Verslag workshop van Jobst Finke Werken met dromen in de cliëntgerichte psychotherapie, 5 november

Transcriptie

1 Verslag workshop van Jobst Finke Werken met dromen in de cliëntgerichte psychotherapie, 5 november Impressies van Marijke Verhoeven Dromen zijn niet vanzelfsprekend onderwerp van de cliëntgerichte psychotherapie. Dat had aanvankelijk ook te maken met de eis van non-directiviteit en de conditie van onvoorwaardelijke acceptatie van deze therapierichting. Het initiatief lag daardoor bij de cliënt en er werd principieel niet ingegrepen of geïntervenieerd door de therapeut. Nadat de focus verschoof naar client-centered therapie, kwam er meer ruimte voor initiatieven van de therapeut en zijn interventies. Dit proces voltrok zich ook bij andere scholen. Wijngaarden (Finke, 1994) beschrijft onder meer de verwantschap met de school van Jung. Globaal genomen zijn er twee richtingen met bijpassende technieken voor droombewerking binnen de cliëntgerichte gesprekstherapie. De richting die zich focust op het gewaarworden van de lichamelijke gevoelsaspecten die een reactie zijn op het dromen, en de richting die zich richt op het dialogisch bezig zijn met de droominhoud (Finke, 1994). Rogers bekeek de droom fenomenologisch, als een beeldtaal die in zichzelf een betekenis heeft. Hij heeft daarmee verbinding gemaakt met de Daseins-analyse, met Jung en de moderne psychoanalyse. Bij Rogers laat de droom iets zien dat te maken heeft met de actualiteit en zelfactualisatie, het is niet een terugkeer naar een neurotisch conflict of neurotische oplossingspoging. Het is een Selbstdarstellung, het zichzelf tonen aan de ander. Hoe moet de droom begrepen worden? Hoe moeten we omgaan met de symbolen uit de droom? De dromer wordt aangespoord in aanwezigheid van de therapeut de droom weer te dromen. De beelden zelf te laten spreken of in dialoog te gaan met de beelden. Hierdoor ontstaat een actualisatie van de gevoelens en wordt het direct een helende ervaring. De beelden moeten ook verbonden worden aan de talige ervaring, zodat het bewustzijn vergroot wordt en de ervaring wordt doorgewerkt. In de workshop licht Finke de twee niveaus toe waarop men met dromen kan omgaan en dromen kan begrijpen. 1 Imagionationsebene. Het Imaginieren zur Traumerzählung: hierbij wordt de droom opnieuw verteld en tot leven gebracht; opnieuw gedroomd door de cliënt, in de sessie met de therapeut. De stemming van de droom wordt door empathische verduidelijking van de gevoelens in de droom verhelderd. De droominhoud wordt door concretisering in scene gezet en herbeleefd. Het droomhandelen wordt aangespoord door in gesprek te gaan met de droomgestalten en het voortzetten van de droom waar deze (vaak abrupt) is geëindigd. Congresverslagen 91

2 Marijke Verhoeven 92 2 Reflexionsebene. Op dit niveau probeert men de vertelling van de droom te begrijpen. Het gaat om de emotioneel-cognitieve resonantie op de droominhoud, het ophalen van de reactieve gevoelens en gedachten die de droom bij de dromer oproept. Het gaat ook om het structureren van de droomvertelling, de persoonlijke droomthema s te verduidelijken en de droom als geheel in ogenschouw te nemen. Op dit niveau gaat het ook om het begrijpen van de symboliek in de droom. De droom als uitdrukking van het lichamelijke beleven, het zelfconcept, de incongruenties die zich voordoen en de betekenisgeving. Het leggen van verbanden tussen het gedroomde en andere ervaringen in het leven van de cliënt. Finke is geen voorstander van het duiden van droombeelden. Hij wil vooral op zoek naar de betekenis van het beeld voor deze cliënt, op dit moment, vanuit een diepgaande empathische luisterhouding de cliënt helpen het beeld te ervaren en er woorden aan te geven, zodat het inzicht en bewustzijn in zichzelf vergroot wordt. Finke beschrijft hoe Ernst Bloch vanuit de psychoanalyse ook wees op de progressieve en prospectieve betekenis van dromen. Vooral dagdromen zouden iets zeggen over de intenties en toekomstgerichtheid. Ook de cliëntgerichte gesprekstherapie heeft oog voor intenties en toekomstige daden, de drang naar voltooiing en heelwording met oog voor de blokkades en remmingen daarvan. De droombeelden als aspecten van het zelf Verschillende aspecten van het zelf worden in het droombeeld uitgebeeld. Jung noemde dit het werken op het subjectieve niveau (Subjekt-Stufe). Ook Gendlin geeft als advies om te vragen in welk deel van de droom de dromer zichzelf in de droom(persoon) herkent. Gendlin vraagt zich ook vaak af of het droombeeld niet het tegendeel betekent van wat het lijkt te betekenen. Wat wordt mogelijk overdekt door het tegendeel? Wat wordt er gemist in de droom, wat wel te verwachten zou zijn? Anna Freud beschreef omkering in het tegendeel als een incongruentie, een onverenigbaarheid van bepaalde ervaringen. In de therapie hiermee werken, zou het gevaar met zich mee kunnen brengen dat de cliënt zich afgewezen of niet geaccepteerd voelt. Jung spreekt in dit opzicht van de schaduw, die de grootste schatten bewaakt (Finke, 1994). Ook in de gesprekstherapie zijn zelfactualisatie en zelfconcept begrippen die psychische processen veronderstellen, die als zelfaspecten kunnen worden opgevat. De omkering in het tegendeel herbenoemen als een poging tot het oplossen van de incongruentie die gevoeld wordt en het als zodanig gaan bevragen en doorwerken, biedt een goede opening.

3 Interventies in het werken met dromen 1 Het vaststellen van de stemming van de droom. Het empathisch interveniëren, de gevoelens en impulsen die de dromer bewogen heeft actualiseren, waardoor ze opnieuw doorleefd kunnen worden. 2 Concretiseren. Het doorvragen naar zintuiglijke details, wat kun je zien, ruiken, horen, voelen, proeven? Om zo de droombeelden opnieuw tot leven te wekken en de ervaring te kunnen doorleven. 3 Droombewerking. De therapeut nodigt de dromer uit in dialoog te gaan met de beelden uit de droom. Wat zou de reus gezegd hebben? Wat zou u hem, als dat kon, antwoorden? 4 Bewustwording van de reacties die de droom heeft opgeroepen. De therapeut nodigt de cliënt uit om zijn gevoelens en opvattingen (oordelen) over het gedroomde bewust te worden en deze met de inhoud van de droom in verband te brengen, zodat de betekenis in diepgang kan toenemen. 5 Structureren van droomthema s. De therapeut probeert de details uit de droom onder een leidend thema te brengen. Dit loopt vooruit op de eigenlijke interpretatie. De cliënt wordt gestimuleerd om te onderzoeken welke symboolduidingen passend zijn. 6 Interpreteren. Eerder besproken interpretatieschema s worden op de droom toegepast. Het symbool begrijpen, progressieve tendensen herkennen, droombeelden als aspecten van het zelf herkennen en het herkennen van de omkering in het tegendeel. Finke onderscheidt in de workshop twee vormen om met imaginatie te werken. Imaginations-Übungen Hierbij wordt aan de cliënt gevraagd de ogen te sluiten en er worden ontspanningssuggesties gegeven, waarna de cliënt zijn imaginaties spontaan laat opkomen. Hierbinnen maakt hij ook een onderscheid tussen de Nicht gefürte Imaginationen, de zogenaamde Aktive Imagination, waarbij de cliënt imagineert zonder beïnvloeding van de therapeut. Dit doet denken aan de beeldtherapie van Pieter Middelkoop (1985). De cliënt sluit de ogen, volgt de eigen droombeelden en doet daarvan verslag aan de therapeut, die minimaal intervenieert, om de genezende werking van beelden zo optimaal mogelijk te benutten. Finke onderscheidt ook de Gefürte Imaginationen, waarbij de cliënt in het fantasiebeeld wordt gebracht en begeleid. Hierbij neemt de therapeut een actieve rol, stelt vragen en doet suggesties: Wat ziet u op dit moment voor u? Kijkt u eens heel goed naar het beeld? Het voelt voor u op dit moment onveilig? Congresverslagen 93 Das Imaginations-Gespräch De dialogisch gestuurde imaginatievorm. Hierbij gaat de therapeut mee in de beelden van de cliënt en blijft binnen de imaginatie. Hij gaat niet duiden of de imaginatie onderbreken voor suggesties of andere opmerkingen. De interventies beperken zich

4 tot vragen stellen en empathische begeleiding. Het op gang brengen van de imaginatie vindt plaats door vragen als: Welk beeld komt voor uw innerlijke oog op, wanneer u zich dit gevoel voorstelt? Waar bent u zich nog meer bewust van? De therapeut voegt zelf ook toe wat er bij hem aan beelden opkomt, zoals: Wanneer u dat zo zegt, zie ik een beeld van een groot, en ietwat duister huis. De therapeut richt zich ook op de gevoelens, stemming en thema s, die zich voordoen in de imaginatie. Marijke Verhoeven 94 Das Organismische Erleben De therapeut helpt door middel van vragen stellen en empathische reacties, de droom weer tot leven te brengen in de therapiesessie. Het vragen naar het gevoel en de stemming speelt daarin een belangrijke rol. De therapeut probeert de stemming of het gevoel mee te voelen, mee te resoneren, om de cliënt te helpen bij zijn gevoelservaring te komen. Vragen als: Wanneer u deze angst nu ook boven laat komen, welke beelden komen er dan bij u op? Wat ziet u daarbij voor uw innerlijke oog? De therapeut gaat ook in op mogelijke wensen, verlangens en behoeften, die in de imaginatie gesymboliseerd lijken te worden. De therapeut kan vragen: Kijkt u eens naar dit verlangen. Hoe zou de situatie eruitzien, waarin dit grote verlangen vervuld is? Das Selbstkonzept Hier gaat de therapeut in dialoog over of met het zelfbeeld en het ideaal zelfbeeld dat uit de imaginatie naar voren komt. Wanneer hiertussen discrepanties voorkomen, kan dit tot innerlijke conflicten leiden, die vragen om een oplossing. Vragen die als voorbeeld kunnen dienen zijn: Wanneer u uzelf zou schilderen, hoe zou dat beeld er dan uitzien? In welke omgeving zou u zichzelf schilderen? Voor het imagineren van het zelf zijn enkele bekende symbolen die men kan gebruiken. Het thema boom is het meest bekend: Stelt u zich eens voor dat u een boom bent, beschrijft u eens wat u ziet? Wat voor een boom is het? Het thema huis is ook veel gebruikt als symbool voor het zelf. Dit symbool wordt ook veel gebruikt bij geleidefantasie-oefeningen. De inleiding voor dit soort oefeningen is dan een geleide fantasie, waarmee je de cliënt imaginair een wandeling naar boven op een berg laat afleggen, of met een roltrap naar beneden laat gaan en door een landschap laat lopen. In de imaginatie verschijnt dan een huis. De cliënt laat spontaan een beeld van het huis opkomen. Bij dromen brengt de cliënt het beeld in vanuit een andere bewustzijnslaag en actualiteit. Men kan dan vragen om het huis eens binnen te gaan en de verschillende kamers en verdiepingen te beschrijven. Bij het thema dier gaat het er om het zelfconcept en wereldperspectief bewust te worden. Men kan zich identificeren met een dier, in dialoog gaan met het dier, zich afvragen welke emoties het dier oproept of voorkomt. Vragen die men kan stellen zijn natuurlijk afhankelijk van de beelden die opkomen. In dromen brengt een dier vaak ook angsten met zich mee. Vragen die men kan stellen zijn bijvoorbeeld: Probeert u het dier eens tot bedaren te brengen? Misschien kunt u dat doen door gewoon

5 met hem in gesprek te gaan? Met welke eigenschappen van dit dier kunt u zich in het bijzonder identificeren? Das Beziehungskonzept Das Beziehungskonzept gaat over betekenisgeving. Hoe komen we tot een dieper gaande betekenisgeving van de beelden van de dromer? Hoe kunnen we verbanden leggen met de droombeelden en het actuele leven van de cliënt? Niet altijd hoeft men afhankelijk te zijn van de dromen waar de cliënt mee komt. Ook hier kan men gebruikmaken van het actief induceren en oproepen van bepaalde imaginaties. Bijvoorbeeld rond het zelfconcept en wereldconcept. Dit kan binnen de lopende gesprekstherapie worden ingeweven. Bijvoorbeeld: Wat zou voor u de ideale partner zijn? Beschrijf eens uw ideale droompartner? Welke beelden komen boven, welke gevoelens spelen een rol, welke toekomstverlangens worden zichtbaar, welke onvervulde wensen en verlangens van het heden komen in dit beeld tot uitdrukking? Das Körpererleben In de imaginatie kan men ook naar het lichaam gaan en de beleving van het lichaam actualiseren. Dit kan voorbewust materiaal manifest maken. Ook kan het betekenis geven aan lichamelijke klachten, de functie verduidelijken of het innerlijke conflict dat eraan ten grondslag ligt verhelderen. De techniek die hier gebruikt kan worden is bijvoorbeeld de cliënt zich te laten identificeren met een bepaald lichaamsdeel. Een cliënt met maagklachten kan gevraagd worden zich in te leven in zijn maag. Wanneer u zich nu in uw maag bevindt, welke beelden komen er dan nu bij u op? In de therapie kan men gebruikmaken van het oproepen van positieve en negatieve beelden. Positieve beelden gaan over geluk en ontspanning. Het kan de cliënt helpen zich te leren ontspannen of terug te brengen in een meer neutrale stemming als hij opgejaagd of angstig is. Men kan bijvoorbeeld zeggen: Stelt u zich eens voor. U bent in een prachtige tuin en u ligt heerlijk op uw rug in het geurige gras te kijken naar de wolken en de blauwe lucht. Wanneer een cliënt last heeft van negatieve beelden, die vanuit een crisis ontstaan, gevaar of hindernissen die angst oproepen en een oplossing blokkeren, kan men deze begeleiden door empatisch reflecteren en de dialoog aan te gaan met helpende instructies, zoals: Zoekt u eens heel intensief naar een weg die hieruit voert. Ook kan men suggesties geven die de cliënt kan gebruiken, om bijvoorbeeld uit het brandende huis te komen, of te ontsnappen aan haar achtervolger. Bijvoorbeeld: Probeer naar het dak te gaan, zodat je kan worden opgehaald door een helikopter. Hoe zouden anderen zich hieruit redden? Kun je hulp inroepen van de buren? Deze technieken lijken veel op de rescripting-technieken uit de schema-focussed therapy, die gebruikt worden om traumatische ervaringen te herschrijven in de ervaring (Arntz, 2011). Dit gebeurt door de therapeut te laten interveniëren in de traumatische situatie, die door imaginatie wordt geactualiseerd. De therapeut helpt de cliënt in de situatie om deze anders, positiever te laten aflopen, waardoor de traumatische Congresverslagen 95

6 beleving (herbelevingen) tot rust kunnen komen. De imaginatietechnieken lijken door verschillende referentiekaders weer gevalideerd te worden en worden ingezet (met verschillende verklaringen over de werking) om hun helende werking te doen. De workshop Marijke Verhoeven 96 De workshop startte met een imaginatieoefening, waarbij de deelnemers gevraagd werden om zich een dier voor te stellen. De deelnemer werd uitgenodigd om contact met het beeld te maken en ermee in gesprek te gaan. Zelf kreeg ik het beeld voor mij van een grote olifant, die mij aankeek en gerust leek te stellen. Ik voelde me rustiger worden en het beeld veranderde in een kudde olifanten, grote en kleine, de jongen beschermend in hun midden, die op weg waren door een woestijn op weg naar water. Ik greep met mijn slurf mijn voorganger en het kleintje greep mijn staart en zo vormden wij een ketting, die zijn weg zocht door de woestijn, gehinderd door een zandstorm. Mijn associatie bij olifanten is dat ze een enorm geheugen hebben en niets vergeten en dat er altijd vrouwelijke leiders zijn die de weg weten naar het water. Het zijn grote beesten die heel onhandig, maar ook erg zorgzaam zijn voor elkaar. Ze kunnen enorm speels zijn als ze in het water kunnen zwemmen. Het gaf mij een prettig gevoel en bracht mij terug bij mijn zelfvertrouwen. In het nabespreken, en ook later bij de workshop waarbij dromen van cliënten werden uitgewerkt, viel het mij op dat Finke lange pauzes gebruikt en empathisch reflecteert in de stilte die daarmee ontstaat. Het gevolg is een psychologische verbondenheid met de inbrenger, en ook een vertraging in het proces, waarin de symbolen zich in hun betekenis kunnen ontvouwen en waardoor, op een dieper niveau, de droom begrepen kan worden. Het was daardoor een levendige en inspirerende workshop, die ik iedereen van harte kan aanbevelen. Noot 1 De workshop werd georganiseerd door Han Weldring en Karen Budde van de VCgP-regio Brabant. Literatuur Arntz, A. (2011). Workshop VGCT najaarscongres Finke, J. (1994). Der Traum und das Traumverstehen. In J. Finke. Empathie und Interaktion (pp ). Stuttgart: Thieme. Middelkoop, P. (1985). De oude wijze man. Genezen door innerlijke beelden. Rotterdam: Lemniscaat. Correspondentieadres Marijke Verhoeven M.Verhoeven@RvAgroep.nl.