Naar een werkbare wetenschap: de tekortkomingen van de postnormale methode

Transcriptie

1 Naar een werkbare wetenschap: de tekortkomingen van de postnormale methode Schmontology 17 mei Inleiding en motivatie In de loop van de lezingenserie is duidelijk geworden dat bij verschillende wetenschapsvormen verschillende groepen betrokkenen beslissen. Zo is een sterrenkundige zo goed als vrij in zijn onderzoek, maar moet een psychiater zich onderwerpen aan een ethische commissie, en een cliënt op zijn beurt weer aan de psychiater. Professor Denys draait aan het knopje. Wat in de forumdiscussies en de film Angst ook duidelijk bleek is dat controle door anderen bijna per definitie angst opwekt. Spookbeelden van een door elektroden in je hersenen beheerste toekomst waarden al direct rond. Veel van de mensen in de film hadden hun stoornis opgelopen na een trauma waar hun zelfbeschikking in het geding kwam: door geweld of misbruik. Of ze wilden juist geen medicijnen slikken om die zelfbeschikking niet kwijt te raken. Op het persoonlijke vlak heeft controle dus een enorme invloed. Maar ook maatschappijbreed heerst nervositeit over controle door anderen. Het gevolg is overregulatie in de farmaceutische industrie (wij, via de overheid, moeten beslissen over wat veilig is, niet de ontwikkelaars), en aan de andere kant vaccin-angst: wetenschappers bepalen niet wat veilig is voor mijn kind! Hoe groter de belangen, hoe groter de angst. Bij wereldomvattende belangen komt het tot een climax. Op het gebied van klimaatwetenschap bestaat een maatschappijbrede roep om controle op de wetenschappers. Er zijn sceptici bij de vleet en het IPCC-rapport kreeg hevige kritiek. Daar bovenop komt nog dat de theorie nog zeer onzeker is: de wetenschappers die controle zouden willen weten zelf ook maar bijzonder weinig, is het algemeen heersende idee. Ondertussen staat er wel een tijdsdruk op het beleid. Te laat is, in dit geval, gewoon te laat. Het is dus noodzakelijk dat politici gaan beschikken over wetenschappelijke data die door de samenleving geaccepteerd kan worden, en wel snel. Sneller dan mogelijk is om volgens de kabbelende natuurwetenschappelijke methoden aan zekerheid te komen. Een voorstel om tot deze kennis te komen is postnormale wetenschap. In dit essay zal ik betogen dat postnormale wetenschap grote tekortkomingen kent, en dat normale wetenschap met methoden die minimaal afwijken van de huidige natuurwetenschap, met zijn 1

2 grote zekerheid, aangepast kan worden om politici van dienst te zijn in het aanpakken van het klimaatprobleem. Daarvoor bespreek ik eerst de algemene en methodologische fouten in de methode van postnormale wetenschap zoals Funtowicz en Ravetz die presenteren in hun paper Science for the post-normal age. Daarna wil ik aantonen dat normale wetenschap in Kuhnse zin niet zo beperkt is Funtowicz en Ravetz het doen voorkomen, en doe ik enige suggesties om de huidige wetenschap beter toepasbaar te maken, met de aantekening dat ook politici zich zullen moeten laten scholen. 2 Normale en postnormale wetenschap Funtowicz en Ravetz definiëren [1] postnormale wetenschap nadrukkelijk in contrast met normale wetenschap zoals beschreven door Kuhn. Hierbij bedoelen ze specifiek het stadium waar het paradigma zo goed als vaststaat. Ze associëren normale wetenschap met een welgedefinieërd vakgebied, waarin men zich concentreert op details en de grote lijnen zeker zijn. Over de grenzen van de gebruikte wetenschappelijke methodes bestaat brede consensus. De wetenschap is sterk intern gericht: communicatie verloopt bijna uitsluitend tussen wetenschappers onderling, en ook de controle gebeurt door mensen uit het eigen vakgebied. De primaire motivatie voor de wetenschappers is nieuwsgierigheid, met als doel het achterhalen van de waarheid. Door de rigide methodes worden problemen die binnen het paradigma onoplosbaar lijken genegeerd. Postmoderne wetenschap is daarentegen open. Er bestaan meerdere perspectieven naast elkaar: wetenschappers, politici en betrokken leken communiceren onderling. De focus ligt niet op details maar op veelomvattende, complexe problematiek, waarbij het doel is snel tot reëele oplossingen te komen. Er zijn meerdere methodieken mogelijk, en er is grote onzekerheid over de geldigheid van behaalde resultaten. 1 Door dit bestaan van meerdere perspectieven is niet meer alleen de gebruikte methode belangrijk, maar ook elementen als de omgeving waarin die methode wordt toegepast, de motivatie achter een methode-keus, en de persoon die het uitvoert. Aangezien postnormale wetenschap dit zelf als essentiëel aanmerkt zullen we in het volgende gedeelte deze elementen beschouwen. 3 Motivatie van het postnormale wetenschapsmodel Een eerste problematisch onderdeel is de motivatie die Funtowicz en Ravetz geven voor de ontwikkeling van postnormale wetenschap. In [1] noemen ze als gedeeltelijke onderbouwing dat bijvoorbeeld de klimaatcrisis veroorzaakt is door de huidige wetenschap. Het zou daarom onlogisch zijn te verwachten dat diezelfde wetenschap in staat is de crisis op te lossen. Dit argument is buitengewoon simplistisch. In de eerste plaats is er geen rechte lijn te trekken van wetenschappelijke vooruitgang naar het overmatig gebruik van grondstoffen dat de 1 Beide classificaties uit [1]. 2

3 klimaatproblemen in wezen veroorzaakt. Het is natuurlijk waar dat het gebruik van fossiele brandstoffen alleen mogelijk is door de wetenschappelijke ontdekkingen die aan de basis van de industriële revolutie liggen. In die zin is de wetenschap een noodzakelijk onderdeel van de klimaatverandering. Het is echter niet beslissend: juist hier is een misschien wel postnormaal te noemen samenspel van wetenschap, politiek en samenleving verantwoordelijk. Hoe groot de invloed van politiek op wetenschappelijke vooruitgang kan zijn werd duidelijk in het Engeland van 1860: de Locomotive Law verbood motorvoertuigen harder dan 3km/h te rijden binnen de bebouwde kom, en stelde het verplicht dat een man met een rode vlag de auto lopend voor zou gaan. Het doel van de wetgeving was het verhogen van de verkeersveiligheid. Het gevolg was decimatie van het autogebruik en verlies van Groot-Brittanië s leidende positie in de ontwikkeling van motoren. Dat de wet later werd afgeschaft had weinig te maken met wetenschap en veel met de verslechterde industriële concurrentiepositie. Het moge duidelijk zijn dat zonder deze politieke en economische overwegingen de klimaatverandering even ver weg zou zijn als zonder de stoommachine. In plaats van diskwalificatie van de grote boosdoener normale wetenschap 2 stelt postnormale wetenschap dus eigenlijk voor alle schuldigen van de klimaatcrisis samen te laten werken aan een oplossing. Hoe deze dan wel gekwalificeerd zouden zijn wordt niet duidelijk. 3 2 Saillant detail is ook dat Kuhn in [3] de warmteleer ten tijde van de industriële revolutie nog als prénormaal aanduidt. 3 Funtowicz en Ravetz noemen ook het AIDS- Een andere aanleiding voor het onwikkelen van postnormale wetenschap zien Funtowicz en Ravetz in de gebrekkige onzekerheidsrapportage van normale wetenschappers. De mate van zekerheid is niet toegankelijk voor de politici en bijvoorbeeld ingenieurs die de nieuw vekregen kennis als basis voor beleid moeten gebruiken. Dit is een valide argument voor verandering, en gelukkig is hier een verbeterende trend in waar te nemen (zie bijvoorbeeld de onzekerheden in het IPCC-rapport). Maar controle weghalen bij methodologisch getrainde wetenschappers en neerleggen bij een gemengde groep waar ook politici en leken bij betrokken zijn zou juist averechts werken. Funtowicz en Ravetz merken zelf op dat belangengroepen wetenschappers als feitenmachine gaan gebruiken, en juist eisen dat kennis als absoluut wordt gepresenteerd. Een derde motivatie is dat er in de klimaatproblematiek, net als het aidsprobleem, meerdere geldige perspectieven bestaan. Door het juk van het enkele paradigma zou de normale wetenschap niet in staat zijn daarmee om te gaan. Dit is om meerdere redenen onjuist. Ten eerste zijn er fundamenteel verschillende paradigma s die binnen de normale wetenschap naast elkaar worden gebruikt. Een voorbeeld wordt gegeven door de Kopenhaagse interpretatie van de quantummechanica die al decennia naast de veelwereldeninterpretatie bestaat. Dit leeft in het hart van de natuurkunde, dat volgens Kuhn (in [3]) alleen door de wiskunde wordt overtroffen als het gaat om vaststaande methoprobleem als mogelijke toepassing van de methode van postnormale wetenschap. Hoe dat veroorzaakt zou zijn door de normale wetenschap laten ze onbesproken. 3

4 dieken. Dat wetenschappers uitstekend met verschillende wereldbeelden kunnen werken wordt ook gedemonstreerd door het Centraal Planbureau, dat voor elke politieke partij economische prognoses en analyses produceert. Ten tweede is ook binnen de postnormale wetenschap het bestaan van meerdere perspectieven problematisch. Weliswaar kunnen deze nu directer worden afgewogen omdat alle betrokkenen al tijdens het onderzoeksproces een stem hebben, maar als er uiteindelijk beleid moet worden gemaakt is alsnog een keuze voor een vaste, beperkte set perspectieven noodzakelijk. Als afwegers bij uitstek zullen politici hier het voortouw moeten nemen. Deze situatie verschilt in effect niet van de huidige methode waar wetenschappers hun modellen leveren en politici die afwegen tegen de belangen van de samenleving. 4 Pre-normale klimaatwetenschap Wat is gegeven deze tekortkomingen de positie van postnormale wetenschap? Funtowicz en Ravetz zien het, op de gebieden waar het van toepassing is, als een evolutie van normale wetenschap. Ze formuleren het als het verlies van het losstaande, unieke wereldbeeld. Vanuit Kuhn gezien zou het logischer zijn om de klimaatwetenschap te identificeren als prenormale wetenschap: zoals bij alle vakgebieden in ontwikkeling wordt er eerst een hoop data verzameld, bestaat er discussie over de relatieve waarde van verschillende gemeten grootheden, en worden meerdere methodieken naast elkaar gebruikt. In The Structure of Scientific Revolutions noemt Kuhn een groot aantal voorbeelden die parallel lijken te lopen aan wat we nu kunnen zien. De klimaatwetenschap werkt ook actief aan het creëeren van consensus en het ontwikkelen van grotere betrouwbaarheid, bijvoorbeeld door computermodellen met verschillende ingebouwde onzekerheden met elkaar te vergelijken. Deze ontwikkeling zou tot een nieuw paradigma kunnen leiden, waarna klimaatwetenschap langzaam in het gebied van normale wetenschap in de zin van Kuhn rolt. 5 Risicoanalyse en politiek Funtowicz en Ravetz identificeren op dit punt wel een groot en relevant probleem: de overgang naar normale wetenschap gaat veel te langzaam. De kans is groot dat we op dit moment al beleid moeten gaan voeren om de meest ernstige klimaatschade te beperken. Hier zou postnormale wetenschap op moeten veren en een methode bieden om met de nu nog bestaande onzekerheden toch tot beleid te komen. Helaas zijn ze op dit punt juist onduidelijk. Maatschappelijke consensus wordt als belangrijk onderdeel van het proces genoemd, evenals het afwegen van belangen tegen risico s. Maar zoals Hansson zegt in [2] bestaat er nog lang geen consensus over hoe risico s en ongelijke belangen moreel te plaatsen zijn. Zowel Hannsson als Funtowicz en Ravetz zien voor deze afwegingen de politiek als aangewezen leider. Maar op dit moment kunnen politici nog helemaal niet met onzekere informatie omgaan. Ze zijn zoals alle mensen inherent irrationeel, zoals we hoorden tijdens de lezing van Prast. Zij noemde voorbeelden zo- 4

5 als de wetgeving die de huidige kredietcrisis mogelijk heeft gemaakt. Daarnaast weten ze zich geen raad met door wetenschappers aangegeven onzekerheden. Zo zijn de aanbevelingen van de Commissie-Veerman zeer recent nog door de Tweede Kamer controversiëel verklaard. Deze aanbevelingen waren naar specificaties van de Kamer gedaan op basis van het Deltarapport, dat naar specificaties van de Kamer was uitgevoerd. Hier is dus overduidelijk sprake van direct toepasbare, politiek gestuurde wetenschap. Maar delen van het Deltarapport zijn gebaseerd op data die ook gebruikt is voor het IPCC-rapport. Een gedeelte van het IPCCrapport, niet de sectie die in verbinding staat met het Deltarapport, is in opspraak geraakt. Dit was voldoende om de klaarliggende aanbevelingen door te schuiven naar de volgende Tweede Kamer. Of wetenschappelijke onduidelijkheid de werkelijke reden is, is natuurlijk niet na te gaan. Het is ook goed mogelijk dat partijen in verkiezingstijd geen economisch nadelige beslissingen willen nemen. Maar ook dat spreekt niet voor de slagkracht van politici op het gebied van wetenschapstoepassing en het oplossen van het klimaatprobleem. Dat postnormale wetenschap hier geen oplossing biedt hoeft echter nog niet wanhopig te maken. Het huidige systeem van een Kamer die de wetenschap verzoekt om informatie en daar beleid op baseert kan zeer solide gemaakt worden door politici en de samenleving aan wie ze verantwoording afleggen te trainen in het afwegen van wetenschappelijke onzekerheid. Zoals Funtowicz en Ravetz terecht opmerken zijn betrokken leken niet dom. Zij achten hen zelfs in staat om direct bij de wetenschap betrokken te worden. Als dat een valide mogelijkheid is, dan moet het ook te doen zijn om de wetenschappelijke geletterdheid van de bevolking te verbeteren tot het punt waar de gemiddelde kiezer enig inzicht in statistiek heeft verworven. Van wetenschappers wordt dan nog steeds, en in toenemende mate, geëist dat ze onzekerheden in hun resultaten duidelijk communiceren. 6 Een wetenschap met meerdere wereldbeelden Postnormale wetenschap wil ruimte scheppen voor het naast elkaar bestaan van verschillende wereldbeelden door alle betrokkenen tegelijkertijd te betrekken bij de wetenschap zelf. Politici en leken controleren de wetenschappers, en werken direct samen om verschillende perspectieven aan de orde te stellen. Dit is een grote verbetering ten opzichte van de ivoren toren-situatie waar normale wetenschap inderdaad in kan verzanden. Het nadeel blijft dat het op deze manier onmogelijk is om tot wetenschappelijke consensus te komen. Funtowicz en Ravetz maken geen duidelijk onderscheid tussen wetenschap en beleid. Dat verschil bestaat voor hen alleen in het gebied van toegepaste wetenschap, wat onder veel lagere tijdsdruk staat dan postnormale wetenschap. Door deze tweedeling los te laten verliezen ze ook een van de belangrijkste karakteristieken van normale natuurwetenschap: blijvende waarheid (binnen de marges van onzekerheid). Dit is een groot verlies dat door hen verder niet besproken wordt. Petersen noemde in de lezing als motiva- 5

6 tie voor het direct betrekken van de politiek dat sommige experimenten een enorme impact kunnen hebben, en besluiten daarover dus niet aan de wetenschappers mogen worden overgelaten. Het in de atmosfeer spuiten van zwavel kan de hele aarde razendsnel enkele graden afkoelen. Maar er bestaan al protocollen voor onderzoek met hoog risico, die minder verlammend werken dan zoeken naar consensus binnen de gehele samenleving. Grote experimenten kunnen op individuele basis door de politiek worden afgewogen. Dat wetenschappers op zoek naar oplossingen voor het klimaatprobleem met meerdere sociale groepen rekeningen moeten houden staat buiten kijf, en het is een verdienste van de postnormale wetenschap dat dit duidelijk is geworden. Tenslotte hebben oplossingen geen nut als ze niet door de samenleving gesteund worden. Hier is ruimte voor samenwerking tussen beta- en gammawetenschappers. Zoals emmissierechten CO2- uitstoot aan de economie hebben gekoppeld, kunnen beta-wetenschappers in de optimalisatie van hun modellen een maatschappelijke factor inbouwen. Sociologen en politicologen kunnen de werkbaarheid van oplossingen wegen aan maatschappelijke belangen, en zo met de beta s tot een totaalbeschrijving komen. Een voorgestelde oplossing die veel inzet van de maatschappij zou vragen, zoals bijvoorbeeld het verplaatsen van de Randstad naar Twente, zou een vermenigvuldiging met een kleine slagingskans in zijn weging meekrijgen. Op deze manier worden meerdere normale wetenschappen, met hun voordelen van gedefinieerde paradigma s, gekoppeld aan de creatieve invoer vanuit de maatschappij. Gecombineerd met een Tweede Kamer die met risicoanalyses om weet te gaan zouden we een slagvaardige politiek gesteund door verrassend normale wetenschap hebben. 7 Conclusie Funtowicz en Ravetz zagen een Brave New World van samenwerking tussen politici, leken en wetenschappers, een nobel en noodzakelijk streven. Helaas is een werkende methode nog niet zo vanzelfsprekend: ze bieden nog steeds geen systeem om risico s en maatschappelijke belangen ethisch af te wegen. Gelukkig is hun analyse gedeeltelijk gebaseerd op een te negatieve interpretatie van normale wetenschap. Door maatschappelijke belangen mee te wegen in de optimalisatie van modellen kunnen beta s en gamma s samen werkbare oplossingen aandragen. Nadat politici een training hebben gehad om onzekerheden in kennis goed te analyseren kunnen zij vervolgens deze oplossingen afwegen tegen de verschillende maatschappelijke belangen. Referenties [1] FUNTOWICZ, S. O., AND RAVETZ, J. R. Science for the post-normal age. FUTU- RES (Sep 1993). [2] HANSSON, S. O. Risk. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (2008). [3] KUHN, T. S. The structure of scientific revolutions. 6