaarheid, relevantie en bruikbaarheid. In totaal hebben 34 leerlingen uit het VMBO en 2 docenten deelgenomen aan de pilot 1. Over het algemeen vonden de leerlingen de acteerprestaties goed en waren de situaties herkenbaar voor hen. De docenten vonden de thema s goed gekozen en waren enthousiast over de flexibele opzet van de handleiding. Opmerkingen over de technische kwaliteit en de lengte van de fragmenten zijn, voor zover mogelijk, meegenomen bij de definitieve montage. Buitenlandse interventie Is de interventie buiten Nederland ontwikkeld en wat is aangepast met het oog op de uitvoering in Nederland? Niet van toepassing 2.5 Vergelijkbare interventies In Nederland uitgevoerd Worden in Nederland vergelijkbare interventies uitgevoerd, zo ver bekend? Welke? Zijn deze opgenomen in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Er zijn heel wat interventies ter preventie van seksuele grensoverschrijding opgenomen in de database van CGL. Van deze interventies zijn er 35 voor het welzijnswerk en voor MBO s ontwikkeld. Dit zijn interventies die mogelijk vergelijkbaar zijn met Begrijp me goed. Van deze 35 zijn er acht beoordeeld als goed beschreven en drie als theoretisch goed onderbouwd. Van die laatste drie zijn er twee alleen bedoeld voor meiden ( Girls Choice en Girls Talk ). Daarmee is alleen Let s Talk echt vergelijkbaar met Begrijp me goed. Let s Talk is, net als Begrijp me goed, een DVD met (bestaande) beeldfragmenten. Het pakket is gericht op discussie en meningsvorming over allerlei thema s op het gebied van seksualiteit en relaties. Seksuele grensoverschrijding is er daar slechts één van. Vaardigheden en bewustwording zijn geen expliciet doel van Let s Talk. Begrijp me goed kan worden gebruikt als verdieping op het thema seksuele grensoverschrijding. Er is voor gekozen om de opzet en de vormgeving van de handleiding van Begrijp me goed in dezelfde lijn vorm te geven als Let s Talk. Op die manier willen we (potentiële) gebruikers duidelijk maken dat het gaat om producten die in elkaars verlengde liggen. Overeenkomsten en verschillen Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen (puntsgewijs)? Let s Talk heeft een bredere inhoudelijke focus dan Begrijp me goed en is vooral gericht op meningsvorming. Begrijp me goed is de enige interventie die zich specifiek op seksuele grensoverschrijding richt en is ook de enige waarbij communicatie centraal staat en (vooral communicatieve) vaardigheden worden geoefend. Toegevoegde waarde 1 Van deze bijeenkomsten en de groepsinterviews uit de voorbereidingsfase zijn interne verslagen gemaakt, die de functie hadden van werkdocument. 14

15 Wat is de toegevoegde waarde van deze interventie ten opzichte van hierboven genoemde vergelijkbare interventies in één van de databanken met (potentieel) effectieve interventies? Vooral het reflecteren op communicatie en wat daarin mis kan gaan, en het oefenen van communicatieve vaardigheden. 15

16 3. Onderbouwing Oorzaken Welke factoren veroorzaken het probleem? Prettige en gelijkwaardige seksuele en romantische relaties veronderstellen de afwezigheid van dwang en grensoverschrijding. De interventie richt zich op minder ernstige en meer alledaagse vormen van grensoverschrijding en wat er mis kan gaan in de communicatie tussen jongens en meiden. Vrouwen met een geschiedenis van seksuele grensoverschrijding (met name na hun 14e) lopen een groter risico op de zwaarste vormen van seksueel geweld (Gidycz, Van Wynsberghe & Edwards, 2008). Dit is een aanwijzing dat het goed is om (ook) aandacht te besteden aan minder ernstige vormen. Determinanten van een positieve beleving van relaties en seksualiteit zijn, zoals reeds gememoreerd bij de probleembeschrijving, nooit goed in kaart gebracht. Van seksuele grensoverschrijding zijn echter wel de nodige determinanten bekend, voornamelijk bij vrouwen. Grenzen aangeven en heldere communicatie Of iemand seksuele grensoverschrijding meemaakt, ligt vooral aan degene die grenzen overschrijdt. Desalniettemin zijn er gedragspatronen en competenties die samenhangen met het meemaken van seksuele grensoverschrijding. Bewustwording Het kunnen aangeven van de eigen grenzen wordt ook wel assertiviteit genoemd. Je bewust zijn van wat je wel en wat je niet wilt, is hiervoor een voorwaarde. Dit is vaak niet eenvoudig: Veel jongeren komen in situaties waarin ze aan de ene kant wel maar aan de andere kant geen seks willen (O Sullivan & Gaines, 1998). Ook bewust zijn van ambiguïteit in de eigen wensen en grenzen helpt geweld te voorkomen. Ambigue communicatie ( nee zeggen als je wel wilt, of ja zeggen als je niet wilt) komt vaak voort uit zulke ambivalente wensen (Muehlenhard & Rodgers, 1998). Ambigue communicatie hangt samen met een grotere kans op grensoverschrijding (Kuyper, De Wit, Adam, Woertman & Van Berlo, 2010). Meningsvorming Als iemand zich bewust is van ambigue of onduidelijke communicatie, dan is het nog niet per se zo dat men daar ook iets aan wil doen. Men moet zich ook bewust zijn van de negatieve gevolgen van ambigue communicatie en de positieve gevolgen van duidelijke communicatie. Als jongeren die gevolgen belangrijk vinden, zullen ze meer geneigd zijn om het eigen gedrag aan te passen. Men moet zichzelf de moeite waard vinden. In ongeveer drie kwart van de gevallen is het een bekende en vaak de partner die seksuele grenzen overschrijdt (De Graaf et al., 2012). Jongeren die gevoelig zijn voor afwijzing maken vaker grensoverschrijding mee. Mogelijk maakt deze gevoeligheid het moeilijker om duidelijk grenzen aan te geven, uit angst voor de woede of desinteresse van de ander (Young & Furman, 2008). Bij het weerstand bieden aan grensoverschrijding kan altijd sprake zijn van tegenstrijdige doelen, maar dit is extra sterk wanneer degene die dit doet een vaste partner is. Iemand kan dan het gevoel hebben te moeten kiezen tussen de eigen belangen of de relatie met de partner (Gidycz, McNamara & Edwards, 2006). Communicatieve vaardigheden De vaardigheid om duidelijk te zijn is heel belangrijk, maar niet gemakkelijk. Als iemand grenzen aangeeft, doet zij/hij dat zelden door nee te zeggen. Nee zeggen is voor iedereen moeilijk, omdat het ingaat tegen verwachtingen omtrent het verloop van seksuele interacties (seksuele scripts) (Frith & Kitzinger, 2001). Een weigering (in welke situatie dan ook) vereist een behoedzame aanpak wanneer je de ander niet wilt kwetsen. Het al dan niet kunnen aangeven van de eigen seksuele grenzen speelt een rol bij verschillende vormen van seksueel geweld, zowel verbaal als fysiek (De Bruijn, Burrie & Van Wel, 2006). Jongeren die zich in staat voelen om de eigen seksuele grenzen aan te geven, lopen minder risico op het meemaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Als een vrouw/een meisje vindt dat zij goed kan praten over seks met de partner, is zij beter in staat om ongewenste seks te weigeren (Sionéan et al., 2002), wat het belang van communicatieve vaardigheden nog eens onderstreept. Het lijkt erop dat het vermogen om seksuele grenzen aan te geven parallel loopt aan het aangeven van grenzen in andere contexten. Vrouwen die onduidelijke grenzen hebben, die de eigen behoeften niet kunnen onderscheiden van behoeften van een ander en die met moeite weerstand kunnen 16

17 bieden aan de eisen van een ander lopen een grotere kans op seksueel geweld (Messman-Moore, Coates, Gaffey & Johnson, 2008). Signalen oppikken en respecteren van grenzen Communicatie is geen eenrichtingsverkeer. Ook degenen die grenzen overschrijden kunnen problemen hebben in de communicatie. Vaak hebben zij moeite om signalen goed op te kunnen pikken. Veel van het hier beschreven onderzoek is gedaan onder daders van seksuele delicten. Het gaat dus meestal om ernstigere vormen van geweld. Bewustwording Het herkennen van indirecte, subtiele en non-verbale vormen van weigering en deze correct te interpreteren is van groot belang. Uit een analyse van jongens die een leerstraf hebben opgelegd gekregen vanwege een seksueel delict blijkt dat miscommunicatie tussen de daders (jongens) en slachtoffers (doorgaans meisjes) een veelvoorkomende oorzaak is van seksuele grensoverschrijding. Ongeveer een derde van de jongens had het idee dat meisjes het seksuele contact zelf wilden. Deze jongens zijn overwegend laag opgeleid (VMBO/MBO niveau), nauwelijks seksueel voorgelicht en minder communicatief vaardig. In de meeste gevallen waren de slachtoffers een bekende of een vriendin van de dader (Höing et al., 2007). Meningsvorming Men moet vinden dat nee altijd voor gaat op ja. Het komt voor dat iemand een weigering wel heeft begrepen, maar hier toch geen gehoor aan geeft. Het respecteren van grenzen is dan ook een tweede belangrijke competentie voor het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag (De Bruijn et al., 2006). Om grensoverschrijding te voorkomen is het nodig dat mensen niet alleen de eigen wensen, maar ook die van een ander belangrijk vinden. Onderzoek onder daders van seksuele delicten laat zien dat zij relatief sterk op zichzelf gericht zijn en het gedrag van de ander daarom interpreteren zoals het hen uitkomt (Hudson & Ward, 2000). Een dubbele moraal kent aan seks voor jongens een andere status toe dan aan seks voor meisjes. Jongens horen het initiatief te nemen tot seks, meisjes horen de grenzen aan te geven. Deze gangbare genderopvattingen beperken zowel jongens als meisjes in het aangeven van wensen en grenzen. Jongens horen weliswaar het initiatief te nemen, maar mogen toch ook niet opdringerig zijn. Het is lastig voor hen om nee te zeggen tegen seks, omdat van hen verwacht wordt dat ze altijd zin hebben. De druk om seks te hebben is, vooral in sommige groepen jongens, behoorlijk groot (De Graaf, Nikken, Janssens, Felten & Van Berlo, 2008). In de communicatie wordt ook uitdrukking gegeven aan hoe men over elkaar denkt. Er zijn attitudes bekend die het risico vergroten om grenzen te overschrijden. Het gaat bijvoorbeeld om positief denken over provocatief gedrag (zoals seksueel getinte opmerkingen maken tegen anderen) hangt samen met het vertonen van meer grensoverschrijdend gedrag (De Bruijn et al., 2006). Ook als jongens verkrachtingsmythen accepteren (opvattingen die seksueel geweld rechtvaardigen, zoals als een vrouw zich sexy kleedt, vraagt ze erom ), is de kans groter dat zij grensoverschrijdend gedrag vertonen (Maxwell, Robinson & Post., 2003). Een vijandige houding tegenover vrouwen dan wel mannen vergroot de kans op zowel verbaal als fysiek seksueel geweld (Hines, 2007). Seksuele overtreders hebben tot slot vaak een onveilige hechtingsstijl, waardoor ze negatieve opvattingen hebben over relaties in het algemeen (Hudson & Ward, 2000). Communicatieve vaardigheden Iemand moet in staat zijn om het eigen gedrag te reguleren (met andere woorden: zichzelf in te houden) wanneer de ander iets niet wil, zelfs wanneer de vrijpartij al ver is gevorderd. Seksueel agressieve mannen zijn hier minder goed in dan andere mannen (Hudson & Ward, 2000). Uit onderzoek onder volwassen mannen komt naar voren dat deze allerlei non-verbale methoden kunnen opnoemen waarmee vrouwen aangeven dat ze geen seks willen. Bijna al deze methoden zijn subtiel en de meeste mannen begrijpen ze toch direct (O Byrne, Rapley & Hansen, 2006). Onderzoek onder daders van seksuele delicten laat zien dat zij moeite hebben om met deze subtiele signalen om te gaan. Zij kunnen complexe en subtiele boodschappen minder goed interpreteren (Hudson & Ward, 2000). 17

18 Aan te pakken factoren Welke factoren pakt de interventie aan en welke, in paragraaf 2.2. benoemde, (sub)doelen horen daarbij? Omdat er weinig bekend is over seksueel geweld tegen mannen, is de interventie Begrijp me goed ontwikkeld op basis van wat bekend is over determinanten van seksueel geweld tegen vrouwen. Er is gekozen om communicatie tussen jongens en meiden centraal te stellen. Dit heeft ermee te maken dat veel grensoverschrijding plaatsvindt in de context van een relatie of met een andere bekende. Bovendien blijken communicatie en communicatieve vaardigheden een belangrijke rol te spelen bij seksuele grensoverschrijding, vooral aan de kant van de dader, maar ook aan de kant van het slachtoffer. Bovendien kan goede communicatie niet alleen beschermen tegen grensoverschrijding, het kan ook een buffer vormen tegen kwalijke gevolgen ervan (LeBlanc, Self-Brown, Shepard & Kelley, 2011). De interventie richt zich daarom op de determinanten die het meest bijdragen aan een goede communicatie, namelijk het herkennen van signalen, het belangrijk vinden dat eerlijk en duidelijk wordt gecommuniceerd, en het hebben van de vaardigheden om dat ook te doen. Bewustwording Corresponderende subdoelen: Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij anderen beter. Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij zichzelf beter. Jongeren zijn zich beter bewust van de gevolgen van onduidelijke communicatie. Meningsvorming Corresponderende subdoelen: Jongeren vinden het belangrijker om duidelijk te communiceren met (mogelijke) partners. Jongeren denken er negatiever over als iemand zijn/haar gedrag ten opzichte van iemand van het andere geslacht verandert onder groepsdruk. Communicatieve vaardigheden Corresponderende subdoelen: Jongeren zijn beter in staat om heldere communicatiestrategieën te bedenken. Jongeren kunnen beter duidelijk maken dat zij geen interesse hebben in een relatie of seks. Jongeren kunnen beter op een leuke, niet-dwingende manier duidelijk maken dat zij iemand leuk vinden. Verantwoording Verantwoord hoe met deze aanpak ook daadwerkelijk de (sub)doelen bij deze doelgroep(en) bereikt worden. Bewustwording van signalen Er is weliswaar heel wat literatuur over het belang van het juist interpreteren van vaak onduidelijke of ambigue boodschappen in communicatie tussen jongens en meiden, maar er is weinig bekend over hoe dit verbeterd kan worden. Vanwege het belang van communicatie is ervoor gekozen om zelf methodieken te ontwikkelen (en samen met jongeren situaties te bedenken) om deze te verbeteren. Het gaat om methodieken om andermans gedrag te bekijken en te beoordelen, maar ook om werkvormen waarbij gereflecteerd wordt op het eigen gedrag. Een overzicht van de werkvormen is te vinden in paragraaf 2.3. Voorbeelden van werkvormen zijn: Wat zie of hoor je? (bij alle fragmenten): Observeren en beschrijven van communicatie tussen jongens en meiden in de fragmenten. Dit maakt jongeren bewust van wat er gebeurt en deels ook al van mogelijke consequenties van gedrag. Doelen: Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij anderen beter. Jongeren zijn zich beter bewust van de gevolgen van onduidelijke communicatie. Eerste date (bij fragment Floor & Djimmie; eerste date): In kleine groepjes, jongens en meiden apart, bespreken de jongeren hoe hun ideale eerste date eruit zou zien, inclusief hoe je de ander vraagt, of er wel of niet wordt gezoend of gevreeën, en of je nog iets afspreekt bij het afscheid. Daarbij ligt de nadruk op hoe je het contact met de ander zou aanpakken en hoe de ander zou kunnen reageren. Doel: 18

19 Jongeren herkennen onduidelijke en ambigue communicatie bij zichzelf beter. Meningsvorming Om attituden te veranderen is het belangrijk om in te gaan op de gepercipieerde voor- en nadelen van het gedrag waarom het gaat, bijvoorbeeld gevolgen van onduidelijke en ambigue communicatie. Ook het aanzetten tot zelfevaluatie, om zo bv. bewust te worden van de eigen ongezonde gewoonten, is een manier om attituden te veranderen. Daarnaast kunnen ongewenste attituden worden veranderd door het aandragen van overtuigende argumenten (Brug, Van Assema & Lechner, 2010). Voorbeelden van werkvormen zijn: Goed of fout? (bij alle fragmenten): Jongeren schrijven op post-its (verschillende kleuren voor jongens en meiden) wat goed ging en wat fout ging in het contact tussen de hoofdrolspelers in het fragment. Vervolgens discussie over wat men vond en overeenkomsten en verschillen in interpretatie tussen jongens en meiden. Doel: Jongeren vinden het belangrijker om duidelijk te communiceren met (mogelijke) partners. Eens of oneens (bij fragment Peter & Eva & Tony; inzetten van derden): Carrouselspel, waarbij in twee kringen in steeds verschillende tweetallen (zoveel mogelijk gemengd qua geslacht) stellingen over het fragment worden besproken met een plenaire bespreking aan het eind. Doel: Jongeren vinden het belangrijker om duidelijk te communiceren met (mogelijke) partners. Wat vind je? (bij fragment Ed & vrienden; groepsdruk): Plenaire bespreking van het fragment aan de hand van enkele vragen, zoals of ze vinden dat Ed goede tips krijgt van zijn vrienden en wat ze vinden van de manier waarop deze tips gegeven worden. Doel: Jongeren denken er negatiever over als iemand zijn/haar gedrag ten opzichte van iemand van het andere geslacht verandert onder groepsdruk. Communicatieve vaardigheden Vaak wordt gepleit voor actieve werkvormen waarin vaardigheden, ook op communicatief gebied, worden geoefend. Kirby (2007) rapporteert bijvoorbeeld dat effectiviteit van interventies op seksuele gezondheid vergroot wordt als geoefend wordt met onderhandelingsvaardigheden in situaties die zouden kunnen leiden tot seks. Sociaal-cognitieve theorie is een kader voor dergelijke vaardigheden (Bandura, 2001). In deze theorie staat eigen-effectiviteit centraal, wat de inschatting van de eigen vaardigheden inhoudt. Om eigeneffectiviteitsverwachting en vaardigheden te stimuleren, is het belangrijk om mensen actief het gedrag te laten uitproberen en om anderen het gedrag te zien voordoen (Brug et al., 2010). Een geschikte methode hiervoor is guided practice, waarbij iemand het gedrag uitprobeert en daar feedback op krijgt (Bartholomew, Parcel, Kok, Gottlieb & Fernández, 2011). Voorbeelden van werkvormen zijn: Rollenspel (bij alle fragmenten is een opdracht in de vorm van een rollenspel; de in het rollenspel beschreven situatie is gerelateerd aan het thema van het fragment): Guided practice is de kern van de rollenspelen, zoals die bij ieder van de vijf thema s zijn uitgewerkt. Hierin wordt geoefend met bijvoorbeeld vragen of de ander wil zoenen, omgaan met eigen tegenstrijdige wensen en verlangens en het uitmaken. Feedback wordt gegeven door de jongeren zelf en door de begeleider. Omdat niet alleen geleerd kan worden van directe eigen ervaring, maar ook van wat men bij anderen ziet, is deze methode niet alleen leerzaam voor de leerlingen die het rollenspel spelen, maar ook voor degenen die dit bekijken en becommentariëren (Bandura, 2001). Doelen: Jongeren kunnen beter duidelijk maken dat zij geen interesse hebben in een relatie of seks. Jongeren kunnen beter op een leuke, niet-dwingende manier duidelijk maken dat zij iemand leuk vinden. Bij elk rollenspel zit een situatiebeschrijving en rolbeschrijvingen van de twee jongeren die de situatie gaan spelen. Een voorbeeld. Situatie: Maryam is aan het stappen met vriendinnen in een café. Daar is ook Marcel met zijn vrienden. Maryam en Marcel kennen elkaar van school. Ze komen met elkaar in gesprek. Het is een leuk gesprek. Marcel koopt een drankje voor Maryam. Marcel komt steeds iets dichter bij Maryam staan. Op een gegeven moment legt hij zijn hand op de arm van Maryam. 19