Tussenevaluatie Energiebeleid Provincie Overijssel

Transcriptie

1 Watt? En nu verder Tussenevaluatie Energiebeleid Provincie Overijssel Deelrapport kwalitatief onderzoek team Beleidsinformatie team Concerncontrol Juni 2013

2

3 Colofon Uitgave provincie Overijssel Datum juni 2013 Auteurs Arne Willigenburg Susanne Nolten Herman Hazelhorst Ilja Jacobs Dick Hoek Inlichtingen bij Dick Hoek PD Beleidsinformatie Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax postbus@overijssel.nl

4

5 Inhoudsopgave Samenvatting 7 1 Inleiding 11 2 Waarderende onderzoeksaanpak 13 3 Beeld energiebeleid Overijssel Wat werkt Aanpak en werkwijze Financieringsvormen Innovatie Wat kan beter Aanpak en werkwijze Financieringsvormen Rol provincie Waar liggen kansen Aanpak en werkwijze Financieringsvormen Innovatie Conclusies en aanbevelingen 25 4 Beeld per energiecluster Energiebesparing bedrijven Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Energiebesparing woningen Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 5

6 4.3 Bio-energie Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Zon Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Wind Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Bodemenergie Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen Energie-infrastructuur Beleidsinspanningen provincie Wat werkt Wat kan beter Rol provincie Waar liggen kansen Toekomstbeeld Conclusies en aanbevelingen 88 5 Burgers aan het woord 91 Bronnen 95 Bijlagen 97 Bijlage 1 Wat is Appreciative Inquiry of waarderend onderzoeken? 99 Bijlage 2 Geïnterviewde personen en organisaties Bijlage 3 Gouden aanbevelingen bijeenkomst 10 april Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

7 Samenvatting Provincie Overijssel heeft een stevige ambitie waar het gaat om het energiegebruik en de inzet van hernieuwbare energie in Overijssel. Met het Programma Energiepact Overijssel heeft de provincie zichzelf in 2008 als ambitie gesteld om de uitstoot van CO 2 in 2020 verminderd te hebben met 30% ten opzichte van In 2010 is ervoor gekozen het Programma Energiepact te versnellen en te streven naar het halen van de ambitie in Inmiddels is het Energiepact opgevolgd door het programma Nieuwe Energie. Hierin staat niet langer CO 2-reductie centraal maar het aandeel hernieuwbare energie (in combinatie met het initiëren van werkgelegenheid en innovatie). Doelstelling is nu 20% hernieuwbare energie in In de Commissievergadering van 30 juni 2010 is bij de behandeling van het statenvoorstel Versnelling CO 2-reductie in Programma Energiepact; uitvoering motie Kolkman-Kerkdijk aan Provinciale Staten toegezegd in 2013 een herijkingsmoment in te lassen. Om tot deze herijking te kunnen komen is een tussenevaluatie uitgevoerd van het Programma Energiepact Overijssel en het programma Nieuwe Energie. De tussenevaluatie is via twee sporen aangepakt: een kwantitatief deel en een kwalitatief deel. In het kwantitatieve deel heeft het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) de effecten van het provinciaal energiebeleid doorgerekend voor de jaren 2011 en 2020 (ECN, 2013). In het kwalitatieve deel hebben onderzoekers van provincie Overijssel door middel van interviews en een bijeenkomst op 10 april 2013 teruggekeken op zesjaar energiebeleid in Overijssel. Tevens is een extra peiling onder het Burgerpanel Overijssel uitgevoerd. Van beide onderdelen zijn afzonderlijke rapportages gemaakt. In deze rapportage worden de resultaten van het kwalitatieve del beschreven. Centrale vraag in dit kwalitatieve deel is: Welke succesvolle inzet laat het Energiepact en het programma Nieuwe Energie tot nu toe zien en hoe kunnen deze successen optimaal benut worden om de doelstelling van 20% hernieuwbare energie in 2020 te halen? Beeld energiebeleid Overijssel Over de volle breedte van het energiebeleid van provincie Overijssel komen een aantal algemene succesfactoren uit de periode naar voren die bijdragen aan het dichterbij brengen van de doelstelling in Deze werkzame ingrediënten hebben betrekking op aanpak en werkwijze, financieringsvormen (subsidies en leningen) en innovatie. Ten aanzien van aanpak en werkwijze werkt het delen van successen, een lokale aanpak, inzicht bieden en laagdrempelig aanbieden aan inwoners en bedrijven. Samenwerken, partijen bij elkaar brengen en energie verbinden met andere (beleids)thema s of maatschappelijk verantwoord ondernemen is effectief. Verder is het goed dat instrumenten worden afgestemd met de praktijk en zijn personen met energie en visie bepalend voor het resultaat. Het stimuleren van samenwerken en het bij elkaar brengen van partijen is een sterk punt van provincie Overijssel. De provincie verbindt partijen. Er wordt breed gedragen dat een mix van technieken nodig is om de doelstelling te kunnen halen en dat de provincie hier op inzet. Wat de provincie kan verbeteren is het zorgen voor meer continuïteit van beleid en gedragsverandering niet uit het oog te verliezen. Dilemma s in de rol van de provincie zijn die van loslaten of betrokken blijven en straffen, belonen of verleiden. Mogelijkheden voor optimalisatie in de aanpak en werkwijze bieden het nog meer faciliteren van koplopers en het meer zichtbaar maken van resultaten. Aanbevelingen Faciliteer koplopers en stimuleer anderen hierbij aan te haken door successen te delen. Kies zo veel mogelijk voor een lokale aanpak waarbij de drempel voor inwoners en bedrijven om mee te doen zo laag mogelijk is Ga door met het stimuleren van samenwerking. Plaats energie in het bredere perspectief van milieu, natuur en landschap, wonen, economie en ruimtelijke ordening. Richt je zowel op gedragsverandering als op techniek Ten aanzien van financieringsvormen wordt duidelijk dat subsidies een stimulerende werking hebben gehad en dat andere financieringsvormen als risicodragend participeren, een lening verstrekken of Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 7

8 een leaseconstructie een goede aanvulling zijn. Ondanks de toegevoegde waarde hebben subsidies niet altijd het gewenste resultaat en mogen subsidieregelingen eenvoudiger. Ook vormt de (lage) energieprijs geen prikkel om te investeren in duurzame energie. Kansen voor verder optimalisatie in financieringsvormen bieden het Energiefonds Overijssel en de provincie die zelf duurzame eisen kan stellen bij aanbestedingen en andere financieringsafspraken en kan optreden als launching customer 1. Aanbevelingen Bouw het inzetten van verschillende financieringsvormen verder uit. Treed als overheid op tijd terug laat de markt zijn werk doen. Hierbij wel betrokkenheid blijven tonen. Stimuleer portfolioaanvragen 2 bij Energiefonds Overijssel, bijvoorbeeld door het voorbereiden van deze aanvragen te faciliteren. Neem duurzaamheidseisen op in financieringsafspraken Ten aanzien van innovatie blijkt uit de interviews dat in Overijssel een goed klimaat voor innovatie wordt ervaren met ook een positieve invloed op de werkgelegenheid. Vanuit bio-energie en bedrijven komt de voorkeur voor een hoogwaardige toepassing van grondstoffen naar voren. Dilemma wat naar voren komt is het kiezen voor innovatie of bewezen techniek. Hierin zal de provincie een evenwicht moeten vinden. Duidelijk is dat er diverse potentieel succesvolle (nieuwe) technieken en toepassingen zijn die kansvol zijn om substantieel bij te dragen aan het doelbereik. Om zulke innovatieve technieken verder te kunnen ontwikkelen, is het nodig dat bedrijven zich langere tijd op innovatie kunnen blijven richten. Aanbevelingen Zet niet alleen in op bewezen technieken, maar ook op innovatie. Beeld per cluster Naast het algemene beeld over de volle breedte van het energiebeleid zijn er specifieke beelden per cluster. De volgende clusters worden onderscheiden: - Energiebesparing bedrijven - Energiebesparing woningen - Bio-energie - Zon - Win - Bodemenergie - Energie-infrastructuur Binnen energiebesparing bedrijven is het goed dat zo veel mogelijk is gekozen voor een lokale en projectmatige aanpak gericht op het midden- en kleinbedrijf. Ook het met een gestandaardiseerde scan inzicht geven in energiegebruik en maatregelen als eerste stap is een logische. Het in korte tijd wegzetten van gestandaardiseerde scans sluit echter nog onvoldoende aan op succesfactoren als het opbouwen van vertrouwen, duurzame samenwerking, het integraal benaderen van bedrijfsprocessen, maatwerk en het handen-en-voeten-geven aan de uitvoering bij bedrijven. Belangrijk is om koploperbedrijven te blijven faciliteren en stimuleer het delen van kennis en goede voorbeelden. Subsidieregelingen kunnen eenvoudiger en meer flexibel. Daarnaast zou er meer bestendigheid in beleid en regelingen moeten komen. Blijf de aanpak vooral nog richten op het midden- en kleinbedrijf maar breng via een projectmatige aanpak meer focus aan en maak de stap naar uitvoering. In het dilemma van straffen, belonen of verleiden lijkt de route van vertrouwen, verleiden en van energie een sport maken kansrijk. Binnen energiebesparing woningen heeft de crisis zijn effect op acties die partners in de markt kunnen en willen inzetten op energiebesparing woningen Desondanks zijn er toch mooie resultaten bereikt in met name de bestaande bouw en via lokale initiatieven. Binnen het thema kan inmiddels wel de vraag worden gesteld of de markt ondertussen al niet zo ver is dat zij dit thema voor een deel ook zelf kan oppakken. Vertrouwen en nabijheid zijn belangrijk. Blijf dus inzetten op initiatieven dichtbij de burger (lokaal) en voorkom stilvallen na betrokkenheid als provincie. Overweeg om lokale voortrekkers te faciliteren. Bedenk ook goed of een initiatief als een Overijsselse aanpak lokaal genoeg is. Het ontzorgen via maatwerk of standaardpakket is een belangrijke succesfactor. Innovatie blijft nodig. Tot slot zou de provincie zich juist nu kunnen richten op de werkgelegenheid in de bouwsector waar kansen liggen op het gebied van renovatie. 1 De provincie kan als launching customer (eerste grote klant) innovatie en de verspreiding van innovatieve producten en diensten stimuleren. 2 Een bundeling van meerdere projecten tot één aanvraag. 8 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

9 Binnen bio-energie is de samenwerking van partijen in de keten erg belangrijk. Het is dan ook goed om het Bio-energiecluster Oost-Nederland (BEON) te blijven faciliteren en blijf samenwerken in de keten stimuleren. De inzet op meerdere opties blijft nodig met niet te veel pijlen op mestvergisting. Mestvergisting heeft potentie maar is op dit moment nog geen techniek om meters mee te maken (moeilijk rendabel te krijgen). Houtverbranding is kansrijk en zou het voorbeeld van zon (dicht bij de burger) kunnen volgen. Verder zal geaccepteerd moeten worden dat Overijssel niet zelfvoorzienend kan zijn voor houtachtige biomassa en dat dit een internationale markt is. Innovatie en hoogwaardige toepassing moeten gestimuleerd blijven worden met aandacht voor economische haalbaarheid en het ondersteunen van early adopters. Er ligt een rol voor de provincie als launching customer door eisen te stellen aan het gebruik van biobased materialen en het op lange termijn leveren van biomassa uit landschapsbeheer. Tot slot wordt Energiefonds Overijssel als wenkend perspectief gezien voor de initiatieven waar banken niet durven instappen. Het stimuleren en faciliteren van een portfoliobenadering biedt, zeker ten aanzien van kleinschalige houtverbranding, kansen. Het thema zon heeft potentieel en staat dicht bij de burger. Het beleid op dit thema wordt positief beoordeeld. De provincie heeft breed ingezet en via diverse projecten en verschillende constructies geprobeerd zonenergie in Overijssel een push te geven. Door volledige financiering of via tenderregelingen zijn diverse projecten op gemeentelijke bebouwing, bedrijfsgebouwen en agrarische gebouwen gestimuleerd en aangejaagd en zijn er resultaten behaald. De plaatsing van zonnepanelen heeft als een positief bijeffect dat het werkgelegenheid oplevert. Denk daarbij aan de banen die ontstaan bij plaatsing van panelen in de nieuwbouw of bij renovatie en bij de productie. De vraag kan nu worden gesteld welke rol de provincie nog moet spelen op de markt van zonnepanelen. De particuliere markt kan al zonder de provincie, welke rol moet de provincie nog spelen op de markt voor bedrijven? Bij woningen van woningcorporaties kan nog veel gewonnen worden. Verken daarbij andere vormen van financiering. Tot slot is het belangrijk om als provincie na het aanjagen en realiseren van projecten branche en ondernemers de uitvoering zelf te laten vormgeven. Binnen wind zijn er voldoende initiatieven voor windturbinelocaties om de ambitie in 2020 te halen. Niet alle potentieel aan windenergie binnen Overijssel wordt echter benut. Dit heeft niet alleen te maken met de (ervaren) strakke ruimtelijke insteek van het beleid via kansrijke zoekgebieden maar ook door onvoldoende politiek en bestuurlijk draagvlak bij gemeenten. Het beeld van gemeenten en initiatiefnemers is dat eventuele geschikte locaties buiten de zoekgebieden niet mee doen. Dit is echter wel degelijk mogelijk als gemeenten hier positief over besluiten (zie Kampen en Deventer) en de initiatieven passen binnen het ruimtelijk provinciaal beleid (w.o. gebiedskenmerken en landschappelijke inpassing). Duidelijk is wel dat de provincie buiten de kansrijke gebieden geen actieve rol speelt richting gemeenten en initiatiefnemers. Bij het opstellen van inpassingsplannen binnen de kansrijke zoekgebieden is behoefte aan meer betrokkenheid van de provincie. Belangrijk is dat alle initiatiefnemers en marktpartijen worden betrokken en hun kennis wordt benut. Tot slot kunnen omwonenden nog meer betrokken worden bij initiatieven om zo het draagvlak te vergroten. Het mee laten profiteren van een gebied waar windturbines worden geplaatst biedt kansen. Overweeg voor de kansrijke zoekgebieden een windvereniging op te richten. Binnen bodemenergie is dankzij de (forse) financiële ondersteuning van de provincie het eerste aardwarmtecluster in de Koekoekspolder gerealiseerd. Het daarin gehanteerde organisatiemodel kan worden toegepast op de volgende aardwarmteclusters. Het is belangrijk dat de provincie de constructieve en meedenkende houding behoud en werkt met een vast contactpersoon vanuit de provincie. Belangrijk voor de continuïteit is dat de financiering van de aardwarmteclusters blijft bestaan. Met Energiefonds Overijssel lijkt de provincie wat uit beeld en zou nog eens goed naar de (financiële) eisen van het fonds kunnen worden gekeken, omdat die op dit moment een drempel voor ondernemers zijn. Bij warmtekoudeopslagsystemen is meer inzicht in de werking en resultaten belangrijk. Kijk of een referentiekader kan worden opgesteld en overweeg bij vergunningverlening monitoringsystemen voor de controle van WKO-installaties. Tot slot kan de provincie stimuleren dat een WKO-installatie volledig bij één beheerder wordt ondergebracht. Door het bij een beheerder te plaatsen en afspraken te maken over de te leveren prestaties kan het volledige potentieel aan hernieuwbare energie worden bereikt. Binnen energie-infrastructuur is duidelijk dat er partijen nodig zijn die risico s willen dragen. Investeringen in de energie-infrastructuur zijn groot en kennen een lange terugverdientijd. De provincie neemt op dit punt al risico s. Belangrijk is om als provincie de netwerkbedrijven (Cogas, Rendo en Enexis) te blijven aanspreken op hun mogelijke bijdrage aan het realiseren van de energietransitie. Dilemma is welke schaalgrootte van projecten het meest effectief is. Op dit moment richt de provincie zich op drie concrete projecten: het warmtenet Hengelo, de stoomleiding Twence en de groen gas hub in Salland. Een overkoepelende visie op energie-infrastructuur moet worden ontwikkeld die actief wordt uitgedragen en tot uitvoering komt. Mogelijk kan worden samengewerkt met Gelderland. Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 9

10 Peiling Burgerpanel Overijssel Extra onderdeel van het onderzoek is een peiling Burgerpanel Overijssel onder inwoners van Overijssel. Hieruit blijkt dat er veel draagvlak is voor zonenergie. Wat betreft windenergie zijn er meer voorstanders voor windmolens in de directe woonomgeving dan tegenstanders en dan vooral in de steden van Overijssel. Eenderde van de inwoners van Overijssel heeft geen idee wat het eigen elektriciteits- of gasverbruik is. Spaarlampen en de thermostaat lager zetten zijn veel genomen maatregelen. Opvallend is dat door Overijsselaars vaker minder autogebruik als maatregel noemen in vergelijking tot Nederlanders Kostenbesparing wordt als belagrijkste motief gezien voor energiebesparing, gevolgd door subsidiemogelijkheden. Het gemeentelijke energieloket is bekend bij 13% van de inwoners en 4% heeft wel eens contact gehad met dit loket. Tot slot kent een kwart van de Overijsselaars de duurzaamheidspremie of duurzaamheidlening 10 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

11 1 Inleiding Provincie Overijssel heeft een stevige ambitie waar het gaat om het energiegebruik en de inzet van hernieuwbare energie in Overijssel. Met het Programma Energiepact Overijssel heeft de provincie zichzelf in 2008 als ambitie gesteld om de uitstoot van CO 2 in 2020 verminderd te hebben met 30% ten opzichte van In 2010 is ervoor gekozen het Programma Energiepact te versnellen en te streven naar het halen van de ambitie in Inmiddels is het Energiepact opgevolgd door het programma Nieuwe Energie. Hierin staat niet langer CO 2-reductie centraal maar het aandeel hernieuwbare energie (in combinatie met het initiëren van werkgelegenheid en innovatie). Doelstelling is nu 20% hernieuwbare energie in In de Commissievergadering van 30 juni 2010 is bij de behandeling van het statenvoorstel Versnelling CO 2-reductie in Programma Energiepact; uitvoering motie Kolkman-Kerkdijk aan Provinciale Staten toegezegd in 2013 een herijkingsmoment in te lassen. Om tot deze herijking te kunnen komen is een tussenevaluatie uitgevoerd van het Programma Energiepact Overijssel en het programma Nieuwe Energie. Het onderzoek heeft twee doelstellingen: - Inzicht in de doelbereiking tot nu toe en de verwachte doelbereiking in 2020, in relatie tot de prestaties van de provincie en het gecreëerde investeringsklimaat. - Inzicht in successen in de aanpak tot nu toe en de mogelijkheden om deze successen meer in te zetten om de verwachte doelbereiking in 2020 te optimaliseren. Waar mogelijk is een doorkijk gegeven naar de periode na Welke ontwikkelingen worden tot 2030 voorzien en wat betekent dat voor de inzet van het programma in de jaren voor Het eerste (kwantitatieve) deel naar de doelbereiking en een doorkijk na 2020 is uitgevoerd door het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN). ECN is een onafhankelijk onderzoeksinstituut voor duurzame energie en maakt energieberekeningen voor de Rijksoverheid. Het tweede (kwalitatieve) deel is uitgevoerd door een onderzoeksteam 3 van provincie Overijssel. Van beide onderdelen zijn afzonderlijke rapportages gemaakt. Daarnaast is er een samenvattende integrale rapportage met de belangrijkste bevindingen uit beide deelrapportages. Deze rapportage beschrijft de resultaten van het tweede deel, het kwalitatieve onderzoek. Het gaat enerzijds om ervaringen van 50 mensen van 36 verschillende organisaties en anderzijds om de mening van inwoners van Overijssel over energie. Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft een beschrijving van de (waarderende) onderzoeksaanpak die binnen dit onderzoek is gekozen. Hoofdstuk 3 geeft een beeld van de rode draden die over de zeven energieclusters (energiebesparing bedrijven, energiebesparing woningen, bio-energie, zon, wind, bodemenergie en energie-infrastructuur) naar voren komen. In hoofdstuk 4 wordt per cluster een beeld gegeven van de beleidsinzet, ervaringen met de provincie, succesvolle en minder succesvolle ervaringen en aanknopingspunten voor een herijking. Hoofdstuk 5 beschrijft de uitkomsten van een extra peiling van het burgerpanel Overijssel. 3 Onderzoekers van de teams Beleidsinformatie en Concerncontrol. Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 11

12 12 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

13 2 Waarderende onderzoeksaanpak Op basis van de dubbele doelstelling van het onderzoek zijn twee centrale vragen gekozen, te weten: - Hoe is de doelbereiking van het Energiepact en het programma Nieuwe Energie tot nu toe en wat is de verwachting voor het halen van de doelstelling 20% hernieuwbare energie in 2020, in relatie tot de prestaties van de provincie en het gecreëerde investeringsklimaat? En welke ontwikkelingen worden tot 2030 voorzien en wat betekent dat voor de inzet van het programma in de jaren voor Welke succesvolle inzet laat het Energiepact en het programma Nieuwe Energie tot nu toe zien en hoe kunnen deze successen optimaal benut worden om de doelstelling om 20% hernieuwbare energie in 2020 te halen? De eerste centrale vraag is door ECN beantwoord via een modelberekening conform landelijke aanpak. Daarbij is het tot huidige vastgestelde provinciaal beleid (tot 2015 of eerder) doorgerekend. De tweede centrale vraag is door provincie Overijssel zelf beantwoord met een waarderende onderzoeksaanpak via interviews. Het gaat daarbij om een aanpak volgens Appreciative Inquiry (AI). Dit is een onderzoeks- of verandermethode die zich concentreert op de positieve ervaringen van mensen. AI gaat er van uit, dat alles wat aandacht krijgt, zal groeien. Dit geldt zowel in positieve als in negatieve zin (zie ook bijlage 1). Met deze methode is gezocht naar wat de afgelopen zes jaar ( ) heeft gewerkt in het provinciale energiebeleid om daar vervolgens weer op verder te kunnen bouwen. Het onderzoeksteam van de provincie is bij de toepassing van de methode begeleid door TNO Management Consultants. Het onderzoek is in zes stappen uitgevoerd, te weten: 1. Beschrijving van beleid Een eerste stap in het onderzoek is het beschrijven van het energiebeleid van de provincie in de periode en de daadwerkelijke beleidsinzet. Het gaat dan om doelstellingen, maatregelen, actoren en inzet van middelen. Dit is gedaan door documentenanalyse en interviews met beleidsmedewerkers van het energieteam. Hierbij zijn de volgende zeven energieclusters onderscheiden: Bio-energie, Energie-infrastructuur, Energiebesparing bedrijven, Energiebesparing woningen, Zon, Wind en Bodemenergie. De beschrijvingen per cluster zijn een belangrijke basis voor de doorrekening door ECN en de interviews. 2. Selectie van mensen en organisaties Op basis van de beschrijving van beleid zijn 50 mensen bij 36 organisaties geselecteerd die in de periode in aanraking zijn geweest met provinciaal energiebeleid. Denk hierbij bijvoorbeeld aan gemeenten, bedrijven, bewonersorganisaties, universiteit en hogescholen, belangenorganisaties, adviseurs, intermediairs en particuliere aanvragers. Het aantal interviews is verdeeld over de zeven energieclusters met de meeste interviews in de clusters bio-energie, bedrijven en woningen en de minste in zon, wind, bodemenergie en infrastructuur. Bijlage 2 geeft een overzicht van de mensen en organisaties die zijn gesproken. 3. Waarderende interviews In de maanden februari en maart 2013 zijn 31 gesprekken gevoerd met de geselecteerde mensen en organisaties. Tijdens de interviews is vooral gezocht naar de succesfactoren van de provinciale aanpak in de afgelopen vijf jaar. Daarnaast zijn de volgende vragen gesteld: - Hoe kun je energieprojecten versnellen? - Hoe krijg je de kritische massa mee? - Wat gaat nog moeizaam naar zou in de toekomst een succes kunnen worden? - Wat zie je bij anderen wat ook in Overijssel kan worden gebruikt? - Wat zou de provincie moeten doen? - Wat is je ideaalbeeld hoe in 2030 energie opgewekt en gebruikt wordt in Overijssel? Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 13

14 Met de interviews zijn verhalen opgehaald en veel uitspraken verzameld die in deze rapportage zijn gebruikt. De gespreksverslagen zijn na afloop aan de geïnterviewden toegestuurd. 4. Brede bijeenkomst op 10 april 2013 Een van de kenmerken van de waarderende onderzoeksaanpak is om zoveel mogelijk mensen te betrekken in het onderzoek. Het onderzoek zelf is daarmee al een vorm van interventie. Zo is het onderzoek uitgevoerd in nauwe samenwerking met de beleidsmedewerkers van het team Energie. Verder zijn de interviews zo veel mogelijk uitgevoerd door duo s uit enerzijds het onderzoeksteam en anderzijds het energieteam. In een traditioneel onderzoek wordt normaliter een rapport afgerond met aanbevelingen en aangeboden aan Gedeputeerde Staten die het vervolgens aanbieden aan Provinciale Staten. Nieuw in de waarderende onderzoeksaanpak is om eerste resultaten te delen met een zo breed mogelijke groep, waaronder statenleden. Dit is gedaan in een brede bijeenkomst op woensdag 10 april Titel van de bijeenkomst was: Watt? En nu verder. Tijdens deze middag zijn de eerste berekeningen van ECN en de belangrijkste uitkomsten uit de interviews gepresenteerd. Bij de bijeenkomst waren 60 mensen aanwezig waaronder het merendeel van de geïnterviewden, statenleden en een aantal genodigden. In drie ronden is op basis van de gepresenteerde resultaten nagedacht over de vraag Wat kan de provincie samen met u (blijven) doen om de uitvoering van energieprojecten te versterken?. Resultaat was een aantal gouden aanbevelingen die ter afsluiting van gedeputeerde Rietkerk zijn aangeboden. Deze aanbevelingen (zie bijlage 3) zijn meegenomen in het onderzoek. Extra peiling Burgerpanel Overijssel Om een beeld te krijgen hoe de inwoners van Overijssel energiebesparing en hernieuwbare energie beleven, is in maart 2013 als aanvulling op het onderzoek een peiling onder inwoners van Overijssel uitgevoerd. Om een vergelijking te kunnen maken met het landelijke gemiddelde is gelijktijdig een peiling uitgevoerd onder een representatieve steekproef van Nederland. Gevraagd is naar: - Het belang van nieuwe energie - Voorkeur voor welke vorm van nieuwe energie - Inzicht in het eigen energiegebruik en het belang van energie besparen - Welke maatregelen zijn getroffen en welke worden overwogen - Wat helpt de burger bij energiebesparing - Bekendheid en gebruik van het gemeentelijke energieloket - Bekendheid met de duurzaamheidspremie en lening 5. Rapportage Per centrale vraag is een deelrapport gemaakt d.w.z. een rapport van het onderzoek van ECN en een rapport van het kwalitatieve AI-onderzoek. Daarnaast is er een samenvattende integrale rapportage met de belangrijkste bevindingen uit beide deelrapporten gemaakt om ervaringen met elkaar te verbinden. 14 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

15 3 Beeld energiebeleid Overijssel Centrale vraag is welke succesvolle inzet laat het Energiepact en het programma Nieuwe Energie tot nu toe zien en hoe kunnen deze successen optimaal benut worden om de doelstelling van 20% hernieuwbare energie in 202 te halen. Over de volle breedte van het energiebeleid komen uit de gesprekken een aantal rode draden naar voren die in de periode hebben gewerkt, beter kunnen, betekenis hebben voor de rol van de provincie of kansen laten zien als het gaat om de realisatie van energiebesparing en hernieuwbare energie in Overijssel. Deze werkzame ingrediënten hebben betrekking op - Aanpak en werkwijze - Financieringsvormen (zoals subsidies en leningen) - Innovatie In de paragrafen van dit hoofdstuk komen deze rode draden aan bod. Het hoofdstuk wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen vanuit het onderzoek. Voor alle duidelijkheid: de paragrafen 3.1 t/m 3.4 zijn een weergave van de opvattingen van de geïnterviewden. Paragraaf 3.5 zijn de conclusies en aanbevelingen van de onderzoekers. In hoofdstuk 4 wordt op de afzonderlijke clusters ingegaan. 3.1 Wat werkt Aanpak en werkwijze Er komen veel succesfactoren naar voren uit de aanpak en werkwijze van verschillende partijen. De belangrijkste die door de geïnterviewden worden genoemd zijn: a. Successen delen b. Lokale en persoonlijk aanpak geeft vertrouwen c. Inzicht geven en laagdrempelig aanbieden d. Samenwerking en partijen bij elkaar brengen e. Energie in breder perspectief, werk met werk maken f. Instrumenten afstemmen met de praktijk g. Personen met visie zijn bepalend voor het resultaat a. Successen delen In Nijverdal is het de bedoeling om het bedrijf dat de meeste energie bespaard in de picture te zetten Goede voorbeelden, kennis en (eerlijke) successen delen helpen om de massa mee te krijgen. Binnen bio-energie krijgen succesvolle ervaringen navolging door succesverhalen te delen en partijen te blijven informeren en enthousiasmeren. De bijeenkomsten van BEON en de jaarlijkse energiedag worden hier als goede voorbeelden genoemd. Bij energiebesparing bedrijven zijn landelijke ervaringen en onderzoeken vertaald in een Overijsselse aanpak van het MKB. Per branche zijn er overzichten met mogelijke energiemaatregelen beschikbaar die bedrijven kunnen gebruiken in hun plannen. Voorbeeld is ook de gemeente Hardenberg die leert van een project met energiescans bij bedrijven in Steenwijkerland. Bij het windmolenproject Nieuwleusen-Zuid is de ervaring van de projectleider met een windturbineproject in Zutphen gebruikt. Tot slot zijn de resulaten van het geothermisch project in de Koekoekspolder een goed voorbeeld voor anderen. De opzet, samenwerkingsvorm en het proces hebben geleid tot het succes. Het model van stappenplan - opstellen businesscase samenwerking privaat en publiek domein is elders goed toepasbaar en kan zo gekopieerd worden. Een idee dat wordt meegegeven is om bij subsidieverlening een verplichting op te nemen om kennis en ervaring te delen. Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 15

16 Het verhaal van de gemeente Enschede Wat in Enschede goed werkte, is het laten zien van voorbeelden en het werken met ambassadeurs. Dat is iemand uit de wijk (herkenbaar), die laat zien wat hij/zij doet met energiebesparing (op billboards, website). Zo deed een bewoner uit Enschede met haar voorbeeldwoning mee aan het tvprogramma Klus je rijk, ook zij stond op de billboards. b. Lokale en persoonlijk aanpak geeft vertrouwen Het is belangrijk om het bij de uitvoering lokaal te houden en in de kernen te werken met bekende mensen" Daar waar wordt gewerkt met lokale adviseurs, lokale aanbieders en buurtbewoners die bekend zijn met de lokale situatie is er vertrouwen. Dit geeft betrokkenheid en draagvlak. Een persoonlijke aanpak trekt mensen en bedrijven over de streep. Maatwerk is belangrijk en legt verbinding. Het faciliteren van lokale en/of eigen initiatieven werkt Zo is er het succesvolle project Jouw energiemoment in Zwolle samen met bewoners. Bij de energiescans voor bedrijven wordt gewerkt met lokale energieadviseurs, gemeenten en lokale ondernemersverenigingen. Bij woningen en huishoudens werkt het goed dat een bekende direct contact heeft met bewoners. Bij zonprojecten wordt de uitvoering veelal gedaan door lokale leveranciers en installateurs. Het verhaal van Duurzaam Dorp Hoonhorst Wij hebben voor Gemeenschappelijk gekozen. Dus People, Planet, Profit hebben wij vervangen door Groen, Gezond, Gemeenschappelijk. Daarna nog Gezellig aan toegevoegd. 4 G s dus. Als één van de G s niet in ons project zit, dan voeren wij het project niet uit. Je moet steeds kijken of het past. Wij hebben een gezellige actie georganiseerd op Toen hebben wij onze sportterrein geopend. Daar hebben wij ledverlichting en zonnepanelen geplaatst. Op die dag hebben wij een beursje georganiseerd met allerlei bedrijven uit energiesector. Wij hebben mensen uitgenodigd. Iedereen die op die dag met een gewoon gloeilampje kwam, kon van ons een ledlampje krijgen. Wij hadden 200 lampjes en die waren wij in 2 uur kwijt. Energetisch doet het niet zo veel, maar je bereikt het ermee dat tijdens de verjaardagen er over de ledlampjes wordt gepraat. Dat was een aanleiding mensen uit te nodigen om EPA adviezen te doen. Van 350 huishouden in Hoonhorst hebben 80 huishoudens adviezen aangevraagd. Ook al heb je het niet gedaan, dan heb je het over met elkaar. Het succes is vaak een persoonlijk contact. c. Inzicht geven en laagdrempelig aanbieden Het ontzorgen was het grootste succes Als mensen en organisaties weten wat energiebesparing hen kan bieden, zetten ze makkelijker die stap. Hierbij helpt het om zaken laagdrempelig/eenvoudig aan te bieden. Bij bedrijven en huishoudens is energie geen corebusiness, maak het dus zo gemakkelijk en duidelijk mogelijk. Belangrijk is dat handen en voeten worden geboden bij energiebesparing. De term ontzorgen wordt hier vaak voor gebruikt. Belangrijk is om het eenvoudig en simpel te houden en in de taal van burgers en ondernemers. Voorbeeld is een gebouwbeheersingssysteem van een bedrijf dat inzicht geeft in energiegebruik, een energiescan, een informatiepaneel met resultaten van energiebesparing in de hal van Hogeschool Windesheim en het stadhuis van Rijssen-Holten, benchmarks en monitoring binnen branches. Ook het grootschalige project van ROVA in Noordwest Overijssel voor Dafsen, Staphorst, Steenwijkerland en Zwartewaterland is een voorbeeld van ontzorgen van gemeenten. Het verhaal van de woningbouwcorporatie De vroegere houding van corporaties was dat zij wel wisten hoe het moest. Onderhoud en energiebesparing werd pas bekeken na een woningmutatie (wisseling bewoners). Wat je nu ziet is dat de corporaties dichterbij de woningen gaan staan en de bewoners energiepakketten aanbieden waaruit ze een keus kunnen maken. De aanpak is nu ook meer buurtgericht en per woning worden meer onderdelen tegelijk aangepakt. Wil je zonnepanelen plaatsen dan krijg je ze en wil je een nieuwe CV-ketel dan krijg je die. Kosten worden verdisconteerd in de huurprijs. De klant heeft zelf een keuze, in plaats van dat het voorgeschreven wordt. Opvallend is dat klanten best wel via extra acties te motiveren zijn, het voorbeeld is een pakket dat een woningbouwcorporatie aanbood met een nieuwe voordeur. Die deur trok mensen over de streep. d. Samenwerking en partijen bij elkaar brengen Fantastisch dat partijen vanuit een gemeenschappelijke doelstelling en visie, maar wel ieder met een eigen belang, dit hebben bereikt! 16 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

17 Sterk aan het beleid van provincie Overijssel is het bij elkaar brengen van partijen. Het delen van kennis en netwerken en het leren van anderen is een belangrijke factor voor succes. Ook samenwerken in de keten leidt tot verbeteringen en mogelijkheden. Samen staan voor een ambitie maakt sterk. Daarnaast werkt het samen vormgeven aan de uitvoering positief. Verder werkt duurzame samenwerking. Duurzaam in de zin van een langere periode samen optrekken en leveringszekerheid maar ook duurzaam in de zin van kwaliteit in plaats van altijd de laagste prijs (ook in aanbestedingen). Binnen biomassa zijn er de voorbeelden van Twenergy, de koppeling van Twence aan AKZO voor warmtelevering, de verschillende partijen die de vergister bij ROVA mogelijk hebben gemaakt, het Bio-energiecluster Oost-Nederland (BEON) en de kleinschalige houtverbranding. Binnen energiebesparing woningen zijn er de roadshows van Bouwend Nederland voor bouwsector, installateurs en gemeenten hoe bewoners beter bereikt kunnen worden. Binnen wind is er het samen optrekken van Dalfsen en Zwolle bij het windmolenproject Nieuwleusen-West. Binnen bodemenergie is in bij het aardwarmteproject in de Koekoekspolder de intensieve samenwerking tusen provincie, gemeente en tuinbouwers essentieel geweest. Het verhaal van kleinschalige houtverbranding Een voorbeeld van samenwerking in de keten is de kleinschalige houtverbranding. Door ontwikkeling en samenwerking in de hele keten is de toepassing van kleinschalige houtverbranders een groeiend succes. De producent van biomassa investeert in relaties met regionale beheerders om een eigenaar van een bos te triggeren samen te werken ten einde biomassa beschikbaar te krijgen en zorgt voor het aanbod van een betrouwbaar product voor in de kachel. De leverancier van de ketels heeft de installatie geoptimaliseerd. De leverancier heeft de ervaringen van de gebruikers ook gedeeld met de producent van de biomassa en hiermee de kwaliteit van de aangeboden biomassa verder positief beïnvloed. Desgewenst kan de ketel door de leverancier voorgefinancierd worden. Adviserende partijen rekenen agrariërs voor wat de financiële voordelen zijn van hout gestookte ketels. Dit heeft geleid tot kleine systemen die draaien zonder technische en financiële zorgen en die ook zonder subsidie rendabel zijn. e. Energie in breder perspectief, werk met werk maken Door uit te gaan van de totale exploitatie en langdurige samenwerking ontstaat vertrouwen en wordt energie een factor van belang om de exploitatiekosten omlaag te brengen Daar waar werk met werk wordt gemaakt bij energiebesparing of energie-opwekking wordt de kans van slagen groter. Het verbinden van energie met beleidsterreinen als milieu (mest), natuur en landschap, wonen (geluidsisolatie), economie (innovatie), RO (warmte) biedt kansen. Ook energie niet zelfstandig maar breder benaderen helpt, zoals bijvoorbeeld het koppelen aan natuurlijke investeringsmomenten, binnenklimaat, welzijn personeel en de totale exploitatie. Energiebesparing bij bedrijven en organisaties is kansvol als het in het bredere palet van maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt meegenomen. Energieprojecten kunnen meeliften met andere projecten. Denk ook aan hoogwaardige toepassing van grondstoffen waardoor minder materiaalgebruik nodig is in het productieproces. Voorbeelden zijn zorginstelling Baalderborg die in langlopende consortia energie als onderdeel meeneemt in de totale exploitatie of een woningcorporatie die energiemaatregelen combineert met het plaatsen van een nieuwe voordeur. Ander voorbeeld is een bedrijf dat energiemaatregelen direct koppelt aan binnenklimaat en welzijn van werknemers in de productiehal. Een sprekend voorbeeld van werk met werk maken is het project Asbest van het dak, zonnepaneel erop waar de beleidsthema s milieu, gezondheid en energie zijn gekoppeld. Geïnterviewden zien bijvoorbeeld mogelijke winstpunten wanneer voor mestvergisting gekozen zou worden voor een meer integrale aanpak. Mestvergisting zou positiever scoren, wanneer het niet alleen wordt afgerekend op energie-opbrengst, maar ook milieu en landbouw-aspecten meewegen. De provincie zou zich kunnen inzetten om ook het nationale beleid in deze richting te stimuleren. In Nijeveen is er bijvoorbeeld er een mestzakvergister die ieder half uur de mest weg bij kalveren weghaalt. Dit levert naast energieopwekking ook een beter stalklimaat, minder ammoniak, minder methaan en beter groeien van de dieren op. Ook worden kansen worden gezien wanneer de inzet op bio-energie verbreed wordt naar biobased economy, bijvoorbeeld voor houtpyrolyseolie als grondstof en grasvezels in karton. Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 17

18 Het verhaal van Hibertad in Hardenberg Succesvol was het pand Hibertad in Hardenberg dat gebouwd is met aannemersbedrijf Dijkhuis die zich richt op duurzaamheid. Baalderborggroep zocht een pand in Hardenberg voor dagbesteding en in het bijzonder voor het wassen van het wasgoed (platgoed: lakens). Zelf wassen bleek niet duurder. Dijkhuis had ruimte en wilde ook een duurzame aanpak. Dat gaf direct een klik. Het gebouw Hibertad werd grotendeels in gebruik genomen voor de dagbesteding en een klein deel werd een kenniscentrum duurzaamheid (zie: Het ging in het gebouw niet alleen om energie maar ook water en wasmiddelengebruik. Het was een succes omdat aannemer, Baalderborggroep en gemeente Hardenberg samen iets met duurzaamheid wilden, dezelfde visie hebben en goed samenwerkten. Het project Hibertad heeft geleid tot een groter duurzaamheidsdenken binnen de Baalderborggroep. f. Instrumenten afstemmen met praktijk Betrek gemeenten bij het opstellen van een tenderregeling: lever maatwerk en kader niet teveel in Het gezamenlijk opstellen van een subsidieregeling afgestemd op de praktijk werkt. Voorbeeld is de subsidieregeling die LTO Noord samen met de provincie maakte in het kader van het project Asbest van het dak, zonnepaneel erop. Deze subsidieregeling was daarmee zeer goed op de praktijk van agrarische bedrijven afgestemd. Een succesfactor van de regeling was dat agrarische ondernemers gestimuleerd werden om na te denken over de vraag of hun subsidieaanvraag rendabel was. Een ander voorbeeld is de subsidieverordening die gemeente Dalfsen maakte naar provinciaal voorbeeld. Er worden ideeën gegeven hoe de provincie zich nog meer kan richten op de daadwerkelijke uitvoering. Bijvoorbeeld door aan de energiescan nazorg en verdere begeleiding te koppelen gericht op uitvoering en bedrijven te helpen met het organiseren van de uitvoering. Bij subsidies en leningen zouden garanties ingebouwd kunnen worden om deze meer op de daadwerkelijke uitvoering van maatregelen te richten, bijvoorbeeld minder geld bij het niet halen van de beoogde resultaten. Op het terrein van biomassa is behoefte aan praktisch bruikbaar onderzoek naar de beschikbaarheid van biomassa op de kortere termijn, dit in tegenstelling tot onderzoek naar het theoretisch potentieel. g. Personen met visie zijn bepalend voor het resultaat "Trekkers en vechters bepalen het succes en maken het verschil. Ze maken de omgeving en ook bestuurders enthousiast. Dat maakt het ook wel heel kwetsbaar" Energiebesparing en projecten starten vaak met het enthousiasme van een enkeling in de buurt of op de werkvloer. Enthousiasme op het juiste niveau (bestuurders, directie) zorgen daarmee ook voor een organisatie of samenleving met ambitie. Regelmatig wordt de rol van gedeputeerde Rietkerk genoemd. Naast enthousiasme en visie is de bereidheid om tijd te steken in energie belangrijk. Personen maken het verschil maar dat maakt het ook wel kwetsbaar. In de interviews werd het belang van personen kernachtig samengevat met de uitspraak het is de vent en niet de tent. De voorbeelden zijn er te over. De enthousiaste parkmanager, de adviseur die verder kijkt dan de scan, de locatiemanager die aan de slag gaat met de tender, de facilitair manager die een gebouwbeheersingssysteem bouwt, de technisch directeur die van energie besparen een sport maakt, de manager locatiebeheer die vrijwillig in een milieucommissie zitting neemt, een oplettende inwoner die de tender kent en een grootschalig zonnepanelenproject opstart, de gedreven ambtenaar van een gemeente die twee zonnepanelenprojecten weet te combineren, de oplettende installateur die op een innovatieve manier een gemeente helpt bij een WKO-installatie en bewoners die werk maken van duurzaam dorp. Het verhaal van Schellerheem Het idee van het zonnepanelenproject kwam van een inwoner van Schellerheem. Hij was goed op de hoogte van o.a. de provinciale subsidieregelingen. Januari 2010 kwam hij met het idee om een grootschalig gecombineerd zonnepanelenproject op te zetten op de Hogeschool Windesheim samen met een aantal bewoners van de wijk Schellerheem. Die combinatie was nodig, omdat alleen zonnepanelen op Windesheim of alleen in de wijk niet toereikend was om aan de eisen van de tenderregeling te voldoen. Deze persoon heeft een plan van aanpak en begroting gemaakt. Volgens planning zijn voor 1 maart 2010 alle stukken ingediend bij de provincie. Het project kwam als beste uit de bus en behoort tot een van de drie grootschalige zonnepanelenprojecten in Overijssel. 18 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek

19 3.1.2 Financieringsvormen De belangrijkste succesfactoren die geïnterviewden noemen bij de verschillende financieringsvormen zijn: a. Subsidies geven een duwtje b. Alternatieve financieringsvormen goede aanvulling a. Subsidies geven een duwtje Mijn business case is zonder subsidie; met een subsidie kunnen we het wel makkelijker voor elkaar krijgen Subsidies 4 worden gewaardeerd om de stimulerende en zekerheid gevende werking. Duidelijk is dat de tenderregeling zeker heeft geholpen bij het realiseren van projecten. Ook wordt het gewaardeerd als subsidie breed ingezet kan worden. Het compenseren van de onrendabele top haalt mensen over de streep. Bijvoorbeeld wordt bij de realisatie van de beide aardwarmteclusters de verstrekking van subsidie en leningen als doorslaggevend genoemd en als erg belangrijk voor het uiteindelijk succes. Zonder verstrekking van financiële middelen was geothermie in de Koekoekspolder niet van de grond gekomen en verdere ontwikkeling daar moeizamer verlopen. Ook zouden zonder tenderregeling niet zoveel energiescans zijn uitgevoerd. De regeling Logistieke biomassaprojecten wordt sterk gevonden omdat deze ingezet kan worden in de voorfase, waardoor de regeling zowel houtverbranding als vergistingsprojecten stimuleert. Bijvoorbeeld ten aanzien van het gebruik van hout heeft subsidie een prikkel gegeven toch voor langere tijd afspraken te maken. Met behulp van subsidies kunnen projecten gestart worden die aantonen dat het wel kan: afnemers zekerheid geven over de levering. De subsidieregeling Asbest van het dak, zonnepaneel erop heeft niet allen geleid tot meer opwekking van zonne-energie maar ook tot meer werkgelegenheid die gepaard gaat met het plaatsen van de zonnepanelen. Deze is door de provincie en LTO Noord gezamenlijk opgesteld. Ervaren wordt dat het samen een subsidieregeling opstellen de regeling praktijk- en doelgericht maakt. Ook een gemeente geeft aan graag betrokken te zijn bij het opstellen van een regeling en te willen samenwerken in de uitvoering. b. Alternatieve financieringsvormen goede aanvulling Naast de traditionele inzet van subsidies komt er steeds meer aandacht voor andere financieringsvormen. Te zien is dat overheden hun nek uitsteken door risicodragend mee te doen en daarmee initiatieven stimuleren. Voorbeelden hiervan zijn de projecten voor aardwarmte in de Koekoekspolder en het warmtenet Hengelo. Ook zijn er de energieleningen voor particulieren en bedrijven. Het inzetten van een leaseconstructie is het verkennen waard. Een voorbeeld van een dergelijke constructie is het leasen van zonnepanelen Innovatie Op het gebied van innovatie zien geïnterviewden als belangrijkste succesfactoren: a. Innovatie en goed innovatieklimaat b. Hoogwaardige toepassing a. Innovatie en goed innovatieklimaat Innovatie is en blijft belangrijk want iedere techniek is eindig. Bovendien leidt succesvolle innovatie tot meer en betere rendabele technieken. Meedoen met innovatie biedt een goed innovatieklimaat in Overijssel en is goed voor de werkgelegenheid, ook al is de toepassing wereldwijd. Er zijn goede verwachtingen dat Energiefonds Overijssel een belangrijke bijdrage kan leveren aan innovatie. Overijssel is volgens de geïnterviewden een provincie met veel innovatieve bedrijven. Binnen biomassa geven geïnterviewden aan dat Overijssel succesvolle leveranciers van technologie heeft (wereldmarktspelers) die in de startblokken staan om installaties in Overijssel te bouwen. Een voorbeeld van zo n innovatief bedrijf is BTG dat tot voor kort de wereld over ging voor klanten, maar de laatste tijd haar klanten vaak dichtbij in Overijssel vindt. Als ander voorbeeld kan Apollo Vredestein B.V. worden genoemd. Gewaarschuwd wordt dat een experiment geen eenmalig iets moet blijven, maar dat het goed is de trits vol te maken van innovatie via economische haalbaarheid naar praktijk. 4 In de interviews is nadrukkelijk gevraagd naar de ervaringen met provinciale subsidies zoals de tenderregeling. Dit neemt niet weg dat ook landelijke subsidies zoals bijvoorbeeld de SDE-regeling aan de orde zijn gekomen maar wel in mindere mate. Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek 19

20 b. Hoogwaardige toepassing Hoogwaardige toepassing van biomassa krijgt de voorkeur, waarbij energie niet uit het oog wordt verloren Deze rode draad komt vooral naar voren bij bio-energie en bedrijven. Vanuit het programma Nieuwe Energie ligt de focus wat betreft biomassa op hoe biomassa energie kan opleveren. In de praktijk is te zien dat energie maar één van de toepassingen van biomassa is en dat gebruik van biomassa voor energie vaak niet de eerste keuze is. Bedrijven kiezen als eerste voor een hoogwaardige toepassing van biomassa, waarbij de biomassa als grondstof voor een product wordt gebruikt, het zogenaamde biobased-principe. Energie wordt zeker niet uit het oog verloren: de biomassa die overblijft, wordt ingezet om hernieuwbare energie op te wekken. Ook zien bedrijven dat energiereductie is te behalen door een betere productontwerp dat leidt tot minder materiaalgebruik of hergebruik van materiaal. Wat dat laatste betreft is het goed dat bij convenantbedrijven gebruik wordt gemaakt van de TEEI d.w.z. de Totale Energie Efficiency Index waarbij energiereductie in het product en de keten wordt meegeteld. Het verhaal van het cascademodel van Bruins en Kwast Bruins en Kwast (BenK) werkt afval- en grondstoffenstromen op tot benutbare vaste biomassa. Daarbij werkt BenK vanuit het cascade-model. Stromen worden zoveel mogelijk hergebruikt (bijvoorbeeld voor spaanplaat); wat overblijft wordt benut voor hernieuwbare energie. BenK wil op deze manier ook aan de slag met de raffinage van bermgras: Via raffinage gaan goede vezels naar karton, mindere vezels gaan naar pellets voor de houtkachels, de sappen zijn meststoffen. 3.2 Wat kan beter Aanpak en werkwijze Er zijn ook zaken gesignaleerd die volgens de geïnterviewden beter kunnen. Wat betreft aanpak en werkwijze zijn als belangrijkste genoemd: a. Meer continuïteit van beleid b. Vergeet gedragsverandering niet a. Meer continuïteit van beleid Velen zien graag meer bestendigheid in het energiebeleid en vragen ervoor te zorgen dat regels niet steeds veranderen. Dit kan door regelingen langer door te laten lopen zodat ondernemers hier op een natuurlijk investeringsmoment gebruik van kunnen maken. Geef het de tijd want het moet zich ontwikkelen en zorg voor een stabiele planhorizon is wat aan de provincie wordt meegegeven. Gevraagd wordt om een langere uitvoeringstermijn waardoor een meerjarenplanning vanuit een onderneming beter mogelijk is. Ook wordt meegegeven als provincie in Den Haag te lobbyen voor continuïteit in beleid. Het zou jammer zijn als in 2014 geen energie regelingen meer aanwezig zijn. Het is nu tijd om te oogsten. b. Vergeet gedragsverandering niet Wat je niet gebruikt hoef je ook niet te produceren Het al dan niet realiseren van doelen op het terrein van energiebesparing en de opwekking van nieuwe energie heeft veel te maken met een benodigde gedragsverandering. Hier wordt maar beperkt op ingezet. Zo wordt aangegeven dat het goed zou zijn eerst het gedrag van bewoners te veranderen en daarna pas de woning te renoveren. Het is heel mooi om woningen te willen renoveren, maar bewoners moeten wel op een goede manier omgaan met hun energiegebruik. Het zou goed zijn als mensen beseffen dat wanneer zij een waterbesparende douchekop hebben geïnstalleerd, het niet de bedoeling is dat zij twee keer zo lang onder de douche staan. Burgerpanel Overijssel 82% van de Overijsselaars vindt energiebesparing in huishoudens belangrijk. Tegelijkertijd heeft 35% geen idee wat het eigen elektriciteits- of gasverbruik is. Kostenbesparing wordt als belangrijkste motief gezien voor energiebesparing, gevolgd door subsidiemogelijkheden. 20 Watt? En nu verder Deelrapport kwalitatief onderzoek