172 Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies

Transcriptie

1 BETONVERENIGING Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving 172 Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies tweede herziene uitgave

2 172 Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies Tweede herziene uitgave CMELTECHNISCH CENTRUM UITVOERING RESEARCH EN REGELGEVING BETONVERENIGING

3 Deze publicatie is onder de volgende trefwoorden opgenomen in het CUR-infobestand: aantastingsmechanismen beheer bescherming van beton betontechnologische aspecten diagnose duurzaamheid inspectie bestaande betonconstructies kwaliteitszorg levensduur maatregelen correctief preventief onderhoud economische aspecten strategie onderhoudsadviezen onderzoektechnieken ontwerpaspecten reparaties uitvoering schade, detectie uitvoeringsaspecten Het fotomateriaal in dit handboek is ge1everd door: ABT Adviesbureau voor Bouwtechniek b.v. Batec B.V. Intron Instituut voor Materiaal- en Milieu-onderzoek B.V. Newa Techniek B.V. Vereniging Nederlandse Cementindustrie VNC (uit Schoon beton) Foto omslag: Provincie Zeeland, Directie Milieu en Waterstaat Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestandofopenbaargemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de CUR. Het is toegestaan overeenkomstig artikel15a Auteurswet 1912 gegevens uit deze uitgave te citeren in artikelen, scripties en boeken, mits de bron op duidelijke wijze wordt vermeld, alsmede de aanduiding van de maker, indien deze in de bron voorkomt, "CURlBetonvereniging-publicatie 172 nduurzaarnheid en onderhoud van betonconstructies", januari 1998, Stichting CUR, Gouda". Aansprakelijkheid De CUR en degenen die aan deze publicatie hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het samenstellen van deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet wprden uitgesloten dat er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Ieder gebruik van deze uitgave en gegevens daaruit is geheel voor eigen risico van de gebruiker en de CUR sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen gegevens, tenzij de schade mocht voortvloeien uit opzet of grove schuld zijdens de CUR en/of degenen die aan deze uitgave hebben meegewerkt. ISBN

4 VOORWOORD (1ste uitgave 1994) Het handboek "Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies" is een gezamenlijke uitgave van CUR en Betonvereniging. AIs onderdeel van de eindrapportage van CUR-onderzoekcommissie B 35 "Reparatie en bescherming van beton" is het handboek samengesteld met het speciale doel als lesstof voor cursisten van de cursus "Betononderhoudskundige BY" te fungeren. Het handboek is tevens bedoeld als naslagwerk voor beheerders van betonconstructies, voor raadgevend ingenieurs op het gebied van ontwerp en onderhoud van betonconstructies en voor betonreparatiebedrijven en uitvoerende bouwbedrijven. Uiteraard zijn de resultaten van onderzoek, verricht door CUR-onderzoekcommissie B 35 en de subcommissies B 35A "Basisonderzoek" en B 35B "Yeldonderzoek", vastgelegd in CUR-onderzoekrapporten. Een volledig overzicht van CUR-rapporten en CUR-Aanbevelingen betreffende betonschade en betonreparatie is opgenomen in bijlage A van dit handboek. Er was behoefte aan evaluatie van de onderzoekresultaten en aan vertaling in voor de praktijk toepasbare kennis. Gedeeltelijk is dit gebeurd door integratie van kennis in de door subcommissie B 35C "Regelgeving" opgestelde CUR Aanbevelingen. Daarnaast was er eveneens behoefte de resultaten te plaatsen in een meer algemeen kader van reeds aanwezige kennis en ervaring uit de praktijk: - kennis uit onderzoek elders verricht en in de intemationale literatuur gepubliceerd; - praktijkervaring van alle betrokkenen bij uitvoering en advisering. Aldus vormt dit handboek de 1Istate of the art11, dat theorie aan praktijk koppelt op het nog relatief jonge vakgebied van betononderhoud en -reparatie. Aan het handboek is meegewerkt door de volgende auteurs: ir. A. van der Toom (hoofdstuk 1 en 5), dr. R.F.M. Bakker (hoofdstuk 2 en 3), prof.dr. J. Bijen (hoofdstuk 2), ir. C.A. van der Steen (hoofdstuk 2), ing. D. Keus (hoofdstuk 2), J.H.M. Gude Kempers (hoofdstuk 4 en 9), ir. FJ. Armbrust (hoofdstuk 5), ing. N.G.B. van der Winden (hoofdstuk 6), ir. P.A.M. Zuidgeest (hoofdstuk 2, 7, 8 en 10), ir. P.C. Nuiten (hoofdstuk 7 en 10) en ing. A.C. Fuchs (hoofdstuk 11). De totstandkoming van het handboek is begeleid door CUR-subcommissie B 35D 11 Kennisoverdracht", grotendeels samengesteld uit de auteurs. Mw. ir. J.M. Pluym volbracht als technisch eindredacteur de omvangrijke taak in overleg met de auteurs de verschillende bijdragen te bewerken tot een inhou- 3

5 delijk consistent geheel. De leden van subcommissie B 35D, de auteurs en vertegenwoordigers van de branche-organisaties VBR, VLB en VVVF lazen en becommentarieerden het eindresultaat. De eindredactie en productie van het boek werden uitgevoerd en begeleid door ir. L.L. Kamminga (CUR) en ing. F.PJ. van Geest (Betonvereniging). Laatstgenoemde droeg tevens in belangrijke mate bij aan de didactische aspecten van het handboek. Zo ontstond een gezamenlijk product, waarvoor alle medewerkenden gezamenlijk verantwoordelijk zijn. De auteurs zijn docenten van de cursus tlbetononderhoudskundige BV" en/of rapporteurs en/of leden van de betrokken CUR-onderzoekcommissies. Zo vonden onderzoek en onderwijs elkaar bij de samenstelling van dit handboek. Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door financiele bijdragen van: - Bouwdienst Rijkswaterstaat - Ministerie van Economische Zaken - Stichting AIgemene Bouwdoeleinden Waterbouw (SABW) - Vereniging Betonreparatie Bedrijven (VBR) - Vereniging Leveranciers van Betonreparatie en -beschermingsproducten (VLB) - Vereniging van Verf- en Drukinktfabrikanten (VVVF) - Betonvereniging Aan hen zijn de CUR en de Betonvereniging veel dank verschuldigd, maar ook aan de leden van CUR-onderzoekcommissie B 35 en de respectievelijke subcommissies B 35A, B 35B, B 35C, B 35D en aan het corps van docenten van de cursus tlbetononderhoudskundige BV". Het was een voorrecht en een genoegen met zo'n enthousiaste en deskundige groep mensen te mogen samenwerken. Prof.ir. W.R. de Sitter voorzitter CUR-onderzoekcommissie B 35 "Reparatie en bescherming van beton" en subcommissie B 35D tlkennisoverdracht tl Bij het verschijnen van dit handboek waren CUR-onderzoekcommissie B 35 en subcommissie B 35D als volgt samengesteld: CUR-onderzoekcommissie B 35 "Reparatie en bescherming van beton" prof.ir. W.R. de Sitter (voorzitter), prof.drjr. A.S.G. Bruggeling (vice-voorzitter), ir. J.G.A. van Hulst (secretaris), dr. R.F.M. Bakker, ing. B.G.C. Bijdevier, prof.ir. AJ. Hogeslag, ing. M.AJ. Huysmans, drs. P. Keijzer, ir. GJ. KIok, ing. A.A.M. Linders, ir. D. Stoelhorst, ir. A. van der Toom, ing. A.C. Fuchs (coordinator) en W. Buist (mentor). 4

6 Subcommissie B 35D "Kennisoverdracht" prof.ir. W.R. de Sitter (voorziuer), ing. F.P.I. van Geest (secretaris), dr. R.F.M. Bakker, ir. P.C. Nuiten, I.H.M. Oude Kempers, ir. A. van der TOOffi, ing. N.G.B. van der Winden, ir. P.A.M. Zuidgeest en ir. C.A. van der Steen (coordinator). juli 1994 Het bestuur van de CUR Het bestuur van de Betonvereniging VOORWOORD (2 de herziene uitgave 1998) Het handboek 172 "Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies" is een gezamenlijke uitgave van de CUR en de Betonvereniging en vormt het belangrijkste naslagwerk op dit gebied. De publicatie wordt tevens succesvol gebruikt als studieboek bij de cursus "Betononderhoudskundige BY". Deze herdruk is aangegrepen om een aantal onvolkomenheden te herstellen en enige onderwerpen te actualiseren. De be1angrijkste wijzigingen zijn: het zoveel mogelijk verwijderen van doublures; het actualiseren van het handboek in overeenstemming met de nieuwe normen en CUR-Aanbevelingen; het toevoegen van een trefwoordenlijst; het uitbreiden van de paragrafen over e1ektrochemische methoden voor reparatie of bescherming. Het voltallige docententeam van de cursus "Betononderhoudskundige BY" is wederom bereid gevonden mee te werken aan deze herziening. Beoogd is niet een nieuw boek te schrijven maar een beperkte herziene uitgave uit te brengen waarbij alle docenten de opmerkingen, die zij de laatste jaren hebben verzameld, in hun lesstof hebben doorgevoerd. Alle herziene teksten zijn uiteindelijk samengebracht door de technisch eindredacteur ir. AJ.M. CLAESSENS, die de omvangrijke taak heeft vervuld alle stof te bewerken tot een consistent geheel, hetgeen een belangrijke meerwaarde aan het boek heeft gegeven. 5

7 Onze dank gaat uit naar allen die hebben meegewerkt aan deze 2 de herziene uitgave van CURlBetonvereniging-publicatie 172 "Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies". De herziening is uitgevoerd onder begeleiding van CURlBetonvereniging-kennisoverdrachtscommissie F 23 "Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies". Deze was als volgt samengesteld: ir. GJ. KLOK ir. AJ.M. CLAESSENS ing. F.PJ. VAN GEEST ir. FJ. ARMBRUST dr. R.F.M. BAKKER ing. A.C. FUCHS ir. R.E. HOOGENBOOM ing. D. KEus ing. H.H.I. LEYEN ir. P.C. NUITEN ing. J.H.M. OUDE KEMPERS ir. C.A. VAN DER STEEN ir. A. VAN DER TOORN ing. P. DE VRIES dr.ir. GJ.L. VAN DER WEGEN ing. H.W. CORPORAAL W. BUIST voorzitter secretaris, eindredactie didactische aspecten hoofdstuk 5 hoofdstuk en 6 hoofdstuk 11 hoofdstuk 9 hoofdstuk 2.6 hoofdstuk 7 en 10 hoofdstuk 4 hoofdstuk 2.5 en 8 hoofdstuk 1 hoofdstuk en hoofdstuk coordinator mentor januari 1998 Het bestuur van de CUR Het bestuur van de Betonvereniging 6

8 DUUfzaamheid en onderhoud van betonconstructies INHOUD SAMENVATTING, 15 SUMMARY 16 Hoofdstuk Hoofdstuk INLEIDING , 17 MATERIAALTECHNOLOGIE Betonspecie en beton Cement en water Toeslagmaterialen 31 Hulpstoffen en vulstoffen Eigenschappen van betonspecie en beton 35 Wapening Betonstaal Voorspanstaal Kunststoffen in en op beton 50 Algemeen Indeling van kunststoffen , 51 AIgemene eigenschappen van thermoplasten, elastomeren en thermoharders 52 Reparatiemortels 61 Hoofdindeling Cementgebonden mortels 62 Cementgebonden polymeergemodificeerde mortels. 63 Kunstharsgebonden mortels 66 ECC-mortels 68 Oppervlaktebeschermsystemen 69 Functie 69 Impregneermiddelen 71 Hydrofoberen 73 Coatings, 78 Overige oppervlaktebeschermsystemen Hechting 89 Algemeen Totstandkoming van hechting Hechting bij cement- en kunststofgebonden reparatie- en beschermmiddelen 91 Invloed van spanningen op de hechting 93 Fysisch-chemische degradatie van hechting 93 7

9 CURlBetonvereniging-publicatie 172 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk DUURZAAMHEID EN SCHADEMECHANISMEN BH GEWAPEND BETON Inleiding Aantasting van beton Aantasting van beton door inwendige oorzaken Aantasting van beton door uitwendige oorzaken Verwering 110 Aantasting van de wapening in het beton (corrosie) 110 Inleiding Roesten van staal 111 Beschennende werking van de betondekking 116 Corrosiesnelheid 119 Inleiding Initiatieperiode in het geval van door carbonatatie gelnitieerde wapeningscorrosie 120 Corrosiesnelheid als het carbonatatiefront de wapening heeft bereikt Initiatieperiode in het geval van door chloride gelnitieerde wapeningscorrosie 128 Corrosiesnelheid als de kritische chlorideconcentratie de wapening heeft bereikt 132 Scheuren in gewapend beton Bescherming van de wapening tegen corrosie door middel van elektrochemische methoden (chemische principes) Kathodische bescherming Realkalisatie en dechlorering 138 DUURZAAMHEIDSASPECTEN BH ONTWERP EN UIT VOERING VAN BETONCONSTRUCTIES Constructief ontwerpen 143 Inleiding Programma van eisen Constructief beton Rol van wapening Ontwerpkwaliteit Ontwerpen volgens de huidige voorschriften VBC, NEN 6720 "Voorschriften Beton. Constructieve eisen en rekenmethoden" 154 VBT, NEN 5950 "Voorschriften Beton. Technologie. Eisen, vervaardiging en keuring" VBU, NEN 6722 "Voorschriften Beton. Uitvoering" 156 8

10 Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies Duurzaamheid van beton en voorschriften Functie en keuze betondekking Scheurvorming en vervorming Scheurvorming Belemmerde vervorming en gevolgen Veel voorkomende vervormingsoorzaken Uitvoering Informatie op de bouwplaats Kwaliteitszorg in de uitvoering Bouwfouten Bouwfouten algemeen Onderzoek in Nederland Ontwerpfouten Uitvoeringsfouten Gebruiksfouten Esthetische gebreken Zettingen Vloerenproblematiek Aansprakelijkheid bij bouwfouten Tot slot 195 Hoofdstuk Hoofdstuk BEHEREN VAN BETONCONSTRUCTIES 199 Inleiding Beheer als begrip 199 Werkwijze bij het beheer 203 Inventariseren Inspecteren Analyse en advies 210 Onderhouden 220 ONDERZOEK EN ADVIES 223 Inleiding Opbouw van het onderzoek 223 Inleiding Orienterend onderzoek Visuele inspectie Waameming en betekenis Schadekenmerken 246 Schaderegistratie Metingen ter plaatse 259 Niet-destructieve metingen Destructieve metingen 265 9

11 CURlBetonvereniging-publicatie Monsterneming " Grootte, aantal en locatie van de monsters Boorkemen Poedervormige monsters Laboratoriumonderzoek Monsterbeschrijving Mechanisch/fysisch laboratoriumonderzoek Chemisch laboratoriumonderzoek Bijzondere laboratoriumonderzoeken Rapportage van het onderzoek Opbouw van het rapport Opstellen van de conclusies Reparatie-advies Onderhoudsadvies Constructieve aspecten betonreparatie Onderscheid constructieve en esthetische betonreparaties Inventarisatie constructieve functie Herstel functie van de wapening Werkwijze constructieve betonreparatie Constructieve herstellingen bij een bijzonder schadegeval 296 Hoofdstuk BESCHRUVING VAN MAATREGELEN 301 Inleiding Lokaliseren Saneren 304 Algemeen 304 Handmatig hakken Pneumatisch en elektrisch hakken Hogedruk water-saneren Zagen en boren Overige technieken 309 Reinigen en bewerken van de ondergrond 309 Algemeen Gritstralen 310 Nevelstralen (vochtstralen) Waterstralen 312 Frezenlboucharderen 312 Vlamstralen 313 Staalborstelen 313 IJsstralen

12 Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies Chemische reiniging. Wapening. Voorbehande1en. A1gemeen. Voorbevochtigen Voorstrijken. Hechtbrug aanbrengen. Wapeningsbescherming. Repareren. Algemeen. Handmatig repareren. Aanstorten. Spuitbeton. Nabehande1ing.. Uitv1akken. Algemeen. Uitv1akken met PCC-morte1s. Uitv1akken met PC-moTtel. Opperv1aktebeschermsystemen. Functie van opperv1aktebeschermsystemen Oppervlaktebeschermsystemen en vocht. Coatings. Voegafdichting. Afdichtingsprincipes. Kitvoegen. Opperv1akte-afdichting Injecteren. Toepassingsgebieden. Injectiematerialen. Uitvoering, methoden en apparatuur. Elektrochemische methoden. A1gemeen. Effecten van stroomdoorgang KB-systeem. Ch1oride-extractie. Realkalisatie. Specifieke constructieve herstelmethoden Conventionele versterkingsmethoden Lijmen van wapeningsstrippen. Uitwendige voorspanning van v1oerconstructies.. Partieel vervangen

13 CURlBetonvereniging-publicatie Ontwikkelingen Gebruik van corrosie-inhibitoren Monitoring van gewapend-betonconstructies Hoofdstuk Hoofdstuk BASISPRlNCIPES REPARATIE EN PREVENTIE 377 Inleiding Wapeningscorrosie Beschermprincipes Uitwerking van maatregelen in CUR-Aanbevelingen en afwijkende maatregelen 382 Praktische toepassing van de beschermprincipes Coating 387 Scheuren 389 BESTEK, AANBESTEDING EN TOEZICHT 393 Inleiding Plaats van het bestek in het betonreparatieproces Standaardisatie 395 Hoofdindeling Standaardbestekssystemen 398 Verwijzing naar CUR-Aanbevelingen betonreparatie 401 Hoeveelheden Prestatie-concept Aanbesteding van een betonreparatiewerk 406 Wijze van aanbesteding 406 Keuze van betonreparatiebedrijf 409 Procesverbaal van aanwijzing Nota van inlichtingen Procesverbaal van aanbesteding Garantieregelingen Toezicht Bijlage Bijlage 9A 9B GARANTIEVERKLARING INSCHRIJVINGSBILJET Hoofdstuk UITVOERING. Bereikbaarheid en voorzieningen Materieel en gereedschappen. Kwaliteitszorg Algemeen. Opbouw kwaliteitssysteem

14 DUUfzaamheid en onderhoud van betonconstructies Organisatie Projecten. Milieu en arbeidsomstandigheden. VBR-Werkboek "Mi1ieu- en arbozorg betonreparatie 11 Mi1ieuzorg. Arbeidsomstandigheden. Uitvoeringskosten. Directe kosten A1gemene kosten Winst en risico. Directiekosten Gevolgschadekosten Tot slot Bij1age Bij1age loa lob OVERZICHT KOSTENASPECTEN VAN EEN BETON- RENOVATIEPROJECT 451 VOORCALCULATIE VAN EEN FICTIEF BETON- REPARATIEPROJECT 455 Hoofdstuk INTEGRALE KWALITEITSZORG Bll BETONREPARATIES 459 In1eiding Kwaliteit is "in ll! 459 Markt en continuheit Kwaliteit en de betonreparatiebranche 461 Kwaliteit is meer dan een technisch probleem Betonreparatieproces als kwa1iteitsketen A1gemene definities en begrippen 465 Kwa1iteit 465 Kwaliteitssysteem 465 Kwaliteitsborging 466 Pij1ers van kwaliteitsborging Conclusie Proces van integra1e kwaliteitszorg bij betonreparatie Algemeen Opdrachtgever Adviseur 472 Betonreparatiebedrijf Leverancier van betonreparatieproducten 474 Keuring en contro1e

15 CUR/Betonvereniging-publicatie Doel van keuring Steekproefprocedures. Kwaliteitskosten. Certificatie. Algemeen. KOMO-procescertificaat voor het uitvoeren van betonreparaties. Overige ontwikkelingen Bijlage A LITERATUUROVERZICHT CUR BETREFFENDE BETONSCHADE EN BETONREPARATIE 483 LITERATUUR TREFWOORDENREGISTER

16 DUUfzaamheid en onderhoud van betonconstructies SAMENVATTING Dit handboek gaat over duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies. Over deze onderwerpen en over wat te doen bij onvoldoende duurzaamheid of schade aan beton bestaat inmiddels veel theoretische en praktische kennis. Naar aanleiding van de behoefte aan vertaling van onderzoekresultaten naar de praktijk en bundeling van kennis, is dit handboek samengesteld. Het boek bevat dan ook een compleet en actueel overzicht van kennis en ervaring op dit gebied. De inhoud van dit handboek is op systematische wijze opgesteld: na een korte inleiding wordt eerst ingegaan op de materialen, zoals betonspecie en zijn samenstelling en de wapening, maar ook op de eigenschappen van oppervlaktebeschermmiddelen en reparatiemortels. Vervolgens komen aantasting van beton en schademechanismen aan de orde, alsmede de regelgeving ten aanzien hiervan. Aangezien fouten bij ontwerp en uitvoering de belangrijkste oorzaken zijn van latere schade aan beton, wordt hierbij in dit handboek uitvoerig stilgestaan. Aan de orde daarbij komen onder meer de betondekking, rol van de wapening en de betonvoorschriften. Een ander aspect waaraan aandacht wordt besteed, is het beheer, dat meer is dan alleen onderhoud, rnaar tevens een economische afweging: hoeveel onderhoud is optirnaal tegen de achtergrond van de geplande levensduur van de constructie? Uiteraard kornt de reparatie van betonconstructies uitgebreid aan de orde. Maar alvorens tot reparatie over te gaan, is een goede inventarisatie van de schade door rniddel van inspectie, meting en monstememing, alsmede laboratoriumonderzoek een vereiste. Ten behoeve van de adviseur is in het handboek vervolgens aangegeven hoe deze op grond van de beschikbare gegevens tot een juiste afweging van de te treffen beschermrnaatregelen kan komen. Gp het gebied van de uitvoering van reparatie- of beschermmaatregelen wordt ingegegaan op de afspraken die opdrachtgever en uitvoerder hierbij moeten maken en vasdeggen; deze hebben niet alleen betrekking op technische aspecten, maar ook op administratieve, financiele en juridische zaken. Wat betreft de uitvoering zelf is aangegeven welke voorzieningen nodig zijn om het werk goed uit te voeren, met inbegrip van milieu- en Arbo-aspecten. Voorbeelden zijn steigerwerk, gereedschap en rnaterieel. Tot slot kornt in het handboek aan de orde de integrale kwaliteitszorg in de keten van opdrachtgever, adviseur, betonreparatiebedrijf en leverancier van betonreparatieproducten. De rol van deze partijen in het proces komt daarbij ter sprake, evenals achtergronden, definities en begrippen van kwaliteitszorg. Het handboek is geschikt als lesmateriaaf bij cursussen op het gebied van betonreparatie, waaronder de cursus "Betononderhoudskundige BV", maar ook als naslagwerk voor beheerders van betonconstructies, raadgevend ingenieurs op het gebied van ontwerp en onderhoud van betonconstructies en voor betonreparatiebedrijven en de uitvoerende bouw. 15

17 CURlBetonvereniging-publicatie 172 SUMMARY DURABILITY AND MAINTENANCE OF CONCRETE STRUCTURES This manual discusses durability and maintenance of concrete structures. Over the years a lot of theoretical and practical knowledge has been gathered on these subjects and on what to do when durability appears to be insufficient or when concrete is damaged. This manual has been compiled in response to the need for translation of the test results to the practice and to the bundling of knowledge. It gives a complete and actual survey of the knowledge and experience in this field. The contents have been arranged systematically. After a short introduction first the materials, such as concrete mortar, its composition and the reinforcements, as well as the properties of surface protection agents and repair mortars are discussed. Next the affection of concrete and damage mechanisms are considered together with the relevant regulations. Mistakes in design and construction are the most important causes for later damage to concrete and are therefore also discussed in detail. This includes concrete cover, the reinforcements and the concrete codes. Another point of attention is the management, which is not just maintenance but also a question of economics: What is the optimum maintenance in view of the planned life service of the structure? Of course also the repair of concrete structures is extensively discussed. But before starting repair, an adequate inventory of the damage by means of inspection, measurement and sampling as well as laboratory research is a must. For the benefit of the advisor the manual indicates how the required protection measures can be accurately assessed on the basis of the available information. In the field of the execution of repair or protection measures, the manual discusses the agreements between commissioner and executioner, which have to be laid down in writing. These agreements not only relate to the technical aspects, but also to administrative, financial and judicial affairs. As far as the execution is concerned the facilities required to correctly perform the work, including environmental and work conditional aspects, are also included. Scaffolding, tools and equipment are examples of this. Finally the manual discusses the integral quality care in the chain formed by commissioner, advisor, concrete repair company, and supplier ofconcrete repair products. The roles of these parties are discussed together with backgrounds, definitions and concepts of quality control. This manual is suitable as teaching material at courses in the field of concrete repair, such as the course 'Betononderhoudskundige BV' (concrete maintenance expert), but also as a reference for managers of concrete structures, advisory engineers in the field ofdesign and maintenance ofconcrete structures, concrete repair companies and the construction industry. 16