Temperament in de kinderopvang 1

Transcriptie

1 J.C. de Schipper, J. van Zeijl & L.W.C. Tavecchio Temperament in de kinderopvang 1 SAMENVATTING De mogelijke rol die het temperament speelt bij het welzijn van jonge kinderen in groepsopvang is in onderzoek onderbelicht gebleven. In een vragenlijstonderzoek onder moeders en leidsters van kinderen jonger dan 30 maanden bestuderen we de relatie tussen temperament en de opvangomgeving aan de ene kant en het socia - emotioneel functioneren van kinderen aan de andere kant. We vinden onderbouwing voor het belang van de kenmerkende gedragsstijl van een kind en stabiliteit in de opvang voor het welzijn van jonge kinderen. 1 Inleiding De mogelijke rol die het temperament speelt bij het welzijn van jonge kinderen in groepsopvang is in onderzoek onderbelicht gebleven (Carey & McDevitt, 1995; Riksen-Walraven, 2000). Sommige kinderen zijn makkelijk in de omgang. Ze zijn over het algemeen gelijkmatig van stemming en ze reageren voorspelbaar op andere personen en gebeurtenissen in de omgeving. Kortom, ze raken niet snel uit hun evenwicht. Andere kinderen reageren veel heftiger op personen en gebeurtenissen in hun omgeving. Dat kan zich uiten in grote vreugde en intens verdriet, maar ook in onbegrijpelijke koppigheid en moeite om op gang te komen. Uit studies van Klein (1991), Hagekull en Bohlin (1995) en Zajdeman en Minnes (1991) blijkt dat kinderen met een moeilijker temperament minder goed functioneren in de opvang. In het recente grootschalige Amerikaanse onderzoek naar kinderopvang wordt geen verband gevonden tussen het temperament van een baby en later functioneren in de kinderopvang (NICHD Early Child Care Research Network, 1998). In dit Amerikaanse onderzoek zijn echter onderzoeksvragen over de betekenis van een moeilijker temperament voor het sociaalemotioneel functioneren van kinderen in de opvang vooralsnog onderbelicht gebleven. We willen hier verslag doen van een verkennend onderzoek naar de betekenis van verschillen in temperament voor het sociaal-emotioneel functioneren in de kinderopvang bij kinderen jonger dan 2.5 jaar. We zijn daarbij vooral geïnteresseerd in internaliserend en externaliserend probleemgedrag en welbevinden van kinderen. Sommige probleemgedragingen kunnen leeftijdsgerelateerd zijn en duiden op veranderingen of conflicten die horen bij de ontwikkeling (Campbell, 1995; Koot, 1993). Ongehoorzaamheid en opstandigheid bijvoorbeeld zijn deels gedragingen die passen bij peuters als zij bezig zijn autonomie te verwerven. We verwachten echter dat brede factoren van probleemgedrag zoals internaliserend en externaliserend gedrag een goede indicator kunnen zijn voor het functioneren van kinderen in een opvangsetting. Daarbij zullen we ons beperken tot kinderen die 18 maanden of ouder zijn. Verschillende studies laten een redelijk sterke mate van stabiliteit zien in externaliserend en internaliserend probleemgedrag van de kleuterleeftijd tot en met de lagere school (Lavigne et al., 1998; Mesman & Koot, 2001; zie ook Campbell, 1995, voor een overzicht). Deze stabiliteit in probleemgedrag werd zelfs gevonden in onderzoek naar probleemgedrag bij kinderen vanaf 18 maanden (Mathiesen & Sanson, 2000). Naast aandacht voor probleemgedrag van kinderen in de opvang willen we ook het welbevinden van kinderen bestuderen. Als jonge kinderen een dagverblijf bezoeken, is het belangrijk dat ze zich op hun gemak voelen bij de leidsters. Het helpt hen om te gaan met uitdagingen die ze kunnen tegenkomen in de opvangsetting, zoals een groep kinderen, 189 Tijdschrift voor orthopedagogiek, 43 (2004)

2 een grote ruimte en uiteenlopende leidsters die hen verzorgen. Welbevinden kunnen we beschrijven als de mate waarin een kind zich op zijn gemak voelt bij de leidsters, in de fysieke omgeving van het kinderdagverblijf en bij de andere kinderen in de groep. Met deze aandacht voor welbevinden, bouwen we voort op eerder onderzoek (Van IJzendoorn et al., 1998a) naar het dagelijks welzijn van jonge kinderen. In diverse studies wordt een verband gevonden tussen temperament en probleemgedrag. Jonge kinderen met een moeilijker temperament vertonen op latere leeftijd vaker internaliserend en externaliserend probleemgedrag thuis en op school (zie voor reviews: Campbell, 1995; Rothbart & Bates, 1998; Seifer, 2000). Er lijkt zich een patroon van verbanden voor te doen tussen specifieke temperamentschalen en specifiek probleemgedrag (Rothbart & Bates, 1998). Subdimensies van temperament zoals moeite met veranderende situaties of prikkelbaarheid gaan vaker samen met internaliserend gedrag, terwijl een subdimensie als volhardend zijn in ongehoorzaam gedrag met name samenhangt met meer externaliserend gedrag. We verwachten dat temperamentkenmerken op twee manieren kunnen bijdragen aan het functioneren van kinderen in groepsopvang. In de eerste plaats verwachten we dat een moeilijker temperament samenhangt met meer externaliserend en meer internaliserend gedrag en met minder welbevinden in de kinderopvang. In de tweede plaats verwachten we dat de sterkte van deze samenhang afhangt van de opvangomgeving. In de goodness-of-fit hypothese van Thomas en Chess (1977) wordt dit uitgewerkt. De goodness-of-fit hypothese gaat uit van de veronderstelling dat de gevolgen van het temperamentprofiel van een kind in zekere mate afhangen van een goede pasvorm tussen deze gedragsstijl aan de ene kant en kenmerken en verwachtingen van de sociale omgeving aan de andere kant (Thomas & Chess, 1977; Bates, 1989). Er is sprake van poorness-of-fit wanneer er discrepanties zijn tussen mogelijkheden en kenmerken van de omgeving en de temperamentkenmerken van een kind, dit resulteert in minder goed functioneren. Een moeilijker temperament kan verschillende implicaties hebben voor het functioneren van een kind, afhankelijk van de manier waarop in verschillende (sociale) contexten wordt omgegaan met een kind dat sneller prikkelbaar is of heftig reageert. Het onderzoek van Super en Harkness (1986) is een voorbeeld van de rol die de culturele omgeving kan spelen. In culturen waar regelmatige slaappatronen niet gebruikelijk of vereist zijn, hebben onregelmatigheden in het slaapritme van kinderen minder invloed op een harmonieuze ouder-kind relatie dan in culturen waarin ouders strakke slaapschema s aanhouden. Verschillende studies hebben de goodnessof-fit hypothese getest in de context van het gezin (Kochanska, 1995; Mangelsdorf et al., 1990; Patterson & Sanson, 1999; zie voor reviews: Bates, 1989; Rothbart & Bates, 1998), maar in slechts enkele studies is gekeken naar deze pasvorm binnen de opvangsetting (Carey & McDevitt, 1995). Interactie-effecten tussen temperament en opvangkenmerken kunnen van belang zijn in het begrijpen van verschillen in het welzijn van kinderen. Hagekull en Bohlin (1995) vonden dat peuters met een makkelijker temperament minder agressief gedrag laten zien op 4-jarige leeftijd als de opvang van hoge kwaliteit is, terwijl kinderen met een moeilijker temperament niet minder agressief gedrag laten zien in hoge kwaliteit opvang. Kinderen met een moeilijker temperament zijn wellicht kwetsbaarder voor opvang van mindere kwaliteit en minder stabiliteit dan kinderen met een makkelijker temperament. Daarom verwachten we dat kenmerken van de opvangsituatie verschillend worden ervaren door kinderen met een moeilijker of makkelijker temperament. Structurele dimensies van kwaliteit van opvang, zoals kind-leidster ratio en stabiliteit van leidsters, lieten in eerder onderzoek verband zien met de kwaliteit van de opvang en met de sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen (Clarke-Stewart, Gruber & Fitzgerald, 1994; NICHD Early Child Care Research Network, 1998; Phillips, 1987). Wanneer een leidster de zorgt heeft voor meer kinderen (een hogere kind-leidster ratio), hangt dit samen met minder positieve interacties van leidsters, 190

3 minder sociale competentie, minder sociale aanpassing en met minder veilige leidsterkind relaties. Kinderen die weinig wisselingen van leidsters hebben ervaren, hebben betere relaties met hun leidsters (Barnas & Cummings, 1994; Howes & Hamilton, 1992; Raikes, 1993) en zijn sociaal competenter (Howes & Hamilton, 1993). In het huidige onderzoek willen we de rol van dagelijkse stabiliteit in de opvang bestuderen en nagaan of dit aspect van de opvang ook samenhangt met de aanpassing van kinderen. We kijken daarbij naar twee aspecten van stabiliteit. Beschikbaarheid van leidsters beschrijft de mate waarin vertrouwde leidsters gedurende de hele dag aanwezig zijn. Het kan zijn dat een kind door diverse leidsters wordt opgevangen omdat sprake is van wisselende diensten van leidsters en activiteiten in verschillende ruimtes met verschillende leidsters. Stabiliteit van opvangplaats geeft de mate aan waarin een kind op verschillende plaatsen naast het kinderdagverblijf wordt opgevangen. Sommige kinderen bijvoorbeeld, gaan na een dag op het dagverblijf niet direct naar huis, maar eerst nog naar een oppas of grootouder. We verwachten dat kind-leidster ratio en stabiliteit een modererende werking kunnen hebben op de relatie tussen een moeilijker temperament en minder sociaal-emotioneel functioneren van kinderen. Een lage (dat wil zeggen gunstige) ratio en meer stabiliteit verminderen de sterkte van de relaties tussen temperament aan de ene kant en probleemgedrag en welbevinden aan de andere kant. Een hoge ratio en minder stabiliteit versterken juist deze samenhang. 2 Methode Respondenten De moeders en primaire leidsters van 186 kinderen (89 meisjes (48%)), in de leeftijd van 6 tot 30 maanden (M = 18.6, SD = 6.88), namen deel aan dit survey onderzoek. Kinderen kwamen met name uit middenklasse en hogere klasse gezinnen (Sociaal Economische Status gebaseerd op beroep en opleiding van beide ouders: M = 4.88, SD 1.12 op een schaal van 1 tot 6). De kinderen bezochten 113 verschillende kinderdagverblijven. De gemiddelde leeftijd bij eerste bezoek aan het kinderdagverblijf was 5.58 maanden (SD = 4.32). De kinderen bezochten het dagverblijf gemiddeld 5.32 dagdelen per week (SD = 1.70, range = 2 10). Werving We hebben een uitputtende lijst van 1004 kinderdagverblijven in de provincies Noord- Holland, Zuid-Holland en Utrecht samengesteld op basis van gegevens van de Kamer van Koophandel, GGD s, gemeentes, provinciale informatiepunten kinderopvang, VOG (nu MO-groep), Stichting Kinderopvang Nederland (SKON), Humanitas en Catalpa. Van deze lijst werd een aselecte steekproef van 140 centra getrokken. Moeders en leidsters van 119 centra (85%) vulden een vragenlijst in. Aan de leidinggevende van elk dagverblijf werd gevraagd twee groepen aan te wijzen en binnen elke groep een kind dat het dichtst bij een van drie gegeven data was geboren. Naast deze aselecte steekproef van centra, hebben we een selecte groep van centra benaderd die een (redelijk) uitgebreid aanbod van flexibele opvang boden. De hierboven genoemde organisaties gaven informatie over 18 centra die flexibele opvang boden en voldeden aan een of meer van onze criteria: langer dan 12 uur per dag open (tot 24 uur), weekendopvang of opvang op wisselende dagen of tijden. Van 14 flexibele centra (78%) ontvingen we vragenlijsten. Dezelfde selectieprocedure van kinderen werd toegepast, alleen ging het nu om 3 kinderen uit 3 verschillende groepen. Het is bekend dat in Nederlandse tweeverdienersgezinnen met jonge kinderen moeders gemiddeld 70 tot 80% van de opvoedingstaken op zich nemen (SCP, 2000). In de meeste gezinnen is de moeder de primaire opvoeder (Van Bakel & Riksen-Walraven, 2002). We vonden het belangrijker om te kiezen voor gelijkheid in geslacht van de respondenten in plaats van de keuze voor primaire opvoeders te maken, omdat vaders en moeders aanzienlijk kunnen verschillen in hun beoordeling van zorg- en opvoedingssituaties (Van IJzendoorn et al., 1998a). De vragenlijsten werden naar de moeders en 191

4 leidsters van 302 kinderen gestuurd en door 231 leidsters (76%) en 240 moeders (79%) ingevuld. Zij boden informatie over 257 kinderen. In onze uiteindelijke onderzoeksgroep van 186 kinderen hebben we alleen kinderen meegenomen met de juiste leeftijd en van wie we volledige informatie hebben van zowel de moeder als de leidster (n = 162 in de aselecte deelsteekproef van kinderen en n = 24 in de flexibele deelsteekproef). Procedure In de hoofdstudie zijn vragenlijsten via de hoofden van centra verspreid. Elke vragenlijst werd direct teruggestuurd naar de universiteit met een antwoordenveloppe. Meetinstrumenten De Infant Characteristics Questionnaire (ICQ) (Bates, Freeland & Lounsbury, 1979; Kohnstamm, 1984) werd gebruikt om het temperament van een kind door de moeder te laten beoordelen. De ICQ bestaat uit punts Likert-type items waaronder het kernitem dat vraagt naar de mate waarin de ouder het in het algemeen moeilijk heeft met het kind. Een sterke eerste factor beschrijft de mate van moeilijkheid van de gedragsstijl, waarop 17 items hoog laden. Cronbach s alpha was.87 voor moeilijk temperament (M = 3.16, SD =.65). De gemiddelde score werd berekend waarbij een hogere score betekent dat het kind meer moeite heeft zich aan te passen aan nieuwe situaties en vaker prikkelbaar is (er zitten geen items in de schaal die te maken hebben met persistentie (volharden in ongehoorzaam gedrag)). Het welbevinden van het kind in de kinderopvang is gemeten met 6-punts Likert-type items voor leidsters. De Welbevinden Observatielijst Leiden (WOL) is een aanpassing van de Welbevindenschaal die in een eerder Leids kinderopvangonderzoek gebruikt is (Van IJzendoorn et al., 1998a). De dimensionaliteit van de aangepaste versie met 28 items hebben we onderzocht met Principale Componenten Analyse (PCA). In een willekeurig gekozen subgroep van 90 kinderen is de structuur van de data onderzocht en er werd naar replicatie van de resultaten gezocht in de tweede subgroep van 96 kinderen. De 12 items die significant met het kernitem Dit kind vindt het leuk om naar het kindercentrum te gaan samenhingen, werden bij de analyse betrokken. De oplossing met één principale component paste het beste bij de data. Cronbach s alpha was.81. De gemiddelde score op de 12 items werd berekend, na het omscoren van 6 items, waarbij hogere scores op meer welbevinden duiden (M = 4.86, SD =.51). De leidster werd gevraagd de Child Behavior Checklist (CBCL) Teacher Report Form voor kinderen van 2 tot 5 jaar (CBCL-TRF/2-5, Achenbach, 1997) in te vullen. Achenbach (1992, 1997) rapporteerde over de validiteit van dit instrument voor het meten van probleemgedrag. Koot (1993) deed dit eveneens voor een grote Nederlandse steekproef van 24 tot 48 maanden oude kinderen. Onlangs hebben Achenbach en Rescorla (2000) de validiteit van de CBCL-TRF onderzocht voor kinderen in kinderopvang vanaf 18 maanden (met dezelfde items). Zij rapporteren leeftijdsverschillen voor slechts één item van de externaliserende schaal (oudere kinderen liegen vaker en/of spelen vaker vals) en voor geen van de items van de internaliserende schaal. In ons onderzoek werd de vragenlijst ingevuld voor 150 kinderen (47% meisjes) tussen 12 en 30 maanden. Cronbach s alphas waren hoog:.85 voor internaliserend gedrag en.93 voor externaliserend gedrag. Omdat de CBCL niet is gevalideerd voor kinderen jonger dan 18 maanden, hebben we ons in de CBCL-analyses beperkt tot een subgroep van kinderen die tussen 18 en 30 maanden oud waren (93 van de 186 kinderen). De schaal voor internaliserend gedrag bestaat uit het gemiddelde van punts Likert-type items. De schaal voor externaliserend gedrag bestaat uit het gemiddelde van 40 items. De gemiddelde score voor internaliserend gedrag varieerde van.00 tot 1.10 (M =.19, SD =.21), en voor externaliserend gedrag van.00 tot 1.45 (M =.33, SD =.28). De stabiliteitservaringen van een kind in de kinderopvang werden gemeten met behulp van een vragenlijst met 6-punts Likert-type items voor leidsters. De vragenlijst richtte zich met name op dagelijkse ervaringen van stabi- 192

5 liteit, in het bijzonder leidsterstabiliteit en stabiliteit van de opvangomgeving. In De Schipper, Van IJzendoorn en Tavecchio (2004, in press) beschrijven we de constructie van de schalen van de Leiden Inventory for Daily Stability in Center Care (LIDS). Voor dit onderzoek maakten we gebruik van twee schalen: dagelijkse beschikbaarheid van leidsters en dagelijkse stabiliteit in opvangplaatsen. De eerste schaal bestond uit 7 items over de beschikbaarheid van vertrouwde leidsters, met name in stressvolle situaties. Een voorbeelditem is wanneer dit kind verdrietig is, wordt hij/zij getroost door een vertrouwde leidster. De tweede schaal bestond uit drie items die een indicatie geven van het regelmatig voorkomen van opvang op andere plaatsen naast het kinderdagverblijf. Een voorbeeld-item is: dit kind gaat op één dag naar meerdere opvangadressen (omgepoold). Cronbach s alphas waren.72 voor beschikbaarheid leidster en.68 voor stabiliteit van opvangplaatsen. De gemiddelden werden berekend na twee items van beschikbaarheid van leidsters (M = 5.16, SD =.47) en twee items van stabiliteit in opvangplaatsen (M = 5.11, SD =.74) te hebben omgepoold. Een hogere score betekent dat een kind meer dagelijkse stabiliteit ervaart. De kind-leidster ratio werd berekend uit twee vragen die aan leidsters werden gesteld (gemiddelde groepsgrootte en gemiddeld aantal leidsters op de groep). De gemiddelde ratio in de groep was 3.8 (SD =.96) met een minimum van 1.4 en een maximum van 7.0. Statistische Analyse De hypothesen worden onderzocht met behulp van hiërarchische regressieanalyse voor welbevinden, internaliserend en externaliserend gedrag. We hebben interactietermen van elke stabiliteits- of ratiovariabele met temperament (een productterm van de gestandaardiseerde variabelen) toegevoegd aan de regressie nadat de oorspronkelijke variabelen waren ingevoerd. De gevonden interactie-effecten worden nader bestudeerd door post-hoc vergelijking tussen kinderen die een hoge ratio/minder stabiliteit ervaren versus lage ratio/meer stabiliteit ofwel tussen kinderen met een moeilijker dan wel makkelijker temperament. 3 Resultaten Correlaties tussen CBCL-schalen en welbevinden De bivariate correlaties tussen de vier uitkomstmaten voor kinderen staan in Tabel 1. De twee CBCL-schalen hebben redelijk hoge intercorrelaties. De validiteit van de Welbevinden Observatielijst Leiden wordt ondersteund door een significant negatieve correlatie met internaliserend gedrag. Er is geen verband met externaliserend gedrag gevonden. Kinderen met meer internaliserend gedrag vertonen minder welbevinden. Regressieanalyses voor sociaalemotioneel functioneren In Tabel 1 geven we de bivariate correlaties weer tussen kenmerken van het kind, het gezin en de opvang, welbevinden en de twee CBCL-schalen. Met hiërarchische regressieanalyse worden de hypothesen onderzocht, waarbij kindkenmerken (geslacht en temperament), opvangkenmerken (kind-leidster ratio en twee stabiliteitsvariabelen), en drie interactietermen achtereenvolgens aan de regressievergelijking voor elke kindmaat worden toegevoegd. In de laatste stap worden de interacties tussen elk van de twee stabiliteitsschalen en temperament en de interactie tussen kind-leidster ratio en temperament toegevoegd. Om het aantal onafhankelijke variabelen in de regressievergelijking te beperken, zijn in het laatste blok alleen die interacties toegevoegd die individueel significant bleken in voorbereidende regressieanalyses. Bovendien hebben we de controlevariabelen die bivariaat niet samenhingen met probleemgedrag of welbevinden niet meegenomen (leeftijd, Sociaal- Economische Status van het gezin, leeftijd bij aanvang opvang en aantal dagdelen). In Tabel 2 vindt u de hiërarchische regressieanalyse voor het welbevinden van een kind. Het temperament van een kind en twee aspecten van stabiliteit blijken significant bij te dragen aan de vergelijking. Kinderen met een moeilijker temperament volgens moeder, zijn minder tevreden en blij op het kinderdagverblijf volgens de leidster. Minder verschillende 193

6 TABEL 1 Pearson Correlaties tussen Achtergrond Variabelen, Temperament, Opvang Kenmerken, Welbevinden en Probleemgedrag van Kinderen a) Variabelen Geslacht b) 2 Leeftijd 3 SES 4 Leeftijd aanvang 5 Halve dagen **.32*** *.01.20** Temperament 7 Kind-Leidster Ratio 8 Stab. Leidster 9 Stab. Opv. Plaatsen.00.27*** *** ** * 10 Welbevinden 11 CBCL Intern. 12 CBCL Extern ** **.25** -.24* * ** -.61*** -.27** *** NB. a) N = 93 voor correlatie met CBCL schalen, N = 186 voor correlatie tussen andere variabelen; b) 1 = jongen, 2 = meisje; * p <.05; ** p <.01; *** p <.001. opvangplaatsen voor een kind en het meer beschikbaar zijn van vaste leidsters hangen beide samen met kinderen die zich meer op hun gemak voelen. Daarnaast is de interactie tussen temperament en beschikbaarheid van leidsters significant. In de groep kinderen die meer beschikken over vertrouwde leidsters, voelen kinderen met een makkelijker temperament zich prettiger (r(110) = -.37, p <.001), terwijl er in de groep kinderen die minder beschikbaarheid van vaste leidsters ervaren geen samenhang wordt gevonden tussen temperament en welbevinden (r(72) =.10, p =.41). In totaal wordt 15% van de variantie in welbevinden verklaard door de variabelen. In Tabel 3 staan de resultaten van twee hiërarchische regressieanalyses voor internaliserend en externaliserend gedrag. Uit de analyse van internaliserend gedrag blijken drie variabelen en een interactieterm significant bij te dragen aan de vergelijking. Jongens tonen meer internaliserende gedragingen dan meisjes. Daarnaast blijkt dat kinderen die een moeilijker temperament hebben, meer internaliserend gedrag laten zien in de opvang. Ook blijkt stabiliteit van opvangplaatsen samen te hangen met minder internaliserend gedrag. De interactie tussen temperament en stabiliteit van opvangplaatsen draagt significant bij. In de groep kinderen met een moeilijker temperament, hangt opvang op meer verschillende TABEL 2 Multiple Hiërarchische Regressie Analyse van Kindkenmerken en Stabiliteit en Kwaliteit van Opvang voor Welbevinden in de Opvang a) (N = 186) Variabelen 1 Geslacht b) Temperament B ß R R 2 R 2 change F change ** ** 2 Stab. Opv. Plaatsen Beschikbaarheid Leidster Kind-Leidster Ratio.13.19* **.16.15* Temp. X Beschikb. Leidster * * NB. a) (F(6, 179) = 5.35,p <.001 voor het totale model. b) 1 = jongen, 2 = meisje. * p <.05; ** p <.01; *** p <

7 plaatsen samen met meer internaliserend gedrag (r(51) = -.53, p <.001). In de groep kinderen met een makkelijker temperament vinden we geen samenhang tussen stabiliteit van opvangplaatsen en internaliserend gedrag (r(38) = -.10, p =.54). In totaal wordt 29% van de variantie in internaliserend gedrag verklaard door de variabelen. In de regressie voor externaliserend gedrag draagt alleen het geslacht van het kind bij aan de regressievergelijking. Hiermee wordt 11% van de variantie verklaard. Jongens tonen volgens leidsters meer externaliserend gedrag dan meisjes in de opvang. 4 Discussie In dit onderzoek hebben we getracht een beter beeld te krijgen van de rol van temperament bij het sociaal-emotioneel functioneren van kinderen op een kinderdagverblijf. In een survey over kinderen tussen 6 en 30 maanden oud, hebben we in de eerste plaats naar directe verbanden tussen temperament en aanpassing gekeken. In de tweede plaats hebben we de modererende rol van de opvangomgeving in de relaties tussen temperament en welbevinden en probleemgedrag bestudeerd. Het onderzoek laat zien dat wanneer moeders vinden dat hun kind een moeilijker temperament heeft, dit kind meer internaliserend gedrag en minder tevredenheid in de kinderopvang toont. Het gevonden verband tussen temperament en probleemgedrag sluit aan bij eerder onderzoek in gezinnen (voor een overzicht, zie bijvoorbeeld Rothbart & Bates, 1998), in de kinderopvang (Klein, 1991; Zajdeman & Minnes, 1991), en onderzoek in beide opvoedingssettings (Hagekull & Bohlin, 1995). In het NICHD Early Child Care Research Network (1998) onderzoek werd geen verband gevonden tussen moeders perceptie van het temperament van haar baby en later probleemgedrag in opvang buitenshuis. Het is mogelijk dat het verband tussen temperament en aanpassing met name in groepsopvang en op jonge leeftijd sterker naar voren komt. In het TABEL 3 Multiple Hiërarchische Regressie Analyse van Kindkenmerken en Stabiliteit en Kwaliteit van Opvang voor Internaliserend en Externaliserend Gedrag in de Opvang (N = 93) Variabelen 1 Geslacht a) Temperament B ß R R 2 R 2 change F change Internaliserend Gedrag b.c) * **.08.23* 2 Stab. Opv. Plaatsen Beschikbaarheid Leidster Kind-Leidster Ratio ** * Temp. X Stab. Opv. Plaatsen * * Externaliserend Gedrag d,e) 1 Geslacht a) Temperament ** * Stab. Opv. Plaatsen Beschikbaarheid Leidster Kind-Leidster Ratio NB. a) 1 = jongen, 2 = meisje. b) F(6, 86) = 5.86, p <.001 voor het totale model. c) Als we dezelfde regressievergelijking toepassen voor kinderen in onze uitgebreidere steekproefgroep waarin ook jongere kinderen zitten (12-30 maanden, n = 150), worden de resultaten gerepliceerd en verklaren 17% van de variantie. d) F(5, 87) = 2.07, p =.08 voor het totaalmodel. e) Als we dezelfde regressievergelijking toepassen voor kinderen in onze uitgebreidere steekproefgroep waarin ook jongere kinderen zitten, worden de resultaten gerepliceerd en verklaren 6% van de variantie. * p <.05; ** p <.01; *** p <

8 kinderdagverblijf heeft een kind te maken met meerdere opvoeders en moet hij rekening houden met zo n 7 tot 14 leeftijdgenoten. Dat kan een behoorlijke uitdaging zijn voor met name ook jonge kinderen die meer moeite hebben met veranderingen en sneller van slag zijn. De resultaten worden verder onderbouwd met de gevonden samenhang tussen temperament en de nog nauwelijks onderzochte variabele welbevinden in de kinderopvang. Kinderen met een moeilijker temperament laten minder welbevinden zien. De resultaten duiden erop dat de temperamentskenmerken die een kind met zich meebrengt naar het kinderdagverblijf het aanpassingsproces in de opvang kunnen bemoeilijken dan wel bevorderen. Naar aanleiding van deze resultaten in de kinderopvangcontext, lijkt het van belang om de betekenis van temperament in andere zorgsituaties in groepsverband, bijvoorbeeld dagopvangcentra in de gehandicaptenzorg en residentiële settings, te onderzoeken. Er is geen verband gevonden tussen temperament en externaliserend gedrag. Dit kan te maken hebben met de veronderstelling van Rothbart en Bates (1998) dat specifieke temperamentsdimensies op verschillende wijze samenhangen met internaliserend en externaliserend gedrag van kinderen. Het ontbreken van items in de temperamentsschaal die te maken hadden met persistentie en de oververtegenwoordiging van items over aanpasbaarheid en prikkelbaarheid, kunnen een reden zijn dat we geen verband tussen temperament en externaliserend gedrag hebben gevonden. Omdat onze resultaten niet direct te maken kunnen hebben met bias van de respondent (want moeders beoordeelden het temperament en leidsters het probleemgedrag), zouden ze kunnen duiden op een betekenisvolle continuïteit tussen het domein van temperament en dat van het sociaal-emotioneel welbevinden van kinderen (Rothbart & Bates, 1998). Onze resultaten ondersteunen gedeeltelijk de goodness-of-fit hypothese (Thomas & Chess, 1977). Sommige aspecten van stabiliteit lijken kinderen met een moeilijker dan wel een makkelijker temperament op verschillende manieren te beïnvloeden. Voor kinderen met een moeilijker temperament hangt opvang op meer verschillende plaatsen samen met meer internaliserend gedrag, terwijl voor kinderen met een makkelijk temperament dit verband er niet is. Een kind met een makkelijker temperament lijkt minder moeite te hebben met ook opvang bij opa en oma en/of bij gastouder naast opvang op het kinderdagverblijf. Maar het lijkt voor kinderen met een moeilijker temperament lastiger om op verschillende plaatsen naast het kinderdagverblijf te worden opgevangen. Een moeilijker temperament in combinatie met verschillende opvangplaatsen lijkt een minder optimale pasvorm ofwel fit te zijn voor deze kinderen. Het resultaat ondersteunt de gedachte dat nadelige effecten van kinderopvang het meest prominent zijn bij kinderen met een moeilijker temperament (Riksen-Walraven, 2000). Het NICHD Early Child Care Research Network (1998) vond eveneens dat peuters die minder stabiliteit in opvangafspraken ervaren meer probleemgedrag tonen, hoewel er geen verschillen in resultaten werden gevonden tussen kinderen met een moeilijker versus een makkelijker temperament. Op een tweede manier laten onze resultaten de modererende werking van opvangkenmerken met temperament zien. Als vertrouwde leidsters meer beschikbaar zijn op de groep, hangt een makkelijker temperament samen met meer welbevinden, terwijl bij kinderen die minder toegang tot hun vaste leidsters hebben deze samenhang niet wordt gevonden. In overeenstemming met onze verwachtingen lijkt een hogere beschikbaarheid van leidsters kinderen met een makkelijker temperament ondersteuning te bieden bij hun functioneren op het kinderdagverblijf. De resultaten laten echter ook zien dat deze hoge beschikbaarheid van leidsters niet lijkt te voorkomen dat kinderen met een moeilijker temperament minder welbevinden laten zien. Het zou zo kunnen zijn dat als een kind met een moeilijker temperament een betere toegang heeft tot vaste leidsters, hij zich minder geremd voelt om zijn werkelijke gevoelens te tonen. Misschien maakt deze beschikbaarheid het mogelijk dat zij hun gevoelens duidelijker laten zien. Het kan ook zo zijn dat leidsters anticiperen op aanpassingsmoeilijkheden bij 196

9 kinderen die prikkelbaar zijn, waardoor ze meer beschikbaar zijn voor deze kinderen. Zo helpt de beschikbaarheid van leidsters een kind met een makkelijker temperament zijn plek te vinden op het kinderdagverblijf, terwijl tegelijkertijd deze beschikbaarheid niet kan voorkomen dat kinderen met een moeilijker temperament er meer moeite mee hebben hun plekje te vinden. Een hoge mate van beschikbaarheid van leidsters lijkt voor kinderen met een moeilijker temperament niet voldoende te helpen om hen even goed te laten functioneren op het kinderdagverblijf als kinderen met een makkelijker temperament. We hebben gedeeltelijke ondersteuning gevonden voor de goodness-of-fit hypothese. Het is van belang voorzichtig te zijn met het trekken van conclusies omdat het bekend is dat interactie-effecten minder eenvoudig zijn te repliceren. We hebben in deze studie nieuwe aspecten van stabiliteit in de opvang, dagelijkse stabiliteitservaringen in leidsters en in opvangplaats onderzocht. We verwachtten dat verschillen in kwaliteit en stabiliteit van de opvangomgeving ons inzicht kunnen geven in verschillen in het welzijn van kinderen in de opvang. Kinderen die op verschillende plaatsen naast het kinderdagverblijf worden opgevangen lijken meer moeite te hebben met deze parallelle opvang, met name als ze een moeilijker temperament hebben. Bovendien voelen kinderen zich meer op hun gemak als vertrouwde leidsters meer beschikbaar zijn. Er werd geen samenhang gevonden tussen kind-leidster ratio en welbevinden of probleemgedrag. Dit is in overeenstemming met Van IJzendoorn et al. (1998b) die geen verbanden vonden tussen structurele kenmerken van kwaliteit en geobserveerde kwaliteit. Van IJzendoorn et al. (1998b) wijzen erop dat dit kan komen door de Nederlandse overheidsbepalingen met betrekking tot ratio en groepsgrootte. De ratio is maximaal 4:1 in een babygroep en 8:1 in een groep met kinderen tussen 3 en 4 jaar. De maximale groepsgrootte varieert van 8 tot 16 kinderen, eveneens afhankelijk van hun leeftijd. Dit kan ook de reden zijn dat in ons onderzoek dit structurele kenmerk van opvang niet voldoende variatie laat zien om verschillen in het welbevinden van kinderen te verklaren. Het is daarnaast zo dat het begrip kwaliteit complex en multidimensioneel is en dat onze keuze voor kind-leidster ratio slechts één aspect van kwaliteit weergeeft. Observaties van kwaliteit, maar ook van het welbevinden en temperament van kinderen en het gebruik van een longitudinale opzet kunnen ons verder inzicht geven in de rol van temperament in groepsopvang. In deze studie hebben we de pasvorm (goodness-of-fit) tussen de gedragsstijl van een kind en de stabiliteit en kwaliteit van zijn opvangomgeving onderzocht. Samenvattend geven de resultaten aan dat kinderen met een moeilijker temperament op het kinderdagverblijf meer internaliserend gedrag laten zien en minder welbevinden. Als sprake is van het meer beschikbaar zijn van een vertrouwde leidster voor een kind, voelen kinderen zich meer op hun gemak in de opvang. Kinderen die op meerdere plaatsen worden opgevangen, laten minder welbevinden zien en tonen meer internaliserend gedrag. Twee resultaten onderbouwen gedeeltelijk de goodness-of-fit hypothese voor stabiliteit in de opvang. Ten eerste lijkt parallelle opvang met name moeilijk voor kinderen met een moeilijker temperament. Ten tweede lijkt het beschikbaar zijn van leidsters kinderen met een makkelijker temperament te helpen een eigen plaats te vinden in de opvang, maar het helpt kinderen met een moeilijker temperament minder bij hun aanpassing. De resultaten onderschrijven de gedachte dat ouders en leidsters de karakteristieke gedragsstijl van een kind in ogenschouw moeten nemen om kinderen in hun aanpassingsproces in de groep te ondersteunen. Bij de eerste kennismaking met de opvang kunnen leidsters en ouders bijvoorbeeld de gedragsstijl van een kind bespreken zodat een plan gemaakt kan worden hoe het wennen en de overdracht het beste kunnen verlopen. Het kan ook voordelen opleveren als ouder en leidster hun opvoedingsstrategieën in relatie tot temperamentskenmerken van een kind uitwisselen en op elkaar afstemmen. Hoewel we in dit onderzoek niet hebben vastgesteld hoe opvoeders hun ondersteunende strategieen kunnen aanpassen aan kinderen met een 197

10 moeilijker temperament, verwachten we dat een sensitieve houding ten opzichte van de gedragsstijl van een kind kan bijdragen aan het welbevinden van een kind. Uit het onderzoek kunnen we opmaken dat kinderen met een moeilijker temperament niet altijd beschermd worden voor minder optimaal functioneren. Het kan waardevol zijn dat leidsters en ouders met enige regelmaat het welbevinden van kinderen in de opvang evalueren. Het hier besproken welbevindeninstrument kan hierbij een hulpmiddel zijn. De rol die temperament bij het functioneren van kinderen in de groepsopvang lijkt te spelen vraagt aandacht voor het mogelijk belang van temperamentkenmerken in orthopedagogische settings. Bijvoorbeeld in de opvang van en zorg voor kinderen met een verstandelijke beperking op kinderdagcentra kan aandacht voor het temperament van een kind wellicht meer inzicht bieden in zijn of haar functioneren. Ook zou het interessant zijn na te gaan of stabiliteit in leidsters en in opvangomgeving kunnen bijdragen aan meer welbevinden en minder probleemgedrag van kinderen. De opvang op dagcentra voor kinderen met een verstandelijke beperking heeft een aantal vergelijkbare kenmerken met reguliere opvang, zoals opvang in een groep kinderen, door meerdere, mogelijk wisselende opvoeders. Aandacht voor de rol van temperament, stabiliteit en kwaliteit van opvang voor het welzijn van kinderen in deze opvangsetting is daarom een interessante invalshoek voor nader onderzoek naar goede pasvormen tussen het kind en zijn omgeving, ofwel goodness-of-fit. NOTEN 1 Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door subsidie van Stichting Kinderopvang Nederland (SKON) aan Marinus H. van IJzendoorn en Louis W.C. Tavecchio. Daarnaast heeft Stichting Rondom het Kind een startsubsidie verstrekt. Dit artikel is gebaseerd op een deel van het promotie-onderzoek van J. Clasien de Schipper (2003). Children in flexible child care. Experiences of stability in center care, quality of care and the child s adjustment. Universiteit Leiden, ongepubliceerd proefschrift. De auteurs zijn Marinus H. van IJzendoorn erkentelijk voor alle inhoudelijke bijdragen aan het onderzoek, Johannes M. Koot voor zijn advies over het gebruik van de Child Behavior Checklist bij jonge kinderen, en Linda Groen, Charlotte Kokke, en Herjet Visser voor hun hulp bij de dataverzameling. LITERATUUR Achenbach,T.M. (1992). Manual for the Child Behavior Checklist/2-3 and 1992 Profile. Burlington,VT: University of Vermont, Department of Psychiatry. Achenbach,T.M. (1997). Guide for the Caregiver- Teacher Report Form for Ages 2-5. Burlington,VT: University of Vermont, Department of Psychiatry. Achenbach,T.M. & Rescorla, L.A. (2000). Manual for the ASEBA Preschool forms and profiles. Burlington,VT: University of Vermont, Department of Psychiatry. Bakel, H.J.A. van & Riksen-Walraven, J.M.A. (2002). Parenting and development of one-year-olds: Links with parental, contextual, and child characteristics. Child Development, 73, Barnas, M.V. & Cummings, E.M. (1994). Caregiver stability and toddlers attachment-related behavior towards caregivers in daycare. Infant Behavior and Development, 17, Bates, J.E. (1989).Applications of temperament concepts. In G.A. Kohnstamm, J.E. Bates & M.K. Rothbart (Eds.), Temperament in Childhood (pp ). Chichester: John Wiley. Bates, J.E., Freeland, C.A.B. & Lounsbury, M.L. (1979). Measurement of infant difficultness. Child Development, 50, Campbell, S.B. (1995). Behavioral problems in preschool children:a review of recent research. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 36, Carey,W.B. & McDevitt, S.C. (1995). Coping with children s temperament.a guide for professionals. New York: Basic Books. Clarke-Stewart, K.A., Gruber, C.P. & Fitzgerald, L.M. (1994). Children at home and in day care. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Hagekull, B. & Bohlin, G. (1995). Day care quality, family and child characteristics and socioemotional development. Early Childhood Research Quarterly, 10, Howes, C. & Hamilton, C.E. (1992). Children s relationships with child care teachers: Stability and concordance with parental attachments. Child Development, 63, Howes, C. & Hamilton, C.E. (1993).The changing experience of child care: Changes in teachers 198

11 and in teacher-child relationships and children s social competence with peers. Early Childhood Research Quarterly, 8, Klein, H.A. (1991).Temperament and childhood group care adjustment:a cross-cultural comparison. Early Childhood Research Quarterly, 6, Kochanska, G. (1995). Children s temperament, mothers discipline, and security of attachment: Multiple pathways to emerging internalization. Child Development, 66, Kohnstamm, G.A. (1984). Bates Infant Characteristics Questionnaire (ICQ) in the Netherlands. ERIC reports, ED, 251, 179. Koot, J.M. (1993). Problem behavior in Dutch preschoolers. Unpublished doctoral dissertation. Rotterdam: Erasmus University. Lavigne, J.V.,Arend, R., Rosenbaum, D., Binns, H.J., Christoffel, K.K. & Gibbons, R.D. (1998). Psychiatric disorders with onset in the preschool years: I. Stability of diagnoses. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 37, Mangelsdorf, S., Gunnar, M., Kestenbaum, R., Lang, S. & Andreas, D. (1990). Infant proneness-todistress temperament, maternal personality, and mother-infant attachment:associations and goodness of fit. Child Development, 61, Mathiesen, K.S. & Sanson,A. (2000). Dimensions of early childhood behavior problems: Stability and predictors of change from 18 to 30 months. Journal of Abnormal Child Psychology, 28, Mesman, J. & Koot, J.M. (2001). Early preschool predictors of preadolescent internalizing and externalizing DSM-IV diagnoses. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40, NICHD Early Child Care Research Network (1998). Early child care and self-control, compliance, and problem behavior at twenty-four and thirtysix months. Child Development, 69, Patterson, G. & Sanson,A. (1999).The association of behavioural adjustment to temperament, parenting and family characteristics among 5-year-old children. Social Development, 8, Phillips, D.A. (Ed.). (1987). Quality in child care: What does research tell us? Washington, DC: National Association of the Education of Young Children. Raikes, H. (1993). Relationship duration in infant care:time with a high-ability teacher and infant-teacher attachment. Early Childhood Research Quarterly, 8, Riksen-Walraven, M. (2000). Tijd voor kwaliteit in de kinderopvang.oratie.amsterdam: Vossiuspers AUP. Rothbart, M.K. & Bates, J.E. (1998).Temperament. In W. Damon (Series Ed.) & N. Eisenberg (Volume Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional and personality development (5 th ed., pp ). New York:Wiley. Schipper, J.C. de,van IJzendoorn, M.H. & Tavecchio, L.W.C. (2004, in press). Stability in center day care: Relations with children s well-being and problem behavior in day care. Social Development. SCP, Sociaal Cultureel Planbureau. (2000). De kunst van het combineren.taakverdeling onder partners.the Hague: SCP. Seifer, R. (2000).Temperament and goodness of fit. Implications for developmental psychopathology. In A.J. Sameroff, M. Lewis & S.M. Miller (Eds.), Handbook of developmental psychopathology (2 nd ed. pp ). New York: Kluwer Academic. Super, C.M. & Harkness, S. (1986).The developmental niche:a conceptualization at the interface of child and culture. International Journal of Behavioral Development, 9, Thomas,A. & Chess, S. (1977).Temperament and development. New York: Brunner/Mazel. IJzendoorn, M.H. van,tavecchio, L.W.C., Stams, G.J.,Verhoeven, M. & Reiling, E. (1998a). Attunement between parents and professional caregivers:a comparison of childrearing attitudes in different child-care settings. Journal of Marriage and the Family, 60, IJzendoorn, M.H. van,tavecchio, L.W.C., Stams, G.J., Verhoeven, M. & Reiling, E. (1998b). Quality of center day care and attunement between parents and caregivers: Center day care in cross-national perspective. Journal of Genetic Psychology, 159, Zajdeman, H.S. & Minnes, P.M. (1991). Predictors of children s adjustment to daycare. Early Child Development and Care, 74, ADRES VAN DE AUTEURS Mw. dr. J.C. de Schipper, Vrije Universiteit, Orthopedagogiek, Van de Boechorststraat 1, 1081 BT Amsterdam jc.de.schipper@psy.vu.nl Mw. drs. J. van Zeijl & prof. dr. L.W.C. Tavecchio, Universiteit Leiden, Algemene en Gezinspedagogiek, Postbus 9555, 2300 RB Leiden 199