De Marne. blijvend de moeite waard. Integraal beleidskader krimp en leefbaarheid

Transcriptie

1 De Marne blijvend de moeite waard Integraal beleidskader krimp en leefbaarheid

2 De Marne blijvend de moeite waard Integraal beleidskader krimp en leefbaarheid

3 Inhoud 5 Ter inleiding. Meer doen met minder mensen 7 1] De Marne, een mooie gemeente 10 2] Veranderingen in de bevolking 14 3] Gevolgen van de veranderingen 23 4] Beleidskader: visie, uitgangspunten en strategie 28 5] Onze rol en aanpak 30 6] Vervolgens 3

4 Ter inleiding Meer doen met minder mensen Minder en andere inwoners De gemeente De Marne is in oppervlak een van de grootste van Nederland. Maar qua inwonertal is het precies andersom: we tellen nog geen elfduizend inwoners. En dat worden er steeds minder. Alle prognoses wijzen in dezelfde richting: tussen nu en 2040 zal ons inwonertal dalen tot rond de achtduizend. Met de regio Oost-Groningen en Eemsdelta hoort onze gemeente tot de sterkst krimpende gebieden in Noord-Nederland. Met ongeveer inwoners minder is er van alles en nog wat minder nodig. Minder huizen, minder scholen, minder winkels, minder sportvelden. Maar van andere zaken hebben we juist meer nodig: specifieke seniorenwoningen en zorg bijvoorbeeld. Want al neemt de bevolking in zijn totaliteit af, het aantal ouderen zal voorlopig juist blijven stijgen. Meer ouderen op een geringer totaal betekent veel minder jongeren! Krimp betekent dus niet alleen minder inwoners, maar ook andere inwoners. Ruwweg een verdubbeling van het aantal ouderen en een halvering van het aantal jongeren. Onze opgave Onze opgave is om De Marne vitaal en leefbaar te houden. Inmiddels staat de krimp-problematiek nadrukkelijk op de landelijke politieke agenda. Iedereen realiseert zich dat de krimp-gemeenten de problemen niet alleen kunnen oplossen. Plattelandsgebieden vitaal en leefbaar houden is een gezamenlijke opgave van rijk, provincie en gemeenten. Met speciale verantwoordelijkheid voor de gemeenten, want die zijn het meest betrokken. Daar gebeurt het. Met gemeente bedoelen we niet alleen de mensen in het gemeentehuis, maar de gemeente als geheel: bestuur, medewerkers, burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Iedereen krijgt met de krimp te maken. Deze nota Om de opgaven met elkaar aan te kunnen gaan, is het noodzakelijk dat we eerst de knelpunten en opgaven zorgvuldig in kaart brengen, het met elkaar eens worden over de gewenste oplossingsrichtingen en heldere afspraken maken over ieders verantwoordelijkheid en rol. Kort gezegd is dat het doel van dit beleidskader. In dit document geven we antwoord op de volgende vragen: 1) Hoe verandert de bevolking in onze gemeente? 2) Wat zijn de gevolgen van die veranderingen voor de vitaliteit en leefbaarheid van onze gemeente? 3) Wat voor gemeente willen wij in de toekomst zijn en door welke keuzes en uitgangspunten laten wij ons leiden? 4) Hoe zien wij onze eigen rol als gemeente en hoe gaan we aan de slag? Onze keuzes De belangrijkste conclusies van het gemeentebestuur uit de analyse en prognoses is dat het geen zin heeft te proberen 4 5

5 1] De Marne, een mooie gemeente de krimp te keren. We moeten accepteren dat de bevolking afneemt en verandert. Vervolgens maken we een aantal strategische keuzes, waarvan de belangrijkste zijn dat 1) kwaliteit belangrijker is dan nabijheid en 2) dat we de sociale samenhang in de dorpen en de eigen inzet van de inwoners verder gaan versterken. De mogelijkheden van de gemeente zijn beperkt. Dat besef onderstreept hoe belangrijk samenwerking is: met maatschappelijke partners, buurgemeenten en provincie, en bovenal met elkaar: met de inwoners van onze gemeente. Het vervolgtraject Dit beleidskader leggen we voor aan alle betrokkenen in en om onze gemeente. We hopen dat er draagvlak is voor onze keuzes en de voorgestelde aanpak. Als dat zo is, gaan we samen met bewoners, bedrijven en organisaties aan de slag de gezamenlijke uitgangspunten te vertalen in concrete beleids- en actieplannen. Om die dan vervolgens energiek uit te gaan voeren. De krimp staat in onze gemeente al enige tijd op de agenda. In de achterliggende periode hebben we verschillende inventarisaties en onderzoeken gedaan en adviezen ingewonnen. In dit beleidskader zijn de resultaten van dat voorwerk samengebracht. In de aanloop naar dit beleidskader zijn er ook creatieve ideeën geopperd en interessante suggesties gedaan voor concrete maatregelen om onze dorpen vitaal en leefbaar te houden. We hebben ervoor gekozen die ideeën en suggesties in deze nota nog niet op te nemen. Niet omdat we ze niet waardevol zouden vinden, maar omdat het beter is om het eerst eens te worden over de precieze aard en omvang van de opgaven en over de richting die we met elkaar willen inslaan. Om dan vervolgens de ideeën en suggesties opnieuw te bekijken. Groot oppervlak, weinig inwoners De Marne is een prachtige gemeente in het noordwesten van de provincie Groningen, voor een groot deel grenzend aan de Waddenzee en inclusief het Groningse deel van het Lauwersmeergebied. De buurgemeenten zijn Winsum, Zuidhorn, Eemsmond en de Friese gemeenten Dongeradeel en Kollumerland. De Marne krijgt minder inwoners. De Marne staat voor forse opgaven. We moeten dus meer doen met minder mensen. Met elkaar gaan we die uitdaging aan. Zo zorgen we ervoor dat De Marne de moeite waard blijft! Namens het college van Burgemeester en Wethouders Koos Wiersma, burgemeester 6 7

6 Met een totaal oppervlak van maar liefst hectare hoort De Marne bij de grootste gemeenten van ons land. Qua inwoneraantal is het echter precies andersom: De Marne telt nog geen elfduizend inwoners. Een groot oppervlak met relatief weinig inwoners: De Marne is dus uitgesproken dunbevolkt. Dorpsgemeenschappen met een eigen karakter De inwoners van De Marne wonen over het algemeen in kleine dorpen. De twee grootste dorpen, Ulrum en Leens komen niet boven de inwoners uit. De kleinste kern, Broek, telt goed 60 inwoners. De Marne is dus een echte plattelandsgemeente. Vanouds is er in de dorpsgemeenschappen een hecht sociaal leven. Tussen de dorpen bestaan ook karakteristieke verschillen. Zo is Ulrum bijvoorbeeld de plaats waar onder leiding van dominee Hendrik de Cock de gereformeerden zich in 1834 afscheidden van de Hervormde kerk, terwijl Kloosterburen vanouds een katholiek dorp is, met een nog altijd actieve carnavalsvereniging. In dorpen als Pieterburen en Westernieland is de sfeer van de kunstenaars die er in jaren zeventig neerstreken ook vandaag nog terug te vinden. Economie Het gebied van de huidige gemeente De Marne behoort van oudsher tot de belangrijkste landbouwgebieden van de provincie Groningen. De streek wordt gekenmerkt door relatief grote akkerbouwbedrijven, met een sterke positie in de pootaardappelsector. Naast de landbouw is ook de visserij van belang. Lauwersoog is een belangrijke vissershaven en in Zoutkamp is het grootste garnalenbedrijf van ons land gevestigd. Verder is toerisme een in betekenis groeiende bedrijfstak. Toerisme Het Lauwersmeergebied en de haven van Lauwersoog (waar de veerboot naar Schiermonnikoog vertrekt) zijn belangrijke toeristische trekkers. In onze gemeente zijn veel kleinschalige campings, pensions, hotels, bed&breakfasts, musea en galerieën. Veel van deze voorzieningen richten zich met name op actieve senioren. Verder is ook de zeehondencrèche in Pieterburen een grote publiekstrekker in onze gemeente. Landschap en cultuurhistorie Een karakteristieke kwaliteit van De Marne schuilt in de combinatie van landschap en cultuurhistorie. Het zuidelijke gedeelte van de gemeente, direct boven het Reitdiep, is een van de langst bewoonde gebieden van Nederland. De wierde van Ewer dateert van rond het begin van de jaartelling. Overal in het landschap zijn sporen van de eeuwenoude bewoning en de (agrarische) wordingsgeschiedenis van het landschap terug te vinden. In veel van de dorpen bevinden zich eeuwenoude Groninger kerken, vaak met een (bespeelbaar) orgel van een befaamde orgelbouwer, zoals bijvoorbeeld het orgel van de wereldberoemde Albertus Antoni Hinsz in Romaanse Petruskerk in Leens. Het kerkje van Vierhuizen is in 2006 door tvkijkers als favoriet gekozen in een restauratieprijsvraag. Blijvend de moeite waard Zoals al gezegd: De Marne is uitgesproken dunbevolkt. Daarin schuilt onze kracht. Maar tegelijk ligt daar ook een risico. Het landschap, de natuur, de rust en de ruimte. De vriendelijke dorpen met een hecht sociaal leven. Onze eigenzinnige, energieke, creatieve en verdraagzame bewoners. Samen vormen ze onze kracht. Een risico is dat er steeds minder mensen in onze gemeente wonen. Net als in andere plattelandsgebieden - overal in de wereldneemt ook in De Marne het aantal inwoners af. Die daling zal de komende jaren doorzetten. Volgens deskundigen is daar niet veel aan te doen. Maar wat we wél kunnen doen, is ervoor zorgen dat De Marne voor haar inwoners de moeite waard blijft. Daarover gaan de volgende hoofdstukken. 8 9

7 2] Veranderingen in de bevolking Gemeente De Marne - aantal inwoners per dorp per jaar (telling per 1 januari) dorp / jaar Broek** Eenrum Hornhuizen Houwerzijl Kleine Huisjes* Kloosterburen* Kruisweg* Lauwersoog Leens Mensingeweer Molenrij* Niekerk Pieterburen** Schouwerzijl Ulrum Vierhuizen Warfhuizen Wehe-den Hoorn Westernieland Zoutkamp Zuurdijk totalen bron: website gemeente De Marne ( * voor 2007 zijn de inwoneraantallen van Kloosterburen, Kruisweg, Molenrij en Kleine Huisjes bij elkaar opgeteld. ** voor 2007 zijn de inwoneraantallen van Pieterburen en Broek bij elkaar opgeteld. *** De fluctuaties in het inwonertal van Ulrum in 2002 en 2007 hebben te maken met de komst en het vertrek van een asielzoekerscentrum. Steeds minder inwoners In de tabel op blz. 10 is te zien dat het inwonertal van De Marne de laatste jaren gestaag terugloopt. Dat is overigens al langer het geval; al vanaf Op 1 januari 2010 had De Marne inwoners. In de tabel hieronder is te zien dat de daling de komende jaren doorgaat. Prognoses gaan uit van een daling tot onder de achtduizend inwoners in Dat is zo n inwoners minder dan nu. Inwoners (totaal hele gemeente) prognose Primos totaal 0-20 % % 65+ % Oorzaken Er zijn verschillende oorzaken voor de krimp van de bevolking. Om te beginnen is in historisch perspectief de trek van het platteland naar de stad van alle tijden. In de decennia na de Tweede Wereldoorlog zien we overal op de wereld een steeds sterker wordende trek naar de stad. De sterke na-oorlogse bevolkingsgroei in Nederland heeft die trek in ons land aanvankelijk flink getemperd. Vooral ook omdat er in de steden voor gezinnen te weinig aantrekkelijke woningen beschikbaar waren. In de jaren zeventig en tachtig trokken daarom veel jonge gezinnen juist weg uit de stad, ook naar onze gemeente. Daarbij speelde ook een rol dat de auto voor nagenoeg iedereen bereikbaar was geworden. Maar nu de bevolking van Nederland niet of nauwelijks nog groeit - en over enkele jaren zelfs zal afnemen - het woonklimaat in de steden is verbeterd, en de files rond de stad alleen maar groeien, zet de trek naar de stad ook in onze streken door. De krimp is het sterkst in de gemeenten die het verst van de stad liggen: Oost-Groningen, Eemsdelta en De Marne

8 Andere samenstelling van de bevolking Naast dat de bevolking in aantal afneemt, is er nog een verandering Ouderen prognose Primos. Beleid gericht op concentratie In Groningen is het regionaal beleid gericht op versterking van de te denken dat we als gemeente deze trends substantieel zouden kunnen ombuigen. Dit leidt tot de conclusie dat we ons niet moeten gaande: die betreft de leeftijdsopbouw van bevolking. Alle % = (afgerond) percentage van het totaal aantal inwoners (zie tabel p6) stedelijke zones Groningen - Assen en Hoogezand- Groningen - richten op het bestrijden van de krimp, maar dat we ons ervoor prognoses maken duidelijk dat er in de toekomst vooral minder jongeren in onze gemeente zullen wonen. En meer ouderen. Kinderen en jongeren totaal gedeelte gedeelte 65+ % % 75+ % Leek (de T-structuur). Concentratie van wonen en werkgelegenheid in het kerngebied langs de infrastructurele slagaders A28 en A7 wordt gezien als de beste garantie voor de economische vitaliteit van Noord-Nederland als geheel. Dus ook voor de perifere moeten inzetten om binnen de geschetste ontwikkelingen onze plattelandsgemeente leefbaar te houden. In andere woorden: het heeft geen zin om onze energie te richten op zaken waar we weinig invloed op hebben, of op mensen die hier (nog) niet wonen. prognose Primos , ,5 plattelandsgebieden. Niet alleen in het economisch beleid, Beter is het aan de slag te gaan met dingen waar we wel invloed % = (afgerond) percentage van het totaal aantal inwoners (zie tabel p6) totaal gedeelte gedeelte gedeelte 0-20 % 0-3 % 4-12 % % , , , , , ,5 maar ook in het onderwijs en de zorg is al vele jaren sprake van schaalvergroting en concentratie. Beleidsmatig is er dus geen draagvlak om met gericht beleid de krimp in de plattelandsgebieden te bestrijden. Wel wordt inmiddels breed ingezien dat de krimp de plattelandsgemeenten voor grote opgaven stelt. Te groot om op hebben of kunnen hebben, en ons te richten op de inwoners die graag in onze gemeente blijven wonen. Bij hen ligt onze eerste verantwoordelijkheid. Verderop komen we uitvoeriger terug op de rol die we als gemeente kunnen en willen spelen Het aantal ouderen verdubbelt bijna. Op een afnemend totaal zelfstandig aan te kunnen. Vandaar dat rijk en provincie inmiddels betekent dit in procenten meer dan een verdubbeling: bijna 250%! op diverse manieren ondersteuning bieden Invloed en verantwoordelijkheid van de gemeentelijke overheid Zoals gezegd, de trek naar de stad is een algemeen verschijnsel. Het aantal jongeren daalt tussen nu en 2040 met bijna de helft. Ook Tegelijk zien we in onze samenleving op allerlei terreinen procentueel neemt het aantal jongeren fors af. schaalvergroting en concentratie. Bijvoorbeeld in het (voortgezet) onderwijs en in de detailhandel. Deels heeft dat te maken met bewust beleid, deels ook met algemene maatschappelijke ontwikkelingen (veranderend consumentengedrag, individualisering). Het zou van weinig realiteitszin getuigen om 12 13

9 3] Gevolgen van de veranderingen Het vorige hoofdstuk ging over de veranderingen in de bevolking Hieronder belichten we de gevolgen van de toekomstige Opmerking 2 Aantal huishoudens en de oorzaken daarvan. Het is duidelijk dat de veranderingen veranderingen in de bevolking van De Marne. Voor zover van In dit hoofdstuk inventariseren we de gevolgen van de prognose Primos ingrijpende gevolgen hebben. Allereerst voor het aantal benodigde woningen. Maar ook voor onze winkels en het verenigingsleven. Of meer in het algemeen: voor de leefbaarheid in onze dorpen. belang geven we ook informatie over de huidige situatie en over de veranderingen zoals die zich reeds in de achterliggende jaren hebben voltrokken. Achtereenvolgens komen aan de orde: bevolkingskrimp, we gaan nog niet in op hoe we de problemen gaan oplossen. Dat komt aan de orde in de volgende hoofdstukken. Daarbij besteden we dan ook aandacht aan de rol die we als Hoe houden we die op peil? Daarbij is niet alleen het probleem dat gemeente kunnen en willen spelen en aan de rollen van andere we straks met minder mensen zijn, maar ook dat de leeftijdsopbouw van de bevolking sterk verandert: het aandeel jongeren wordt nog kleiner, het aandeel ouderen neemt toe. Voorkomen kunnen we de veranderingen niet. Wat we wel moeten doen De Marne 1 Wonen 2 Leefomgeving 3 Economie en werkgelegenheid 4 Jeugdzorg, opvang en onderwijs partijen. 3.1 Wonen aantrekkelijk houden voor al die mensen die er blijven en komen wonen. We moeten aan de slag. Waarmee? Daarover gaat dit hoofdstuk. 5 Welzijn, sport, cultuur 6 Zorg Opmerking 1 Aantallen Op 1 januari 2009 telde De Marne 4751 woningen. Dat waren er 17 meer dan een jaar eerder. Ook in 2009 en 2010 zijn er per saldo Hoewel precieze cijfers over de woningbehoefte ontbreken, weten we dat de woningvoorraad voor de toekomst te groot is. Het aantal huishoudens neemt af, en bovendien hebben we deels ook de verkeerde woningen: er zijn te weinig geschikte woningen voor De nu volgende informatie is waar mogelijk gebaseerd op woningen bijgekomen. Het aantal benodigde woningen hangt samen ouderen. actuele cijfers en betrouwbare cijfermatige prognoses. Bij nogal wat (deel)onderwerpen is er echter momenteel nog geen hard cijfermateriaal voorhanden. In die gevallen baseren we ons in dit met het inwonertal, maar meer nog met het aantal huishoudens. Kwaliteit van de woningen Op basis van globale obervaties kan gesteld worden dat de beleidskader op eigen waarnemingen en indrukken. Bij de verdere kwaliteit van de oudere huurwoningen niet meer voldoet aan de uitwerking van ons beleid zullen we dan samen met de betrokken actuele standaard. De kwaliteit van de koopwoningen varieert. maatschappelijke partners aanvullend onderzoek (laten) doen. De Marne behoort tot de goedkoopste gemeenten van Nederland. Dat betekent dat huizenkopers hier veel waar voor hun geld krijgen. Aan de andere kant kunnen de (erg) lage prijzen van de woningen in onze gemeente het evenwicht in de bevolkingssamenstelling veranderen. In de afgelopen jaren 14 15

10 hebben we al gezien dat nieuwe inwoners vaak mensen zijn met lage inkomens. 3.2 Leefomgeving afname van de bevolking zal het voor de huidige winkels moeilijker worden om het hoofd boven water te houden. Als de winkels voor de De knelpunten en opgaven samengevat Toenemende leegstand bedreigt de kwaliteit van de Doorstroming stagneert De verschillen tussen huidige en toekomstige behoefte bepalen Met leefomgeving bedoelen we alle omstandigheden en dagelijkse voorzieningen in de omgeving van de woning: de kwaliteit van de openbare ruimte, winkels, auto- en fietsverbindingen en openbaar dagelijkse boodschappen verdwijnen, heeft dat grote impact op de leefbaarheid, met name voor ouderen die minder mobiel zijn. Het gevolg kan dan zijn dat ouderen verhuizen naar dorpen waar nog wel open bare ruimte Verdwijnen winkels en andere dagelijkse voorzieningen uit de dorpen onze transformatieopgave (slopen, nieuw bouwen, herstructureren). vervoer. Specifieke voorzieningen op de gebieden van welzijn, winkels zijn. Zorgen voor voldoende bereikbaarheid Hierbij past echter wel een waarschuwing. Nieuw bouwen voor ouderen - waar op zichzelf veel behoefte aan is - heeft geen zin, als er niet tegelijkertijd een bestemming is voor de huidige woningen van de betreffende ouderen. Dat is nu reeds een groot probleem: door de stagnerende vraag, raken ouderen hun woning niet kwijt en blijven ze noodgedwongen wonen in hun te grote, ongeschikte woning. Een vergelijkbaar probleem zien we bij gezinnen. Gezinnen sport, cultuur, zorg, horeca en toerisme komen verderop aan de orde. Kwaliteit van de openbare ruimte De kwaliteit van de openbare ruimte in de dorpskernen staat onder druk. Daarvoor zijn twee oorzaken. De eerste is financieel. Ook onze gemeente moet bezuinigen. Bovendien zullen door het dalend aantal Bereikbaarheid In een uitgestrekte plattelandsgemeente zijn mensen meer dan elders afhankelijk van de auto en openbaar vervoer. De auto en fietsbereikbaarheid is in onze gemeente nergens een probleem. De bereikbaarheid met het openbaar vervoer is over het algemeen redelijk fijnmazig. Er zijn twee grote buslijnen (65 en 67) en er is 3.3 Economie en werkgelegenheid Arbeidspotentieel Het aantal personen tussen de 21 en 65 jaar neemt af. Dat betekent die graag naar een groter of beter huis zouden willen verhuizen, zien inwoners onze inkomsten ook afnemen, terwijl het areaal openbare een flexbus - waar ook schoolkinderen gebruik van maken - voor dat het aandeel potentiële arbeidskrachten afneemt. In De Marne daarvan af omdat ze hun huidige woning niet kwijt kunnen. ruimte gelijk blijft of groter wordt. De tweede reden is ernstiger. nog fijnmaziger bereikbaarheid. De buslijnen hebben echter geen neemt deze groep af met respectievelijk 29% in 2025 en 49% in De knelpunten en opgaven samengevat Er zijn nu al te veel woningen. Het overschot zal groeien Dat is de toenemende langdurige leegstand in de woonkernen. Strikt genomen horen woningen en tuinen niet bij de openbare ruimte, maar als ze leegstaan hebben ze een negatieve invloed op hoge frequentie. Voor mensen met een beperking is er de regiotaxi. Met de toename van het aantal ouderen, zal ook de behoefte aan openbaar vervoer en specifiek ouderen-vervoer toenemen. Deze 2040 (zie de tabel op blz. 10). Door de vergrijzing verandert ook de vraag naar arbeid. De behoefte aan werkers in de zorgsector zal bijvoorbeeld sterk groeien. Het zal in deze sector een hele toer Aan specifieke woningen voor senioren is juist een tekort de kwaliteit en de beleving van de openbare ruimte. Vooral als de behoefte zal extra toenemen bij verdere concentratie van winkels worden, om voldoende mensen te vinden. Stagnatie doorstroming door onverkoopbaarheid huidige woningen en de tuinen niet meer worden onderhouden. en andere voorzieningen in de grotere kernen. Verder zal de afname van het aantal jongeren voor de gevestigde woning Toenemende langdurige leegstand van onverkoopbare woningen; verpaupering van de leefomgeving Winkels De tijd dat er in elk dorp winkels waren, ligt inmiddels ver achter bedrijven tot gevolg kunnen hebben dat ze minder gemakkelijk nieuwe medewerkers kunnen vinden. Slopen is ingewikkeld (i.v.m. eigendom) en kostbaar ons. Momenteel zijn er in onze gemeente bijna alleen nog winkels Lage woningprijzen beïnvloeden mogelijk de sociale structuur voor de dagelijkse boodschappen in de grotere kernen. Door 16 17

11 Werkloosheid en bijstand De werkloosheid ligt in De Marne boven het landelijk gemiddelde, Theemuseum Houwerzijl Tientallen kleine campings (bij de boer), B&B s, pensions en Jeugdgezondheidszorg Steeds minder geboorten leidt tot minder behoefte aan medische Voortgezet onderwijs In onze gemeente is één VMBO-school in Wehe den Hoorn. Verder maar niet zo hoog als in de andere Groningse krimpgebieden logies- en horeca-faciliteiten zorg voor baby s en kleine kinderen. Er zal minder behoefte zijn zijn er geen scholen voor voortgezet onderwijs. De meeste kinderen Eemsdelta en Oost-Groningen. Momenteel hebben ongeveer 200 De Marne als geheel profiteert nog niet optimaal van de enorme aan consultatiebureaus, verloskundigen, kraamzorg en huisartsen. uit De Marne bezoeken vo-scholen in de buurgemeenten Winsum, inwoners van De Marne een bijstandsuitkering. We verwachten niet bezoekersstromen naar de grote toeristische attracties. Dit leidt tot concentratie van dergelijke zorg in de grotere kernen. Eemsmond, Zuidhorn en in de stad Groningen. De fiets- en ov- dat dit aantal zal afnemen, waardoor - op minder inwoners - het aantal uitkeringsgerechtigden in relatieve zin zal toenemen. Havens en bedrijventerreinen De (industriële) bedrijvigheid in de gemeente vinden we met De knelpunten en opgaven samengevat Steeds minder mensen in productieve leeftijdsfasen Dreigende personeelstekorten, met name in de zorg Toenemend aantal mensen dat langdurig op een uitkering is Aandachtspunt hierbij is de aanwezigheid en bereikbaarheid van voorzieningen voor spoedeisende hulp. Peuterspeelzaal en kinderopvang Door de sterke afname van het aantal peuters, zal er straks veel verbindingen zijn goed. De knelpunten en opgaven samengevat Alle voorzieningen voor de jeugd staan vanwege sterk teruglopend aantal kinderen onder druk name in de havens en op de bedrijventerreinen. De bestaande aangewezen minder beroep gedaan worden op de peuterspeelzaalvoorzieningen Hoe handhaven we de kwaliteit en de bereikbaarheid? bedrijventerreinen functioneren goed, er is nauwelijks leegstand. Meer doen met de enorme bezoekersstromen en kinderopvang, waardoor deze voorzieningen onder de kritische Op het nieuwe bedrijvenpark De Marne in Ulrum is nog voldoende grens komen. Dat maakt bundeling noodzakelijk. Daarbij is het van ruimte voor nieuwe vestigingen. Recreatie en toerisme Aan de toerist en recreant heeft De Marne veel te bieden. De belangrijkste toeristische voorzieningen zijn: 3.4 Jeugdgezondheidszorg, opvang en onderwijs belang dat de voorzieningen wel bereikbaar blijven. Basisscholen In totaal zijn er momenteel 12 basisscholen, met in totaal 915 leerlingen (oktober 2009) in onze gemeente. Het leerlingental wordt 3.5 Sport, welzijn en cultuur Sportaccommodaties De gemeente beschikt over één volwaardige sporthal in Leens en Haven Lauwersoog (1 miljoen bezoekers/jaar) De Marne zal de komende jaren fors ontgroenen. De tabel op de komende jaren fors minder. Diverse scholen komen onder de zes kleine gymlokalen bij basisscholen. In Leens is een zwembad Nationaal park Lauwersmeer (1,8 miljoen bezoekers/jaar) blz. 12 laat zien dat het aantal jeugdigen tot 20 jaar bijna gehalveerd kritische grens. Hierom, en vanwege de kwaliteit van het onderwijs, en in Ulrum een overdekte particuliere tennishal. Zeehondencrèche Pieterburen ( bezoekers/jaar) Grotere campings in Lauwersoog, Vierhuizen, Robersum, Roodehaan, Pieterburen is in De basisschoolpopulatie neemt tussen 2010 en 2025 af met 38% en daarna verder tot minus 47% in Deze afname heeft forse gevolgen voor de voorzieningen voor de jeugd. ontkomen we er niet aan scholen samen te voegen. Daarbij moeten we ons realiseren dat de bereikbaarheid en de kwaliteit van de basisschool voor de aantrekkelijkheid van de leefomgeving met Sportverenigingen De Marne heeft vooral verenigingen voor de traditionele sporten. Bungalowpark Suyderoog (bij Lauwersoog) name voor gezinnen van grote betekenis is. De grootste verenigingen zijn de vijf voetbalverenigingen. In Wadloopcentrum Pieterburen 18 19

12 de afgelopen tien jaar zijn de ooit bloeiende gymverenigingen groepen leners zijn gezinnen met opgroeiende kinderen en ouderen. 3.6 Zorg Ouderenhuisvesting, bestaand 2009 en behoefte 2025 nagenoeg allen ter ziele gegaan, evenals handbal-, korfbal- en de De eerste groep wordt kleiner. De andere groep wordt groter, al is (TNO 2009) fietscrossvereniging. Ook bij tennis neemt de belangstelling af. Bij een bevolkingsafname zal het aantal actieve (jeugd)leden verder afnemen. Voor moderne (meer individuele) sporten, evenmin als specifiek voor oudere sporters, is er in De Marne nog geen georganiseerd aanbod. Kunst en cultuur Een daling van de bevolking kan leiden tot minder culturele niet te voorspellen of zij in de toekomst meer gebruik gaat maken van de bibliotheek. Jeugdsozen Momenteel zijn er in De Marne vijf jeugdsozen en één in wording (Eenrum). De bezoekersaantallen van de jeugdsozen zijn al jaren sterk wisselend. Als er straks minder jongeren zijn, is er te weinig publiek voor zes goed functionerende jeugdsozen. Het aantal ouderen neemt toe, zowel absoluut als relatief. In 2040 is ruim 40% van de inwoners van De Marne ouder dan 65 en 25% zelfs ouder dan 75. Dit betekent een meer dan evenredige toename van de behoefte aan zorg. Huisartsen In de gemeente zijn vijf zelfstandig werkende huisartsen gevestigd: in Eenrum, Kloosterburen, Ulrum, Zoutkamp en Leens. Twee van bestaand behoefte Intramuraal, lich. beperkingen Intramuraal, dementie incl* 86 Verzorgd wonen, zorg op afroep Geschikt wonen, nultredenwoning activiteiten en minder deelname eraan. Voor de sociale structuur in de dorpen, de leefbaarheid en de aantrekkelijkheid is het van belang dat culturele voorzieningen niet helemaal verdwijnen. De knelpunten en opgaven samengevat door krimp steeds minder (jeugd)leden voor sportverenigingen deze vijf gaan zeer binnenkort met pensioen. Bij de gemeente is niet bekend in hoeverre deze huisartsen hun opvolging hebben geregeld. Overigens is er ook sprake van een toenemende behoefte bij ouderen om zelfstandig te blijven wonen in de eigen woning, in het Ook voor het toerisme is een voldoende aanbod van kunst en cultuur van belang. Vrijwilligers Verenigingen functioneren alleen als er voldoende vrijwilligers afnemend aantal beschikbare (potentiële ) vrijwilligers minder intensief gebruik zet betaalbaarheid voorzieningen onder druk hoe handhaven we vitaliteit, kwaliteit en bereikbaarheid? Wonen met zorg In de gemeente staan momenteel twee verzorgingstehuizen; de Asingahof in Ulrum en t Olde Heem in Kloosterburen. De tabel hiernaast maakt duidelijk dat de behoefte aan verzorgd wonen sterk eigen dorp. Dit kan de vraag naar verzorgd wonen verminderen, maar het is lastig om dit effect goed in te schatten. zijn. De betrokkenheid is in De Marne vanouds goed, maar door de stijgt. Verzorgd wonen is zelfstandig wonen in een complex, met vergrijzing zal het vrijwilligerspotentieel toch achteruit gaan. 24-uurs beschikbaarheid van zorg op afroep. Bibliotheken Tot voor kort waren er vijf bibliotheekvestigingen in onze gemeente. Vanaf januari 2011 is er in De Marne nog maar één volwaardige bibliotheekvestiging, met een aantal steunpunten. De grootste 20 21

13 4] Beleidskader: visie, uitgangs punten en strategie De knelpunten en opgaven samengevat Geen helder beeld over continuïteit eerstelijnszorg op middellange en lange termijn Te weinig aanbod aan verzorg wonen Dreigend personeelstekort in de zorg Stagnatie doorstroming ouderen naar geschikte woning door onverkoopbaarheid huidige woning (zie bij Wonen) Tot zover onze inventarisatie van de gevolgen van ontwikkeling van de bevolking en de daaruit voortvloeiende knelpunten en opgaven. In de volgende hoofdstukken leest u hoe het gemeentebestuur ermee aan de slag wil gaan. In het voorgaande is duidelijk geworden dat de gemeente op tal van terreinen actief beleid moet ontwikkelen en uitvoeren. In zijn algemeenheid geldt dat er daarbij keuzes gemaakt moeten worden. Want beleid zonder duidelijke keuzes is zigzagbeleid. Dat is niet effectief en op langere termijn zelfs contraproductief. Voor effectief beleid is het nodig dat er breed draagvlak voor is. Daarom is het belangrijk beleidskeuze te baseren op een gedeelde visie op de toekomst van onze gemeente. In dit hoofdstuk schetst het gemeentebestuur haar visie. Die visie geeft de argumenten voor een aantal principiële keuzes bij het te voeren krimpbeleid. Welbeschouwd is krimpbeleid een te beperkte term. Het te ontwikkelen beleid bevat weliswaar specifieke maatregelen in antwoord op de krimp, maar inhoudelijk betreft het de reguliere beleidsterreinen. Behalve de keuzes die we maken in het licht van de krimpproblematiek gelden er dus ook de overwegingen en uitgangspunten zoals die zijn terug te vinden in het collegeprogramma en beleidsprogramma s. Ter wille van de volledigheid zetten we in dit hoofdstuk alle relevante uitgangspunten samenvattend op een rij. Visie op de toekomst van onze gemeente Hieronder geven we een globale schets van onze gemeente over 10 à 20 jaar. Het is een globale schets. Het is geen in detail uitgewerkt eindbeeld. Dat zou zekerheden suggereren die er niet zijn. De visie verbeeldt wat we willen, ons doel: een blijvend aantrekkelijke en leefbare gemeente De Marne. De visie, als beeld van wat we willen bereiken, geeft houvast bij de voor ons liggende beleidskeuzes. Een echte plattelandsgemeente De Marne is een echte plattelandsgemeente en zal dat ook blijven. Door nauwelijks te beïnvloeden ontwikkelingen zal het aantal inwoners afnemen en de gemiddelde leeftijd stijgen. Maar voor de mensen die in De Marne blijven wonen en er nieuw komen, is De Marne ook in de toekomst een aantrekkelijke en leefbare gemeente. Met fraaie dorpen en een goed verzorgde openbare ruimte. Goede en bereikbare voorzieningen Alle dagelijkse voorzieningen zijn goed bereikbaar. Bereikbaar betekent ofwel in de nabije omgeving, ofwel gemakkelijk bereikbaar met auto, fiets of (gespecialiseerd) openbaar vervoer. Minder dagelijkse voorzieningen zitten verder weg, in de buurgemeenten en/of in de stad. De verbindingen met Winsum, Zuidhorn en de stad Groningen, over de weg en met het openbaar vervoer, zijn prima

14 Sterk in landbouw en visserij De Marne is sterk in landbouw en visserij. Ondernemers in Uitgangspunten en strategie De hierboven geformuleerde visie leidt tot de uitgangspunten en strate- Sociale samenhang en eigen inzet bewoners versterken Door de krimp en door de concentratie van voorzieningen in Deze twee uitgangspunten geven richting aan de verdere uitwerking van het beleid op alle terreinen. Daarbij gelden De Marne spelen actief in op nieuwe ontwikkelingen in deze gische keuzes bij de verdere concretisering van beleid. Daarbij laten we de grotere kernen verandert het dagelijks leven in de dorpen. ook - op de beleidsterreinen die het betreffen - de volgende sectoren, waarbij ze kunnen rekenen op steun van de gemeente. ons ook leiden door de uitgangspunten van het collegeprogramma en Waar voorzieningen in de directe omgeving verdwijnen, uitgangspunten: Ook andere ondernemers, die bijvoorbeeld aan de slag willen in vrijkomende boerderijen, krijgen in De Marne ruimte om hun plannen te verwerkelijken. Ook in de toekomst zal de landbouw een belangrijke rol spelen in het behouden en versterken van de andere relevante beleidskaders (provinciaal en landelijk). We accepteren de krimp Het eerste uitgangspunt is dat we de krimp accepteren. We gaan neemt de betekenis van sociale samenhang en eigen inzet toe. Voortbouwend op sterke tradities hierin, willen we dorpsgemeenschappen ondersteunen bij het ontwikkelen van nieuwe praktische vormen van onderlinge betrokkenheid en inzet. Multifunctionaliteit verdient de voorkeur Bij het herschikken van voorzieningen kiezen we niet voor minder van hetzelfde, maar bij voorkeur voor moderne, flexibele landschappelijke kwalititeit. onze energie niet verspillen door er tegen te vechten, maar we gaan De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat meer inzet van de bewoners multifunctionele voorzieningen in de grotere woonkernen, Met sterke en verrassende kwaliteiten, aantrekkelijk voor bezoekers onze energie volop inzetten om binnen de geschetste ontwikkelingen van de bevolking onze plattelandsgemeente toekomstbestendig aantrekkelijk en leefbaar te houden. zelf ook gewoon noodzakelijk is, omdat de financiële ruimte van de gemeente de komende jaren zeer beperkt zal zijn. waarmee we beter in staat zijn adequaat in te spelen op de huidige en behoeftes en toekomstige veranderingen. De Marne is een gemeente met veel bijzondere kwaliteiten: het landschap, de natuur van het Lauwersmeer en de Waddenzee, Om in de geschetste omstandigheden de leefbaarheid op niveau In de achterliggende jaren hebben we op de weg van de karakteristieke dorpen met hun eigen karakter en een te kunnen houden, zijn de volgende twee keuzes essentieel: kwaliteit en multifunctionaliteit al stappen gezet. We verrassend veelzijdig aanbod van (kleine) culturele activiteiten. De Marne heeft hierin steeds meer te bieden. Dat maakt de Marne Kwaliteit gaat voor nabijheid noemen hier: Ontwikkeling winkelcentrum Leens ook aantrekkelijk voor bezoekers (toeristen), waarvan er steeds Veel voorzieningen staan onder druk. Als gemeente vinden we dat Bibliotheken, terug naar één vestiging meer komen. kwaliteit belangrijker is dan nabijheid. Dat betekent dat we kiezen Fusie basisscholen Kloosterburen Sociaal en solidair voor bundeling en concentratie als dat om kwalitatieve redenen nodig is. Voorzieningen realiseren we bij voorkeur bij elkaar in de Experiment geïntegreerde kindvoorziening In De Marne leven de mensen niet langs elkaar heen, maar staan ze voor elkaar klaar als dat nodig is. In de dorpen is nog altijd een grotere woonkernen, omdat ze dan elkaars kwaliteit versterken en we de bereikbaarheid dan beter kunnen organiseren. Met passend Werken aan een prettige en verzorgde leefomgeving hecht sociaal leven. In elk dorp is een ontmoetingsruimte. (openbaar) vervoer moeten we voorzieningen voor alle inwoners Door de krimp krijgen we te maken met een overschot aan van De Marne bereikbaar houden. woningen, winkelpanden en schoolgebouwen. Samen met 24 25

15 betrokkenen, de woningcorporatie en marktpartijen, werken we aan een verzorgde leefomgeving en proberen we langdurige leegstand, verkrotting en kwaliteitsverlies van de openbare ruimte zoveel mogelijk te voorkomen. Belangrijk daarvoor zijn een passend woningaanbod (aantallen en typen), gezonde doorstroming en een goed onderhouden openbare ruimte. Als gemeente zullen we de beschikbare bestuurlijke en wettelijke instrumenten maximaal benutten. Inbreiding gaat boven uitbreiding Waar nieuwbouw van woningen of voorzieningen nodig is, kiezen we in eerste instantie voor bestaande en niet voor nieuwe locaties (buiten de bestaande dorpen). Daarbij kijken we ook naar huidige en toekomstige locaties met slecht in de markt liggende woningen, en proberen we creatieve oplossingen te vinden voor eventuele extra kosten. Karakter koesteren en kwaliteiten versterken De gemeente De Marne heeft veel kwaliteiten (zie blz. 8) en dorpen met een eigen karakter. Hierin schuilt voor een belangrijk deel de aantrekkelijkheid van onze gemeente voor de eigen inwoners en ook voor de toeristen. De Marne hoeft dus niet op zoek te gaan naar nieuwe kwaliteiten, of andere inwoners. Wat we hebben versterken we en maken we beter zichtbaar. En waar kansen liggen, gaan we die beter benutten. We doelen hierbij met name op de honderdduizenden bezoekers van onze toeristische trekpleisters, die we als gemeente ook aanvullend veel te bieden hebben. Ondernemers ruimte geven Door de krimp, maar ook door ontwikkelingen in de economie en de landbouw, verliezen woningen, bedrijfspanden en boerderijen hun oorspronkelijke functie. Waar mensen creatieve ideeën hebben voor nieuwe functies in dergelijke gebouwen, wil de gemeente ze goed ondersteunen en faciliteren. Ook als het om ondernemers gaat, zullen we onderzoeken in hoeverre eventuele belemmerende voorschriften kunnen worden gewijzigd. Extra aandacht voor (nieuwe) inwoners in de productieve leeftijd De krimpprognoses maken duidelijk dat het aantal en het aandeel mensen in de productieve leeftijd zal afnemen. Mensen in deze leeftijdscategorie zijn actief en hebben vaak een gezin. We realiseren ons dat we hier maar weinig invloed op hebben, maar we vinden het wel van belang om - waar dat maar even kan - toch te zoeken naar mogelijkheden om onze gemeente voor juist deze groep bestaande en nieuwe inwoners aantrekkelijker te maken. Innovatie en creativiteit De Marne staat voor allerlei vraagstukken waarvoor we de oplossingen nog niet gevonden hebben. In zijn algemeenheid geldt dat in innovatieve en creatieve omgevingen problemen sneller en beter worden opgelost. Wat dat betreft mogen we in De Marne optimistisch zijn. Een onderscheidende kwaliteit van onze gemeente - in vergelijking met andere plattelandsregio s - is de aanwezigheid van relatief veel kunstenaars en (kleinschalige) culturele voorzieningen. Als gemeentebestuur gaan we de creatieve en innovatieve potentie van de inwoners actief mobiliseren

16 5] Onze rol en aanpak Actieve bemoeienis Voor nogal wat van de hiervoor beschreven knelpunten en opgaven betekent dat we hierin actief de samenwerking moeten zoeken en organiseren met onze buurgemeenten en de provincie. openbaar vervoer en ook om aanspraak te kunnen maken op landelijke en Europese subsidies. slag met vaste eindbeelden, maar we gaan samen een proces in waarin we het lef hebben om dingen te doen zonder dat er zekerheid is strikt genomen de gemeente niet de eerst verantwoordelijke. De gemeente bezit geen woningen, geen winkels, exploiteert geen openbaar vervoer, bestuurt geen sportverenigingen en heeft geen peuterjuffen, schoolmeesters en dokters in dienst. Samenwerken Bij alle beleid dat we ontwikkelen en uitvoeren in het kader van deze nota, zetten we actief in op samenwerken. Dat doen we om Samenwerken omdat we voor een gezamenlijke opgave staan De samenwerking waar we hier op doelen heeft vooral te maken is over het eindbeeld. Fouten maken mag, als we er maar van leren. We schrikken er niet voor terug om buiten bestaande kaders te denken. Zowel wat betreft inhoudelijke oplossingen als qua proces en rolinvulling. Toch vinden we dat we ons als gemeente wel degelijk met al deze onderwerpen moeten bemoeien. Niet om de verantwoordelijkheid over te nemen - dat kan nooit de bedoeling zijn - maar omdat we als gemeente wél verantwoordelijk zijn voor de leefbaarheid als meerdere redenen: Samenwerken om van elkaar te leren De Marne is niet de enige en ook niet de eerste gemeente waar met het feit dat de leefbaarheid van onze dorpen een gezamenlijke opgave is van ons allemaal: van alle inwoners, bedrijven, maatschappelijke instanties en bestuurders. Iedereen zal er mee te maken krijgen. Iedereen zal dus ook op zijn of haar eigen manier Communiceren Samenwerken, een actieve rol spelen als facilitator en regisseur, mensen bij elkaar brengen... bij alles wat we gaan doen speelt geheel. Die verantwoordelijkheid maken we waar door problemen de bevolking krimpt. In Zeeland, Limburg, Noord-West Friesland een bijdrage moeten leveren. Deze samenwerking geven we vorm communicatie een doorslaggevende rol. Daar gaan we meer en knelpunten tijdig te signaleren, met betrokkenen in gesprek te en Oost-Groningen speelt hetzelfde. We zoeken actief de onder andere met actieve vormen van burgerparticipatie. aandacht aan besteden. In eigen huis, in de eigen gemeente, in de gaan, partijen met elkaar in contact te brengen en gezamenlijk na te denken over goede oplossingen en als gemeente actief op zoek te gaan naar (financiële) mogelijkheden en instrumenten om de gezamenlijk ontwikkelde plannen uit te kunnen voeren. Actieve regie op de woningmarkt Dit voornemen is een uitwerking van het vorige: we gaan ons samenwerking met onze collega s uit de andere krimpregio s. Om van elkaar te leren en elkaar te ondersteunen waar dat kan. Samenwerken omdat we het niet alleen willen en kunnen Krimpproblemen zijn altijd grensoverschrijdend. Dat betekent dat we bij de oplossing ervan ook altijd over bestaande grenzen moeten Uitgaan van onze eigen kracht Onze acties maken wij niet afhankelijk van wat anderen bijdragen. Tegelijkertijd verspillen wij ook geen energie aan zaken die we toch niet kunnen veranderen. We kiezen bewust voor samenwerking, maar wat we alleen kunnen, doen we ook alleen. Dus we maken duidelijk wat we zelf doen en waar de bal bij anderen ligt. regio en in de provincie: we zorgen ervoor dat iedereen weet wat er in De Marne gebeurt, gebeuren moet en gebeuren gaat. actiever bemoeien met de woningmarkt. De transformatie van de woningvoorraad is een van de belangrijkste opgaven voor de komende jaren. Voor het aanpakken van de problemen zijn nieuwe kijken. Dan gaat het over beleidsmatige afstemming en praktische samenwerking met de buurgemeenten, woningbouwcorporatie, onderwijsverenigingen, de provincie en natuurlijk ook tussen Creativiteit, lef en moed tonen Dat er wat verandert is zeker. Hoe exact is niet duidelijk. We kunnen volkshuisvestelijke, bestuurlijke en financiële instrumenten nodig, de dorpen binnen onze eigen gemeente. Als partners kunnen het ons niet veroorloven om te wachten met actie tot zekerheid is die samen met provincie en rijk moeten worden ontwikkeld en we goede oplossingen vinden, als onderlinge concurrenten niet. ontstaan. Dit betekent een andere manier van denken bij onszelf ingezet. Woningmarktbeleid is bij uitstek ook regionaal beleid. Dat Samenwerking met de provincie is onontbeerlijk bij bijvoorbeeld en alle betrokken maatschappelijke partners. We gaan niet aan de 28 29

17 6] Vervolgens Beleidskader Deze nota biedt een beleidskader. In het voorgaande schetsten we in grote lijnen de problemen en opgaven en gaven aan hoe we de toekomst van de gemeente zien en wat onze uitgangspunten en strategische keuzes zijn. Deze nota bevat dus nog geen concrete maatregelen. Die komen later aan de orde. Brede consultatie (november 2010) Dit beleidskader leggen we voor aan alle betrokkenen in en rond onze gemeente. Na presentatie aan de gemeenteraad, zullen we maatschappelijke organisaties, dorpsverenigingen en sleutelfiguren uit de dorpen op korte termijn uitnodigen om met ons over dit beleidskader in gesprek te gaan. Op basis van de reacties formuleren we onze definitieve beleidskader, dat dan aan de gemeenteraad zal worden voorgelegd. Nader onderzoek (voorjaar 2011) In veel gevallen zal het nodig zijn, om aanvullend op de informatie die we gebruikten voor dit beleidskader, nader onderzoek uit voeren, bijvoorbeeld op de woningmarkt. Dergelijk onderzoek is nodig als fundament voor toekomstig beleid, om over een betrouwbare 0-meting te kunnen beschikken en om de effecten van het beleid in de komende jaren steeds goed te kunnen monitoren. De noodzakelijke onderzoeken zetten we in gang in nauwe samenwerking met de betrokken maatschappelijke partners. Financiën (voorjaar 2011) Ook zullen we in een volgende fase de financiële gevolgen van de krimp en onze opgaven in beeld moeten brengen. We weten nu reeds dat die financiële gevolgen fors zullen zijn, en de mogelijkheden van de gemeente ver zullen overstijgen. We zullen dus ook in beeld brengen welke financiële ondersteuning er beschikbaar is van provincie, rijk en Europa, en welke voorwaarden er gelden om ervoor in aanmerking te komen. Beleids- en actieplannen (2e helft 2011, of zoveel eerder als kan) Met 1) een gezamenlijke visie, 2) betrouwbare gegevens en 3) inzicht in de financiële consequenties en mogelijkheden kunnen we dan aan de slag met de concrete uitwerking in beleidsen actieplannen, elk met een finaciële paragraaf. Daarin komen de eerder genoemde thema s terug. We maken die plannen samen met de maatschappelijke partners, buurgemeenten, andere professioneel betrokkenen en met de bewoners van onze dorpen. De Marne, blijvend de moeite waard voor iedereen Eerder in deze nota schreven we dat de krimp iedereen raakt en dat we dus ook bij het formuleren en uitvoeren van de opgaven die eruit voortvloeien een beroep willen doen op iedereen in onze gemeente. Daartoe verwoorden we momenteel dit nieuwe beleidskader waarvan de uitvoering start met de hiervoor genoemde brede consultatie over dit beleidskader. Op deze plaats nodigen we iedereen alvast van harte uit daaraan mee te doen

18 Colofon Uitgave Gemeente De Marne Tekst Frenay Communicatie Redactie D. Sibbes, CMO Groningen Grafisch ontwerp Extra Bold Omslagfoto Hans Sas Fotografie Foto s Archief gemeente De Marne Druk Grafische Industrie De Marne ISBN maart 2011 Met dank aan: Dorpsbelangenverenigingen De Marne Lokale en regionale maatschappelijke instellingen Van Heijst & Partners

19