Risicofactoren voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen onder de 12 jaar.

Transcriptie

1 Risicofactoren voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen onder de 12 jaar. Bachelorthese Auteur: Nynke Grupstra Collegekaartnummer: Universiteit van Amsterdam Faculteit der maatschappij- en gedragswetenschappen Afdeling klinische ontwikkelingspsychologie Begeleidster: Dr. S. van der Oord Datum: 13 juni 2008

2 Inhoudsopgave Abstract 3 Inleiding 4 Risicofactoren 7 - Genetische factoren 7 - Omgevingsfactoren 10 Discussie 14 Literatuurlijst 16 2

3 Abstract Lange tijd werd ontkend dat een depressieve stoornis bij kinderen zou bestaan, vanaf de jaren 80 is onderzoek gedaan naar depressie bij kinderen, uit onderzoek blijkt dat een depressieve stoornis al voor kan komen bij kinderen vanaf 2 jaar. Uit onderzoek zijn verschillende risicofactoren voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis naar voren gekomen. Deze risicofactoren zijn onder andere genetische factoren en omgevingsfactoren, hierbij kunnen omgevingsfactoren gesplitst worden in gedeelde- en niet-gedeelde omgevingsfactoren. De vraag is nu welke risicofactoren bij kinderen en adolescenten van invloed zijn op het ontwikkelen van depressie? Zijn deze risicofactoren voor kinderen en adolescenten hetzelfde of zijn andere risicofactoren van invloed op het ontwikkelen van depressie bij kinderen dan bij adolescenten? Uit tweelingonderzoek blijkt dat zowel genetische factoren als omgevingsfactoren een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en bij adolescenten. Over de invloed van deze factoren op verschillende leeftijden verschillen de resultaten. Uit onderzoek naar omgevingsfactoren die een risicofactor lijken te zijn voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen worden depressie bij de moeder, instabiliteit van de opvoeder, het verliezen van een van de ouders, scheiden van de ouders, afgewezen worden door vrienden en geweld in het gezin als risicofactoren gevonden, deze factoren bleken geen risicofactoren bij adolescenten. Alleen seksueel misbruik werd in onderzoek als risicofactor gevonden voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij adolescenten. Uit onderzoek blijkt dat risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten van elkaar verschillen. Over de invloed van genetische factoren en omgevingsfactoren op verschillende leeftijden verschillen de uitkomsten. Er blijkt niet een risicofactor aan te wijzen voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis voor kinderen of adolescenten. 3

4 Inleiding Depressie is een bekende en veelvoorkomende stoornis bij adolescenten. Naar schatting heeft tussen de 3% en 8% van de adolescenten tussen de 12 en 18 jaar in onze samenleving een depressieve stoornis (Costello, Mustillo, Erkanli, Keeler, & Angold, 2003). Dat depressie ook voor de adolescentie zou bestaan werd lange tijd ontkend. Vanaf de jaren 80 is onderzoek gedaan naar depressie bij kinderen onder de 12 jaar, onder andere door Kashani en collega s (Kashani & Carlson, 1985). Uit onderzoek blijkt dat een depressieve stoornis bij kinderen voor kan komen, al bij kinderen vanaf 2 jaar (Kashani & Carlson; Luby et al., 2003). De prevalentie van depressie bij kinderen is echter lager dan de prevalentie van depressie bij adolescenten. Naar schatting heeft tussen de 0,3 % en 2,1 % van de kinderen tussen de 2 en 7 jaar in onze samenleving een depressieve stoornis (Egger, & Angold, 2008). In onderzoek naar depressie wordt onderscheid gemaakt tussen kinderen en adolescenten, vaak wordt voor dit onderscheid de leeftijd van 12 jaar als grens aangenomen (Rice, Harold & Thapar, 2002; Boomsma, van Beijsterveld, & Hudziak, 2005). In dit paper wordt ook deze grens, 12 jaar aangehouden om onderscheid temaken tussen kinderen en adolescenten. Kinderen ouder dan 12 jaar worden adolescenten genoemd. De symptomen van depressie bij kinderen wijken op een paar punten af van de symptomen van depressie bij adolescenten en de symptomen van depressie bij volwassenen. In de laatste herziening van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM- IV, 1994) zijn de symptomen voor depressie bij kinderen toegevoegd, zodat depressie bij jonge kinderen herkend en gediagnosticeerd kan worden. Volgens de criteria van de DSM-IV voor een Depressieve Episode bij volwassenen zijn de twee hoofdkenmerken van een depressieve episode: 1. een depressieve stemming en 2. verlies van plezier in bijna alle activiteiten. Andere symptomen van depressie zijn: gewichtsverlies of aankomen van gewicht, slaapproblemen, psychomotorische problemen, verlies van energie, gevoelens van waardeloosheid, verminderde concentratie en denkvermogen en terugkerende gedachten aan de dood. Minimaal één van de twee hoofdkenmerken en vier van de andere symptomen moeten aanhouden voor een groot deel van de dag, bijna elke dag en ten minste voor twee weken om de diagnose Depressieve Episode te kunnen stellen. Na het ervaren van twee of meer Depressieve Episodes wordt de diagnose Depressieve Stoornis gesteld (DSM-IV criteria voor Depressieve Episode en Depressieve Stoornis, 1994). De symptomen van depressie bij kinderen en adolescenten wijken op een aantal punten af van de symptomen van depressie bij volwassenen, in de DSM-IV staan deze als aanvulling op de normale symptomen vernoemd. De twee hoofdkenmerken van depressie bij kinderen zijn 1. een verdrietige of geïrriteerde stemming, in plaats van een depressieve stemming, en 2. verlies van plezier in bijna alle activiteiten. De andere symptomen van depressie bij kinderen zijn: eetproblemen, het uitblijven van een verwachtte aanname in gewicht met het ouder worden, slaapproblemen, 4

5 somatische klachten, snel geïrriteerd zijn en sociaal teruggetrokken zijn. De twee hoofdkenmerken van depressie bij adolescenten zijn hetzelfde als de hoofdkenmerken van depressie bij volwassenen; 1. een depressieve stemming en 2. verlies van plezier in bijna alle activiteiten. De andere symptomen van depressie bij adolescenten zijn: eetproblemen, slaapproblemen, psychomotorische achterstanden, waanideeën en een negatief zelfbeeld. Het criterium dat de klachten voor een groot deel van de dag, bijna elke dag en ten minste voor twee weken aan moeten houden om de diagnose Depressieve Episode te kunnen stellen is in de DSM-IV voor kinderen en adolescenten behouden gebleven. (DSM-IV criteria voor Depressieve Episode en Depressieve Stoornis, 1994). Sommige auteurs betwijfelen echter of deze tijdsduur voor kinderen wel opgaat (Luby et al., 2002). In onderzoek van Luby et al. kon met de DSM-IV criteria voor een depressieve episode bij geen van de kinderen die deelnamen aan het onderzoek de diagnose depressieve episode worden gesteld. Toch hadden deze kinderen wel erge periodes van somberheid en verdriet, hierbij trad echter meer en snellere fluctuatie van de symptomen op, waardoor niet werd voldaan aan het criterium dat de klachten twee weken aanhouden. De auteurs betwijfelen daarom of de tijdsduur van de klachten, twee weken, voor kinderen wel opgaat. Uit onderzoek blijken nog enkele verschillen tussen depressie bij kinderen en depressie bij adolescenten (Eley, Deater-Deckard, Fombonne, Fulker & Plomin, 1998; Luby et al., 2003). Uit onderzoek blijkt dat kinderen vanaf 8 jaar betrouwbaar kunnen rapporteren over hun eigen gevoelens en gedachten, voor het diagnosticeren van depressie kan vanaf deze leeftijd een depressievragenlijst worden afgenomen bij het kind zelf (Eley et al.). Kinderen onder de 8 jaar kunnen echter niet of nauwelijks betrouwbaar over hun eigen gevoelens en gedachten rapporteren, voor het diagnosticeren van depressie bij kinderen onder de 8 jaar zijn onderzoekers daarom afhankelijk van ouderrapportages over de gevoelens en gedachten van hun kind (Luby et al.). Een andere methode om een indicatie te krijgen van een depressieve stoornis bij kinderen jonger dan 8 jaar is het observeren van het spelgedrag. Uit onderzoek blijkt dat depressieve kinderen minder symbolisch en meer exploratief spelgedrag vertonen, ook zoeken kinderen met een depressieve stoornis in hun spel minder contact met andere kinderen dan leeftijdsgenootjes die geen depressie hebben (Luby et al., 2002). Er zijn vier longitudinale onderzoeken bekend naar de stabiliteit van de diagnose depressie van de kindertijd tot de adolescentie (Boomsma et al., 2005; Lavigne et al., 1998; Mesman & Koot, 2001; Jaffee et al., 2002). Uit onderzoek van Lavigne et al. blijkt dat 60% van de 3-jarige kinderen die de diagnose depressieve stoornis kregen nog steeds een depressieve stoornissen hebben op 5-jarige leeftijd. Resultaten van dit onderzoek lieten zie dat een deel van de 3-jarige kinderen op 5-jarige leeftijd over de depressie heen was gegroeid, echter meer dan de helft van de kinderen kreeg twee jaar later nog steeds de diagnose depressieve stoornis. Ook uit onderzoek van Mesman en Koot bleek 57% van 8-jarige 5

6 kinderen met een depressieve stoornis op een nameting, twee jaar later, nog steeds een depressieve stoornis te hebben. Weissman et al. (1999) deden onderzoek naar de stabiliteit van een depressieve stoornis bij adolescenten, uit dit onderzoek bleek dat ongeveer 60 % van de adolescenten met de diagnose depressieve stoornis op een nameting, tien jaar later, nog steeds een depressieve stoornis hadden. Hoewel er slechts vier longitudinale onderzoeken bekend zijn naar de stabiliteit van depressie van de kindertijd naar de adolescentie lijken resultaten uit deze onderzoeken te wijzen op de stabiliteit van een depressieve stoornis. In deze onderzoeken bleek ongeveer 60% van de kinderen met een depressieve stoornis in de kindertijd twee jaar later nog steeds een depressieve stoornis te hebben. Auteurs Jaffee et al. wijzen daarom op het belang een depressieve stoornis op jonge leeftijd te herkennen. Uit onderzoek zijn verschillende risicofactoren naar voren gekomen voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis. Deze risicofactoren kunnen worden ingedeeld in genetische factoren en omgevingsfactoren (Kapornai & Vetro, 2008). Omgevingsfactoren kunnen worden ingedeeld in gedeelde omgevingsfactoren en niet-gedeelde omgevingsfactoren (Derks, Hudziak, van Beijsterveld, Dolan & Boomsma, 2004 ). Gedeelde omgevingsfactoren zijn factoren die van invloed zijn op alle kinderen in een gezin. Voorbeelden van gedeelde omgevingsfactoren zijn psychopathologie bij de ouders, opvoeding, instabiliteit in het gezin (Kapornai & Vetro; Jaffee et al., 2002; ). Niet gedeelde omgevingsfactoren zijn factoren die maken dat kinderen die in hetzelfde gezin zijn opgegroeid van elkaar verschillen. Niet-gedeelde omgevingsfactoren kunnen op alle gezinsleden van invloed zijn, maar omdat elk gezinslid anders met de gebeurtenis omgaat heten het niet-gedeelde omgevingsfactoren. Dit zijn bijvoorbeeld een langdurige ziekte, het verlies van een dierbare, scheiding van de ouders en moeite met vriendschappen (Kapornai & Vetro; Luby et al., 2006; Lavigne et al., 1998). Deze risicofactoren zijn algemene risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie, hierbij is geen onderscheid gemaakt in de bijdrage van een bepaalde risicofactor op het ontwikkelen van depressie op verschillende leeftijden of voor sekse (Kapornai & Vetro). De vraag is nu welke factoren bij kinderen en adolescenten van invloed zijn op het ontwikkelen van depressie? Zijn deze risicofactoren voor beide groepen hetzelfde of zijn er andere risicofactoren van invloed op het ontwikkelen van depressie bij kinderen dan bij adolescenten? In dit paper zullen ten eerste zullen tweelingstudies besproken worden waarin de bijdrage van genetische factoren en omgevingsfactoren op het ontstaan van depressie bij kinderen en adolescenten getoetst wordt. Ten tweede zal nader gekeken worden naar de verschillende omgevingsfactoren die uit onderzoek risicofactoren zijn gebleken voor het ontwikkelen van depressie. Achtereenvolgens zullen gedeelde omgevingsfactoren en nietgedeelde omgevingsfactoren besproken worden, per factor zullen de risico s die gevonden worden voor kinderen en adolescenten vergeleken worden. 6

7 Risicofactoren Genetische factoren Op basis van tweelingonderzoek kunnen uitspraken worden gedaan over de invloed van genetische factoren en omgevingsfactoren op het ontstaan van een depressieve stoornis (Derks et al., 2004; Scourfield et al., 2003). Eeneiige tweelingen zijn genetisch identiek, twee-eiige tweelingen delen de helft van hun genetische basis. Om te toetsen in hoeverre genetische factoren en omgevingsfactoren van invloed zijn op het ontwikkelen van een bepaalde eigenschap, in dit geval een depressieve stoornis, wordt eerst een depressievragenlijst afgenomen bij een tweelingpaar, vervolgens wordt de correlatie tussen scores binnen een tweelingpaar getoetst, dit zijn de binnen-paar correlaties. Deze binnen-paar correlaties voor eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen worden vergeleken, getoetst wordt of deze significant van elkaar verschillen (Rice et al., 2002; Derks et al.). Deze verschillen kunnen verdeeld worden in verschillen die verklaard kunnen worden door genetische factoren en verschillen die verklaard kunnen worden door omgevingsfactoren. Als de correlaties binnen eeneiige tweelingparen significant groter zijn dan de correlaties binnen twee-eiige tweelingparen wordt aangenomen dat genetische factoren een rol spelen bij het ontstaan van een depressieve stoornis. Als de correlatie binnen eeneiige tweelingparen en binnen twee-eiige tweelingparen niet significant van elkaar verschillen wordt aangenomen dat genetische factoren slechts geringe invloed hebben op het ontstaan van een depressieve stoornis (Boomsma et al., 2005). Welk deel van de verschillen in depressiescores tussen eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen precies wordt verklaard door genetische factoren kan worden uitgedrukt in een percentage verklaarde variantie (Boomsma et al.). Hiermee wordt uitgedrukt welk deel van de variantie in scores tussen eeneiige- en twee-eiige tweelingen verklaard kan worden door genetische factoren, het percentage verklaarde variantie wat niet verklaard wordt door genetische factoren wordt in tweelingonderzoek toegeschreven aan gedeelde en niet-gedeelde omgevingsfactoren (Rice et al.). Gedeelde omgevingsfactoren zijn per definitie perfect gecorreleerd binnen zowel eeneiige- als tweeeiige tweelingparen, niet-gedeelde omgevingsfactoren zijn per definitie ongecorreleerd binnen zowel eeneiige als twee-eiige tweelingparen (Derks et al.). Uit onderzoek blijkt dat genetische factoren een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij 3-jarige kinderen (Derks et al., 2004; Boomsma et al., 2005). Derks et al. en Boomsma et al. deden onderzoek naar de bijdrage van genetische factoren op het ontstaan van depressie bij 3-jarige eeneiige- en twee-eiige tweelingen. Ouders werd gevraag een depressievragenlijst in te vullen voor hun kinderen. Met behulp van een psychometrisch model werden de beste verklarende factoren voor de variantie in depressiescores tussen eeneiige- en twee-eiige tweelingen geselecteerd. Uit onderzoek van Derks et al. blijkt dat genetische factoren 70% van de variantie in depressiescores tussen 7

8 tweelingen verklaarden. Uit onderzoek van Boomsma et al. blijkt dat 76% van de variantie in depressiescores verklaard kon worden door genetische factoren. Genetische factoren blijken uit deze onderzoeken de belangrijkste verklarende factor voor het verschil in depressiescores bij kinderen. Ook niet-gedeelde omgevingsfactoren verklaren een deel van de variantie, in onderzoek van Derks et al. werd 30% van de variantie in depressiescores verklaard door nietgedeelde omgevingsfactoren, bij Boomsma et al. was dit 24%. Gedeelde omgevingsfactoren bleken geen verklarende factor te zijn. Genetische factoren lijken in deze onderzoeken de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij 3-jarige kinderen, daarnaast lijken niet-gedeelde omgevingsfactoren ook een risicofactor te zijn, de invloed hiervan is echter kleiner dan de invloed van genetische factoren op depressiescores bij kinderen. Gedeelde omgevingsfactoren lijken geen risicofactor te zijn. Het onderzoek van Boomsma et al. (2005) was een longitudinaal onderzoek, kinderen werden op 3-jarige leeftijd voor het eerst getest en vervolgens op vier verschillende meetmomenten, met een periode van ongeveer twee jaar tussen twee meetmomenten. Onderzocht werd wat de invloed is van genetische factoren op het ontwikkelen van een depressieve stoornis als kinderen ouder worden. Resultaten laten zien dat de variantie in depressiescores die verklaard wordt door genetische factoren kleiner wordt naarmate kinderen ouder worden. Genetische factoren verklaarden bij 3-jarige kinderen nog 75% van de variantie in depressiescores, op 7-jarige leeftijd was dit 67% en op 12-jarige leeftijd werd nog maar 48% van de variantie in depressiescores verklaard door genetische factoren. Met een afname in de variantie die verklaard wordt door genetische factoren werd een toename gevonden in de variantie die verklaard wordt door omgevingsfactoren. Op 3-jarige en 7-jarige leeftijd werden gedeelde omgevingsfactoren niet als verklarende factor gevonden, op 12- jarige leeftijd verklaarden gedeelde omgevingsfactoren 28% van de variantie. Deze toename werd ook gevonden voor niet-gedeelde omgevingsfactoren. Op 3-jarige leeftijd werd 24% van de variantie in depressiescores verklaard door niet-gedeelde omgevingsfactoren, op 7-jarige leeftijd was dit 33% en op 12-jarige leeftijd werd 34% van de variantie in depressiescores verklaard door niet-gedeelde omgevingsfactoren. Uit dit onderzoek blijken genetische factoren een belangrijke verklarende factor te zijn voor de variantie in depressiescores bij kinderen. Als kinderen ouder worden zijn genetische factoren een minder belangrijke verklarende factor, deze afname gaat gepaard met een toename van de variantie die verklaard wordt door omgevingsfactoren. De resultaten uit dit onderzoek kunnen betekenen dat genetische factoren een belangrijke risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen. Met het ouder worden lijkt de invloed van genetische factoren als risicofactor af te nemen en worden omgevingsfactoren de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie. 8

9 Deze afname van de invloed van genetische factoren die in dit onderzoek van Boomsma et al. (2005) werd gevonden lijkt ook door te zetten na 12-jarige leeftijd (Rice et al., 2002). Rice et al. deden onderzoek naar depressiescores bij eeneiige- en twee-eiige tweelingen tussen de 12 en 17 jaar oud. Uit resultaten van dit onderzoek blijkt dat genetische factoren bij adolescenten 29% van de variantie in depressiescores verklaarden, gedeelde omgevingsfactoren verklaarden 47% van de variantie en niet-gedeelde omgevingsfactoren verklaarden 24% van de variantie in depressiescores. Uit deze resultaten blijkt dat genetische factoren slechts in geringe mate een verklarende factor zijn voor de variantie in depressiescores, omgevingsfactoren blijken de belangrijkste verklarende factor te zijn voor variantie in depressiescores bij adolescenten. Deze resultaten kunnen betekenen dat genetische factoren niet zo n belangrijke risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten, maar dat omgevingsfactoren wel een belangrijke risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Uit genoemde onderzoeken lijken genetische factoren de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen (Boomsma et al. 2005; Derks et al., 2004). De invloed van genetische factoren als risicofactor lijkt af te nemen naarmate kinderen ouder worden (Boomsma et al.), waarbij de invloed van gedeelde en niet-gedeelde omgevingsfactoren als risicofactor voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis steeds groter wordt (Boomsma et al.; Rice at al., 2002). Dat genetische factoren een risicofactor lijken voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en dat de invloed afneemt naarmate kinderen ouder worden werd echter niet gevonden in onderzoek van Scourfield et al. (2003). In dit onderzoek naar depressie bij eeneiige en twee-eiige tweelingen tussen de 5 en 17 jaar oud werd de invloed van genetische factoren en omgevingsfactoren getoetst op het ontstaan van depressie bij kinderen en adolescenten. Ouders werd gevraagd een depressievragenlijst voor hun kinderen in te vullen, kinderen vanaf 12 jaar werd daarnaast gevraagd zelf een depressievragenlijst in te vullen. Correlaties werden berekend tussen de zelfgerapporteerde depressiescores en de door de moeder gerapporteerde depressiescores. Er werd geen significant verschil gevonden tussen depressiescores gerapporteerd door de moeder of door het kind zelf. Uit resultaten van dit onderzoek blijkt dat genetische factoren 21% van de variantie in depressiescores verklaarden bij kinderen, bij adolescenten verklaarden genetische factoren 73% van de variantie. Uit dit onderzoek lijken genetische factoren een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten, maar niet bij kinderen. Wel werd gevonden dat omgevingsfactoren een belangrijke verklarende factor waren voor variantie in depressiescores bij kinderen. Gedeelde omgevingsfactoren verklaarden 42% van de variantie in depressiescores bij kinderen, bij adolescenten werden gedeelde omgevingsfactoren niet als verklarende factor gevonden. Niet-gedeelde omgevingsfactoren verklaarden bij kinderen 37% van de variantie, 9

10 bij adolescenten was dit 27% van de variantie. Genetische factoren lijken uit deze resultaten een belangrijke risicofactor te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten, maar niet bij kinderen. Niet-gedeelde omgevingsfactoren lijken een risicofactor bij adolescenten maar in veel mindere mate dan genetische factoren. Zowel gedeelde als niet-gedeelde omgevingsfactoren lijken de belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen. Uit tweelingonderzoek lijken genetische factoren een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen (Boomsma et al., Derks et al.) en bij adolescenten (Scourfield et al.). Over de rol van genetische factoren bij het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen en adolescenten verschillen de uitkomsten (Derks et al., 2004; Boomsma et al., 2005; Rice et al., 2002; Scourfield et al., 2002). Uit onderzoek van Derks et al. en Boomsma et al. lijken genetische factoren de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, naarmate kinderen ouder worden neemt de invloed van genetische factoren af en worden omgevingsfactoren de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten (Boomsma et al., Rice et al.). Uit onder zoek van Scourfield et al. lijken echter genetische factoren de belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten en zijn omgevingsfactoren de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen. Een mogelijke verklaring voor deze tegengestelde resultaten die uit onderzoek zijn gebleken zijn de gebruikte meetmethode en de informant van de depressiescores. In onderzoek van Scourfield et al. (2002) waren dit vanaf 12 jaar de kinderen zelf, voor 12 jaar rapporteerde de moeder depressiescores voor haar kind. Hoewel scores niet significant van elkaar verschilden is het gebruik van verschillende informanten een mogelijk verklaring voor de het verschil tussen gevonden resultaten uit dit onderzoek en eerder genoemde onderzoeken (Scourfield et al.). Omgevingsfactoren In tweelingonderzoek wordt getoetst welke deel van de variantie in depressiescores tussen eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen verklaard kan worden door genetische factoren, gedeelde omgevingsfactoren en niet-gedeelde omgevingsfactoren (Boomsma et al., 2005; Derks et al., 2004). Uit tweelingonderzoek blijkt echter niet welke omgevingsfactoren van invloed zijn op depressiescores, daarom wordt in deze paragraaf nader ingegaan op de omgevingsfactoren die uit onderzoek risicofactoren zijn gebleken voor het ontwikkelen van een depressieve stoornis bij kinderen en adolescenten. Hierbij worden ten eerste gedeelde omgevingsfactoren besproken die zijn gevonden voor kinderen en adolescenten, vervolgens worden niet-gedeelde omgevingsfactoren besproken die werden gevonden voor kinderen en adolescenten. 10

11 Gedeelde omgevingsfactoren Jaffee et al. (2002) deden longitudinaal onderzoek naar de invloed van omgevingsfactoren op het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten. Kinderen werden voor het eerst onderzocht op 3-jarige leeftijd en vervolgens op acht verschillende meetmomenten met een periode van ongeveer twee jaar tussen twee meetmomenten. Depressiescores werden getoetst, bij kinderen onder de twaalf werd een depressievragenlijst door de moeder ingevuld, kinderen boven de 12 deden dit zelf. Daarnaast werden een aantal omgevingsfactoren getoetst, waaronder gedeelde omgevingsfactoren (depressie bij de moeder, criminaliteit bij de ouders, onenigheid tussen ouders, opvoeder instabiliteit, sociaaleconomische status) en niet-gedeelde omgevingsfactoren (het aantal verhuizingen, problemen met vrienden, seksueel misbruik en dood of scheiding van de ouders). Getoetst werd welke omgevingsfactoren verschillen in depressiescores het beste konden verklaren. Uit de resultaten blijkt dat opvoeder instabiliteit en depressie bij de moeder het verschil in depressiescores bij kinderen het best konden verklaren. Voor adolescenten werden geen significante verschillen gevonden in scores op risicofactoren voor adolescenten met hoge scores op de depressievragenlijst en adolescenten met lage scores op de depressievragenlijst. Uit dit onderzoek komen twee gedeelde omgevingsfactoren naar voren als risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, namelijk opvoeder instabiliteit en depressie bij de moeder. In dit onderzoek werden geen gedeelde risicofactoren gevonden voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Ook uit onderzoek van Luby, Belden en Spitznagel (2006), Wickramaratne en Weissman (1998) en Mesman en Koot (2001) blijkt dat depressie bij een van de ouders een risicofactor is voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, maar niet bij adolescenten. Wickramaratne en Weissman en Mesman en Koot deden onderzoek naar het verband tussen depressie bij een van de ouders en depressie bij hun kinderen. In onderzoek van Mesman en Koot werden kinderen tussen 3 en 12 jaar en hun moeders getoetst op depressieve symptomen, getoetst werd de correlatie tussen depressiescores van de moeder en depressiescores bij hun kinderen. In onderzoek van Wickramaratne en Weissman werden kinderen tussen 6 en 21 jaar oud en hun moeders getoetst. Kinderen werden in twee groepen verdeeld, een groep kinderen waarvan een van de ouders een depressieve stoornis had en een groep kinderen waarvan de ouders geen depressieve stoornis hadden. Getoetst werd of beide groepen significant van elkaar verschilden in depressiescores. Resultaten laten zien dat kinderen waarvan een van de ouders een depressieve stoornis heeft significant hogere scores hebben voor een depressieve stoornis dan kinderen waarvan de ouders geen depressieve stoornis hebben. Voor adolescenten werd geen significant verband gevonden tussen depressiescores van de ouders en depressiescores bij adolescenten. Uit deze onderzoeken lijkt 11

12 depressie bij een van de ouders een risicofactor te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, maar niet bij adolescenten. Een mogelijke verklaring voor dit resultaat, dat depressie bij de moeder wel een risicofactor is voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, maar niet bij adolescenten, kan zijn dat voor kinderen jonger dan 12 jaar hun moeder de depressievragenlijst invulde. Uit onderzoek is echter gebleken dat volwassenen met een depressieve stoornis minder goed emoties bij andere mensen kunnen herkennen en benoemen dan volwassenen die geen depressieve stoornis hebben (Raes, Hermans & Williams, 2006). Om deze reden kan het verband dat werd gevonden tussen depressiescores bij moeders en hun kinderen beïnvloedt zijn door hoge depressiescores van de moeder. Een andere mogelijke verklaring voor de gevonden resultaten is dat kinderen nog erg afhankelijk zijn van hun ouders voor emotieregulatie en daarom makkelijk gevoelens overnemen van hun moeder (Luby, et al. 2006). Opvallend is dat geen gedeelde omgevingsfactoren als risicofactoren werden gevonden voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Uit tweelingonderzoek van Boomsma et al. (2005) en Rice et al. (2002) lijken gedeelde omgevingsfactoren een risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. In genoemde onderzoeken naar gedeelde omgevingsfactoren werden echter geen factoren gevonden die significant van invloed waren op depressiescores bij adolescenten (Jaffee et al, 2002). Om deze reden kan niet worden vastgesteld welke gedeelde omgevingsfactoren risicofactoren zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Niet-gedeelde omgevingsfactoren Het meemaken van ingrijpende stressvolle gebeurtenissen is een niet-gedeelde omgevingsfactor die uit onderzoek een risicofactor blijkt te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten (Jaffee et al, 2002.). Specifieke ingrijpende stressvolle gebeurtenissen die uit onderzoek risicofactoren bleken voor het ontwikkelen van depressie zijn het verliezen van een van de ouders, het scheiden van de ouders, problemen met vriendschappen en seksueel misbruik (Jaffee et al.; Luby et al., 2006). In de vorige paragraaf werd onderzoek van Jaffee et al. (2002) genoemd. Naast het toetsten van de invloed van gedeelde omgevingsfactoren op depressiescores werd ook getoetst wat de invloed is van niet gedeelde omgevingsfactoren op depressiescores. Resultaten laten zien dat niet-gedeelde omgevingsfactoren die het verschil in depressiescores bij kinderen het best konden verklaren afwijzing door vrienden waren en de dood of scheiding van de ouders. Bij adolescenten was alleen de factor seksueel misbruik een verklarende factor voor het verschil in depressiescores. Uit dit onderzoek lijken problemen met vriendschappen, dood van een van de ouders of scheiding van de ouders risicofactoren voor het ontwikkelen 12

13 van depressie bij kinderen, seksueel misbruik lijkt een risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. In onderzoek van Luby et al. (2006) en Lavigne et al. (1998) werd onderzocht wat de invloed is van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis (het verliezen van een van de ouders, scheiding van de ouders, geweld in het gezin of afwijzing door vrienden) op het ontwikkelen van psychopathologie bij kinderen en adolescenten. In onderzoek van Luby et al. werden kinderen tussen 3 en 6 jaar met een depressie, met ODD, met ADHD en kinderen zonder stoornis getoetst op het ervaren van een stressvolle ingrijpende gebeurtenis. Moeders werden geïnterviewd over de stemming en het gedrag van het kind. Correlaties tussen scores voor psychopathologie en het meemaken van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis werden getoetst. In dit onderzoek werd een significant verband gevonden tussen scores voor het meemaken van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis en depressiescores. Er werd geen significant verband gevonden tussen het meemaken van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis en ODD, ADHD of kinderen zonder stoornis. In onderzoek van Lavigne et al. (1998) werd de invloed van het ervaren van een stressvolle ingrijpende gebeurtenis (het verlies van een van de ouders, scheiding van de ouders, geweld in het gezin of afwijzing door vrienden) op het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten getoetst. Uit dit onderzoek blijkt een significant verband tussen scores voor het meemaken van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis en het ontwikkelen van depressie bij kinderen. Bij adolescenten werd geen significant verband gevonden tussen scores voor het meemaken van ingrijpende stressvolle gebeurtenissen en depressiescores. Resultaten van deze onderzoeken worden gezien als ondersteuning voor de hypothese dat het verlies van een van de ouders, scheiding van de ouders, geweld in het gezin of afwijzing door vrienden risicofactoren zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen, maar niet bij adolescenten. Het meemaken van een ingrijpende stressvolle gebeurtenis is geen risicofactor voor het ontwikkelen van de stoornis ADHD of ODD. Uit onderzoek van Boomsma et al. (2005), Rice et al. (2002) en Scourfield et al. (2003) blijkt dat niet-gedeelde omgevingsfactoren een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten, in genoemde onderzoeken naar niet-gedeelde omgevingsfactoren kon echter slechts een niet-gedeelde omgevingsfactor gevonden worden die verschil in depressiescores kon verklaren, dat was seksueel misbruik. Een mogelijke verklaring voor dit resultaat is dat adolescenten zelf werd gevraagd ingrijpende stressvolle gebeurtenissen te rapporteren, bij rapporteerden moeders stressvolle ingrijpende gebeurtenissen. Het is mogelijk dat adolescenten meer moeite hadden met het rapporteren van ingrijpende gebeurtenissen en dat data hierdoor beïnvloed zijn (Jaffee et al., 2002). 13

14 Discussie Depressie kan al voorkomen bij kinderen vanaf 2 jaar (Kashani & Carlson, 1985; Luby et al., 2003), de symptomen van depressie bij kinderen wijken enigszins af van de symptomen van depressie bij adolescenten en volwassenen. De kenmerken van depressie bij kinderen, een verdrietige of geïrriteerde stemming en verlies van plezier in bijna alle activiteiten, zijn opgenomen in de DSM-IV zodat depressie bij kinderen herkend en gediagnosticeerd kan worden (DSM-IV, 1994). Uit onderzoek blijkt dat er verschillen zijn in de risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en risicofactoren voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Over de bijdrage van genetische factoren en omgevingsfactoren verschillen de uitkomsten uit onderzoek (Boomsma et al, 2005; Derks et al. 2004; Rice et al., 2004; Scourfield et al., 2003). Genetische factoren lijken de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen (Derks et al., 2004; Boomsma et al., 2005) maar in ander onderzoek wordt gevonden dat omgevingsfactoren de belangrijkste risicofactoren zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen (Scourfield et al., 2003). Genetische factoren lijken uit onderzoek de belangrijkste risicofactor voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten (Scourfield et al.), maar in ander onderzoek wordt gevonden dat omgevingsfactoren de belangrijkste risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten (Boomsma et al.; Rice at al., 2004). Gedeelde omgevingsfactoren die een risicofactor lijken te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen zijn depressie bij de moeder (Jaffee et a., 2002; Luby et al., 2006; Wickramaratne & Weissman, 1998; Mesman & Koot, 2001) en opvoeder instabiliteit (Jaffee et al). In onderzoek werden geen gedeelde omgevingsfactoren gevonden die een risicofactor zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten. Niet-gedeelde omgevingsfactoren die een risicofactor blijken te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen zijn het verliezen van een ouders, scheiding van de ouders, geweld in het gezin of afwijzing door vrienden (Luby et al.,2006; Lavigne et al., 1998). Er werd slechts een niet-gedeelde omgevingsfactor gevonden die een risicofactor bleek te zijn voor het ontwikkelen van depressie bij adolescenten en dat was seksueel misbruik (Jaffee et al., 2002). Bij genoemde onderzoeken zijn wel enkele kanttekeningen te plaatsen. Ten eerste is de indeling van risicofactoren zoals die in dit paper gemaakt is een mogelijke indeling is, er zijn ook andere indelingen mogelijk (Jaffee et al., 2002). Ten tweede zijn geen onderzoeksmethoden bekend waarbij kinderen onder de 8 jaar zelf hun gevoelens en gedachten kunnen rapporteren, om deze reden is onderzoek naar depressie bij jonge kinderen afhankelijk van ouderrapportages over de gevoelens en het gedrag van hun kinderen (Eley et al.,1998). Uit onderzoek blijkt dat rapportage van de 14

15 moeder en rapportage van het kind over depressieve gevoelens bij het kind niet significant van elkaar verschillen (Scourfield et al., 2003). Voor een betrouwbare vergelijking van resultaten van verschillende onderzoeken is het echter beter als gegevens van dezelfde informant komen, dus van de moeder of het kind. Ten derde zijn bij genoemde onderzoeken verschillende vragenlijsten gebruikt voor het meten van depressie bij kinderen (Derks et al., 2004; Scourfield et al., 2003; Eley et al., 1998). Dit kan bij het interpreteren en vergelijken van de resultaten uit verschillend onderzoek de conclusie enigszins beïnvloeden. Ten vierde is in studies naar genetische invloeden op het ontstaan van depressie geen onderscheid gemaakt in verschillende omgevingsfactoren en genetische factoren. Er kan slechts geconcludeerd worden welke van deze factoren op een bepaalde leeftijd meer invloed heeft, maar welke aspecten binnen deze factor precies van invloed zijn blijkt niet uit deze onderzoeken (Derks et al.,, 2004; Scourfield et al., 2003). Ten vijfde is een verschijnsel wat op kan treden in tweelingonderzoek dat moeders hun eeneiige kinderen vaak als meer gelijk beoordelen dan moeders van twee-eiige tweelingen (Boomsma et al., 2005). Dit is van invloed op de scores die moeders rapporteren over hun eeneiige- of twee-eiige tweelingen en dit is van invloed op de conclusie die wordt getrokken over de invloed van genetische factoren of omgevingsfactoren die van invloed zijn op het ontstaan van een depressieve stoornis bij kinderen en adolescenten. Een mogelijke verklaring hiervoor is de verwachting die moeders hebben van hun kinderen, moeders verwachten dat eeneiige tweelingen meer gelijk zijn dan twee-eiige tweelingen en moeders van eeneiige tweelingen rapporteren daarom meer gelijkenissen tussen hun kinderen dan moeders van twee-eiige tweelingen (Boomsma et al.). Een laatste kanttekening bij genoemde onderzoeken is dat depressie bij kinderen een redelijk zeldzame stoornis is (Egger & Angold, 2008), bij het interpreteren van de resultaten moet hier rekening mee worden gehouden, de meeste resultaten zijn verkregen uit steekproeven waar slecht een heel klein aantal kinderen de diagnose depressieve stoornis kreeg (Mesman & Koot, 2001; Wickramaratne & Weissman, 1998). In vervolgonderzoek is het goed om het verband tussen risicofactoren en het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten verder te onderzoeken. Uit genoemde onderzoeken blijkt dat zowel genetische factoren als omgevingsfactoren risicofactoren kunnen zijn voor het ontwikkelen van depressie bij kinderen en adolescenten. Belangrijk is dat wordt gekeken naar de interactie van factoren op het ontwikkelen van depressie. Het is waarschijnlijk dat er niets slecht een factor ten grondslag ligt aan depressie bij kinderen of bij adolescenten, maar dat het om een interactie van factoren gaat (Luby et al., 2006). 15

16 Literatuurlijst Boomsma, D. I., van Beijsterveldt, C. E. M. & Hudziak, J. J. (2005). Genetic and environmental influences on Anxious/Depression during childhood: a study from the Netherlands Twin Register. Genes, Brain and Behavior, 4, Costello, E. J., Mustillo, S., Erkanli, A., Keeler, G., & Angold, A. (2003). Prevalence and Development of Psychiatric Disorders in Childhood and Adolescence. Archives of General Psychiatry, 60, Derks, E. M., Hudziak, J. J., van Beijsterveld, C. E. M., Dolan, C. V., & Boomsma, D. I. (2004). A Study of Genetic and Environmental Influences on Maternal and Paternal CBCL Syndrome Scores in a Large Sample of 3-year-old Dutch Twins. Behavior Genetics, 34, Egger, H. L., & Angold, A. (2006). Common Emotional and Behavioral Disorders in Preschool Children: Presentation, Nosology, and Epidemiology. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Eley, T. C., Deater-Deckard, K., Fombonne, E., Fulker, D. W., & Plomin, R. (1998). An Adoption Study of Depressive Symptoms in Middle Childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39, Frances, A. J. (1994) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: DSM-IV. Washington, DC: American Psychiatric Association. Jaffee, S. R., Moffit, T. E., Caspi, A., Fombonne, E., Poulton, R. & Martin, J. (2002). Differences in Early Childhood Risk Factors for Juvenile-Onset and Adult-onset Depression. Archives of General Psychiatry, 59, Kapornai, K., & Vetro, A. (2008). Depression in children. Current Opinion in Psychiatry, 21, 1-7. Kashani, J. H., & Carlson, G. A. (1985). Major Depressive Disorder in a preschooler. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 24,

17 Lavigne, J. V., Arend, R., Rosenbaum, D., Binns, H. J. Christoffel, K. K., & Gibbons, R. D. (1998). Psychiatric Disorders With Onset in the Preschool Years: I. Stability of Diagnoses. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 37, Luby, J. L., Belden, A. C., & Spitznagel, E. (2006). Risk factors for preschool depression: the mediating role of early stressful life events. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Luby, J. L., Heffelfinger, A., Mrakotsky, C., Hessler, M. J., Brown, K. M., & Hildebrand, T. (2002). Preschool Major Depressive Disorder: Preliminary Validation for Developmentally Modified DSM-IV Criteria. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 41, Luby, J. L., Heffelfinger, A., Mrakotsky, C., Brown, K. M., Hessler, M. J., Wallis, J. M., & Spitznagel, E. L. (2003). The Clinical Picture of Depression in Preschool Children. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 42, Mesman, J., & Koot, H. M. (2001). Early Preschool Predictors of Preadolescent Internalizing and Externalizing DSM-IV Diagnoses. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 40, Raes, F., Hermans, D.J., & Williams, M.G. (2006). Negative Bias in the Perception of Others? Facial Emotional Expressions in Major Depression. The Journal of Nervous and Mental Disease 194, Rice, F., Harold, G. T., & Thapar, A. (2002). Assessing the effects of age, sex and shared environment on the genetic aetiology of depression in childhood and adolescence. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43, Scourfield, J., Rice, F., Thapar, A., Harold., G. T., Martin, N. & McGuffin, P. (2003). Depressive symptoms in children and adolescents: changing aetiological influences with development. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44, Weissman, M. M., Wolk, S., Goldstein, R. B., Moreau, D., Adams, P., Greenwald, S., Klier, C. M., Ryan, N. D., Dahl, R. E., & Wickramaratne, P. (1999). Depressed Adolescents Grown Up. The Journal of the American Medical Association, 281,

18 Wickramaratne, P. J., & Weissman, M. M. (1998). Onset of Psychopathology in Offspring by Developmental Phase and Parental Depression. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 37,