Inventarisatie determinanten van. ondernemerschap. Vooronderzoek naar relevante databanken. Pieter Fris Sjaak Vollebregt

Transcriptie

1 Inventarisatie determinanten van ondernemerschap Vooronderzoek naar relevante databanken Pieter Fris Sjaak Vollebregt Zoetermeer, 12 februari 2008

2 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding Probleemstelling en output Aanpak 5 2 Determinanten van ondernemerschap Ondernemerschap Determinanten van ondernemerschap 7 3 Beschikbaarheid van data Inleiding Data over technologische determinanten Data over demografische determinanten Data over economische determinanten Data over institutionele determinanten Data over culturele determinanten 17 4 Conclusies en aanbevelingen 19 5 Literatuurlijst 21 3

4

5 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Eén van de conclusies in het proefschrift van Sander Wennekers getiteld Entrepreneurship at country level luidt dat technologische, demografische, sociale, culturele en institutionele factoren een belangrijke bijdrage leveren aan de verklaring van de mate van ondernemerschap in een land. Deels hebben deze factoren betrekking op de omgeving van ondernemerschap, deels betreffen zij aspecten en kenmerken van potentiële ondernemers. Nu blijkt dat in het Programma Onderzoek weinig data worden verzameld op het gebied van dit soort determinanten van ondernemerschap. Het MKB Beleidspanel en de dataset technologische bedrijven verzamelen bijvoorbeeld wel kenmerken van ondernemingen, maar vrijwel niet van ondernemers. De voormalige dataset Kenmerken van Arbeid gaf informatie over bovengenoemde kenmerken van werknemers. Aangezien ondernemerschap de key issue is van het Programma Onderzoek ligt hier een hiaat in de informatievoorziening. 1.2 Probleemstelling en output Dit project betreft een inventariserend onderzoek naar de mogelijkheid om gestructureerde informatie over met name demografische, sociale, culturele en institutionele determinanten van ondernemerschap te verzamelen. Gekeken wordt naar de determinanten die van belang zijn met betrekking tot ondernemerschap en de brondatasets die er op dit gebied bestaan. Vervolgens wordt bekeken in hoeverre het wenselijk en mogelijk is om deze brondatasets om te zetten in één of meer gestructureerde meso datasets die via de kennissite kunnen worden ontsloten. 1.3 Aanpak Dit vooronderzoek vindt grofweg plaats langs twee lijnen. Allereerst worden de demografische, sociale, culturele en institutionele variabelen vastgesteld die te maken hebben met ondernemerschap (hoofdstuk 2) en vervolgens wordt onderzoek gedaan naar de beschikbaarheid van gegevens over die variabelen (hoofdstuk 3). Hoofdstuk 4 bevat de conclusies en aanbevelingen m.b.t. gestructureerde dataverzameling van determinanten van ondernemerschap. 5

6

7 2 Determinanten van ondernemerschap 2.1 Ondernemerschap Voor het bepalen van de belangrijkste factoren in de verklaring van de mate van ondernemerschap, maken wij gebruik van het proefschrift van Sander Wennekers getiteld Entrepreneurship at country level 1. De mate van ondernemerschap wordt daarin gemeten als het aantal zelfstandige ondernemers in procenten van de beroepsbevolking. Ondernemerschap wordt beschouwd als het werken voor eigen rekening en risico, ongeacht de rechtsvorm waarbinnen dit gebeurt (eenmanszaak, maatschap en BV). Ondernemerschap is met het hanteren van deze definitie een beroep, in tegenstelling tot ondernemerschap als gedrag. 2.2 Determinanten van ondernemerschap inleiding Het is van groot belang om meer inzicht te krijgen in de determinanten van het aantal zelfstandige ondernemers en van de dynamiek daarin. Daartoe is nodig om te weten welke technologische, economische, demografische, culturele en andere maatschappelijke krachten inwerken op het ondernemerschap (bijvoorbeeld invloed ICT op de transactiekosten en van ontslagbescherming, sociale zekerheid en pensioenstelsel op de opportunity costs, rol van het onderwijssysteem bij cultuuroverdracht en ontwikkeling van vaardigheden). Er wordt gekeken naar de volgende dimensies: 1 statisch: % zelfstandig ondernemerschap 2 dynamisch: bruto aantal bedrijfsoprichtingen en nascent entrepreneurship (individuen actief bezig met het opzetten van een onderneming); Verder wordt in het proefschrift onderscheid gemaakt tussen twee typen studieobjecten: 1 de verklaring voor nascent entrepreneurship zowel individueel als geaggregeerd en de relatie tussen geaggregeerd nascent ondernemerschap (het aantal bedrijfsoprichtingen) en het feitelijke aantal zelfstandige ondernemers; 2 in hoeverre is ondernemerschap (statische en dynamisch), middels haar doorwerking op innovatie, economische verscheidenheid en concurrentie, van belang voor de bedrijfsprestaties van ondernemers. Het is met name punt 1, waar technologische, economische, demografische, culturele en institutionele factoren naar voren komen als determinanten, die voorwaarden scheppen voor ondernemerschap. In het vervolg worden deze factoren 1 Wennekers (2006), zie ook wetenschappelijke publicaties, bestelnummer R

8 concreter benoemd. Hierbij wordt iedere factor bekeken vanuit een geaggregeerd niveau, bijvoorbeeld op het niveau van sectoren, landen of regio s. Dit in verband met onze ambitie om meso datasets op dit gebied te verzamelen en te ontsluiten technologische factoren Volgens Wennekers (2006), is technologische ontwikkeling rond de laatste eeuwwisseling wellicht de belangrijkste determinant voor de toegenomen kansen voor ondernemerschap. ICT, biotechnology and nanotechnology zijn voorbeelden van nieuwe kennisdomeinen waarin een aanzienlijk ondernemerspotentieel schuilgaat. ICT heeft in veel bedrijfstakken voor afnemende transactiekosten en hogere efficiency gezorgd. Uit Wennekers (2006) kunnen de volgende (recente) technologische determinanten van ondernemerschap worden gedistilleerd (zie tabel 1). tabel 1 recente technologische determinanten van ondernemerschap technologische factoren mogelijke variabelen: informatie- en communicatie technologie (ICT): aandeel ICT bedrijven in totale bedrijfsleven aantal internetaansluitingen per hoofd van de bevolking / per huishouden investeringen aan ICT per hoofd / per huishouden investeringen aan ICT per bedrijf bio- en nanotechnologie aandeel van deze bedrijven/instellingen in totale bedrijfsleven R&D gelden besteed aan deze technologie van alle variabelen: ontwikkelingen per jaar niveaus per regio niveaus per land demografische factoren Demografische factoren spelen zowel op microniveau als op geaggregeerd niveau een belangrijke rol bij de verklaring van de mate van ondernemerschap (Wennekers (2006)). In tabel 2 worden (geaggregeerde) demografische factoren benoemd, waarvan een effect op de mate van ondernemerschap is aangetoont of te verwachten is. 8

9 tabel 2 demografische determinanten van ondernemerschap demografische factoren mogelijke variabelen: bevolking naar leeftijd bevolking naar geslacht bevolking naar ethniciteit bevolkingsdichtheid bevolking naar opleidingsniveau gemiddeld aantal personen per huishouden aantal eenpersoons huishoudens van alle variabelen: ontwikkelingen per jaar niveaus per regio niveaus per land economische factoren Volgens Wennekers (2006) is het niveau van economische ontwikkeling van invloed op de kansen en mogelijkheden voor ondernemerschap en daarmee op de vraagzijde van ondernemerschap. Aan de aanbodzijde speelt de economische ontwikkeling ook een rol, bijvoorbeeld door de financieringsmogelijkheden. In tabel 3 worden relevante economische factoren voor de verklaring van de mate en de dynamiek van ondernemerschap benoemd. tabel 3 economische determinanten van ondernemerschap economische factoren mogelijke variabelen: BBP per hoofd van de bevolking aandeel werkgelegenheid in de dienstverlenende sector t.o.v. totale werkgelegenheid aandeel werkgelegenheid in de creatieve industrie t.o.v. totale werkgelegenheid ondernemersinkomen t.o.v. inkomen loontrekker niveau sociale zekerheid inkomensongelijkheid lange rente beschikbaarheid kapitaal van de variabelen: ontwikkelingen per jaar niveaus per land niveaus per regio (enkele variabelen) 9

10 2.2.5 Institutionele factoren 1 Het institutionele kader 2 heeft invloed op de kansen voor ondernemerschap, op het (potentiële) aanbod van ondernemers en op diverse voorwaarden voor het uitoefenen van ondernemerschap 3. Het institutionele kader in een land bepaalt mede in hoeverre individuen ondernemerschap aantrekkelijk vinden als beroepsoptie, alsmede er daadwerkelijk voor kiezen. Er is daarbij sprake van formele en informele richtlijnen. De formele kaders vloeien voort uit wet- en regelgeving, terwijl aan de informele vorm gegeven wordt door de geldende normen en waarden 4 in een bepaalde maatschappij. Formele en informele richtlijnen beinvloeden elkaar over en weer. In tabel 4 worden relevante (formele) institutionele factoren voor de verklaring van de mate en de dynamiek van ondernemerschap benoemd. tabel 4 institutionele determinanten van ondernemerschap institutionele factoren mogelijke variabelen: - inkomensbeleid - privatiseringsbeleid - concurrentiebeleid - vestigingswet - subsidiëring R&D - regionaal ontwikkelingsbeleid - immigratiebeleid - kapitaalmarktreguleringen - gesubsidieerde leningen - kredietgaranties - belastingbeleid - sociale zekerheid - replacement rate - arbeidsmarktreguleringen - faillissementswetgeving - administratieve lasten van alle variabelen: ontwikkelingen per jaar verschillen tussen landen Culturele factoren Hier betreft het de informale kant van de normen en waarden in de maatschappij en de invloed daarvan op ondernemerschap. Het gaat daarbij om de houding van mensen ten aanzien van ondernemerschap, deels ingegeven door beinvloeding vanuit de omgeving. 1 De informatie uit deze paragraaf is ontleend aan Suddle en Van Stel (2007), waarin uitgebreid wordt ingegaan op behoefte aan en informatie over institutionele factoren die van invloed zijn op ondernemerschap. 2 Het institutionele kader bestaat naast ondernemerschapsbeleid uit alle andere relevante wetgeving. Ook worden organisaties zoals onderwijsinstellingen en werkgeversorganisaties tot het institutionele kader gerekend. 3 zie Suddle en Wennekers (2006) 4 Dit wordt ook wel aangeduid als de cultuur. 10

11 In tabel 5 worden enkele culturele factoren voor de verklaring van de mate en de dynamiek van ondernemerschap benoemd (ontleend uit Wennekers (2006)). tabel 5 culturele determinanten van ondernemerschap culturele factoren mogelijke variabelen: - onzekerheidsvermijding (index) - individualisering van alle variabelen: ontwikkelingen per jaar verschillen tussen landen 11

12

13 3 Beschikbaarheid van data 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de diverse databronnen benoemd, die informatie geven over de determinanten van ondernemerschap, zoals die in hoofdstuk 2 zijn uitgewerkt. Wij rubriceren deze invulling wederom naar de determinanten technologie, demografie, economie, institutie en cultuur en geven expliciet aan wanneer een dataset afkomstig is uit het deelprogramma Datasets en modellen van het onderzoeksprogramma MKB en Ondernemerschap. De overige datasets die genoemd worden komen in principe in aanmerking om, naast de bestaande datasets in D&M, structureel verzameld te worden. De variabelen die genoemd worden zijn herleidbaar naar de variabelen uit hoofdstuk 2. Daarnaast hebben het CBS en het Ministerie van Economische Zaken in 2006 en 2007 een publicatie Het Nederlandse ondernemingsklimaat in cijfers uitgebracht. In de editie 2006 wordt een zeventigtal indicatoren van het ondernemingsklimaat voor diverse landen (w.o. Nederland) onderzocht. In de editie van 2007 wordt hetzelfde gedaan, maar dan aan de hand van een honderdtal indicatoren. Beide edities zijn als pdf file beschikbaar via Data over technologische determinanten M.b.t. technologische determinanten (tabel 6) zijn de volgende databronnen voorhanden: tabel 6 datasets technologische determinanten dataset relevante variabelen Indelingen Periode Actieve ondernemingen Aantal bedrijven en Nederland, 1993 en vestigingen in de sectoren, 2006 vestigingen ICT sector grootteklassen Investeringen Investeringen in Nederland, 1996 MKB computers en randapparatuur sectoren, 2003 in Ne- grootte- derland klassen verschijning jaarlijks jaarlijks CBS Statline Bedrijfsleven en ondernemerschap R&D-uitgaven van bedrijven technologisch innovatieve bedrijven aangevraagde Europese octrooien omzetaandeel niet- technologi- Landen onregelmatig 13

14 sche innovatie naar land. CBS Statline Bedrijfsleven en ondernemerschap Fysieke infrastructuur ICTinfrastructuur kennisinfrastructuur Landen onregelmatig CBS Statline Aantal breedbandaansluitingen Landen onregelmatig Data over de ontwikkelingen van bio- en nanotechnologie zijn niet bekend. We zien dat zowel vanuit het Programma Onderzoek als vanuit het CBS data voorhanden zijn, waarmee technologische indicatoren af te leiden zijn. 3.3 Data over demografische determinanten M.b.t. demografische determinanten (tabel 7) zijn de volgende databronnen voorhanden: tabel 7 datasets demografische determinanten dataset relevante variabelen Indelingen Periode verschij ning CBS Statline beroepsbevolking beroepsbevolking werkloosheid werkzame personen beroepsniveau arbeidsduur Regio s Nederland Persoonskenmerken (leeftijd, ethniciteit, geslacht, onderwijsniveau) Bedrijfsgroep jaarlijks CBS Statline beroepsbevolking Beroepsbevolking werkloosheid Gemeenten > /1998 en 2003/2005 jaarlijks VVK Handelsregister Zelfstandigen/DGA s Werknemers per pijldatum Postcodes Nederland Persoonskenmerken (geslacht, leeftijd) ieder moment (standcijfers) US Census bevolking landen leeftijd OECD Labour bevolking landen Force beroepsbevol- geslacht 1971, 1984, , 1986, 2000 onregelmatig onregelmatig 14

15 Winkler Prins king oppervlakte landen nvt eenmalig World Bank EdStats onderwijsniveau landen 1970, 1985, 2000 onregelmatig We constateren dat er op het gebied van demografische gegevens geen cijfers beschikbaar zijn binnen het Programma Onderzoek, maar dat er diverse bronnen zijn die wel de benodigde demografische gegevens bevatten. 15

16 3.4 Data over economische determinanten M.b.t. economische determinanten (tabel 8) zijn de volgende databronnen voorhanden: tabel 8 datasets economische determinanten verschij ning dataset relevante variabelen Indelingen Periode Entrepeneursinternational (Compendia) Reeksen Kerngegevens MKB incl prognoses Regionale kerncijfers MKB Resultatenrekeningen MKB sectoren Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid Regionale bedrijvendynamiek International benchmark of entrepreneurs Financiering MKB Inkomens van ondernemers Determinanten bedrijfsprestaties Starters en jonge bedrijven MKB Beleidspanel BBP per hoofd van de bevolking OESO landen 1970 jaarlijks aandeel werkloosheid sectoren 2004 etc. diversen sectoren x per grootteklassen 2008 jaar diversen sectoren jaarlijks grootteklassen 2004 regio s Nederland opbrengsten, kosten en winst 100 be jaarlijks drijfsgroe pen grootteklassen aantal toe- en uittreders sectoren jaarlijks werkgelegenheid per groeitype grootte bedrijf klassen aantal toe- en uittreders sectoren jaarlijks grootteklassen 2006 regio s Nederland aantal toe- en uittreders sectoren jaarlijks werkgelegenheid per groeitype grootte bedrijf klassen landen diversen sectoren x per grootteklassen 2008 jaar inkomens (bestanddelen) x per zelfstandigen en dga s 2008 jaar variabelen mbt innovatie, sectoren jaarlijks marktwerking, ondernemerschap, 2006 strategie diversen diverse jaarlijks startjaren diversen sectoren nvt jaarlijks 16

17 Global entrepreneurship monitor (GEM) Total Entrepreneurial Activity (TEA) landen OECD Economic Outlook o.m. lange rente landen OE- 1991, SO 2000 OECD inkomensongelijkheid landen OE SO 2000 jaarlijks OECD Nationale Accounts diversen, w.o. BBP, werkloosheid, werkgelenheid dienstensector OESO landen CBS Statline diversen diversen div jaarlijks Uit de tabel zien we dat de economische variabelen zeer goed door de bestaande datasets in het Programma MKB en Ondernemerschap worden afgedekt. Daarnaast zijn er diverse OECD statistieken, die informatie per land vertrekken over de economische situatie en ontwikkeling. Het CBS levert via Statline zeer veel economische prestatie indicatoren. 3.5 Data over institutionele determinanten Het deelprogramma Datasets en Modellen binnen het onderzoeksprogramma MKB en Ondernemerschap kent geen specifieke datasets die betrekking hebben op institutionele determinanten. Wel is er in 2007 een uitgebreide inventarisatie gedaan naar externe bronnen, die institutionele data verstrekken 1. Deze studie heeft geleid tot een rapportage, met daarin een overzicht van bronnen en verwijzingen naar websites, via welke deze bronnen te raadplegen of aan te vragen zijn. Voor dit onderdeel verwijzen wij dan ook naar deze rapportage, die via te downloaden is. 3.6 Data over culturele determinanten M.b.t. culturele determinanten (tabel 9) zijn de volgende databronnen voorhanden: 1 zie Suddle en Van Stel (2007) 17

18 tabel 9 datasets culturele factoren dataset relevante variabelen Indelingen Periode verschij ning MKB Beleidspanel enkele vragen over risicogedrag door ondernemers Hofstede Uncertainty avoidance (2001) 1 index GLOBE data 2 (UAI) Uncertainty avoidance scales 2002, 2003, x per jaar 21 landen eenmalig landen eenmalig Het deelprogramma Datasets en Modellen binnen het onderzoeksprogramma MKB en Ondernemerschap kent geen specifieke datasets die betrekking hebben op culturele determinanten. Wel zijn incidenteel binnen het MKB Beleidspanel op individueel niveau vragen gesteld aan ondernemers m.b.t. risicogedrag. Hofstede (2001) geeft een index over onzekerheidsvermijding voor een groot aantal landen. 1 zie Hofstede (2001) 2 zie House at al (2004) 18

19 4 Conclusies en aanbevelingen In hoofdstuk 3 hebben we kunnen zien dat de bestaande datasets in het Programma Onderzoek met name informatie geven over economische determinanten van ondernemerschap. Ook op het gebied van technologische determinanten zijn enkele indicatoren vanuit de bestaande datasets af te leiden. Andere (CBS) bronnen op het gebied van technologische determinanten geven ook informatie, maar verschijnen onregelmatig en lenen zich daarom niet goed voor gestructureerde verzameling binnen het Programma Onderzoek. Ook de externe bronnen op het gebied van culturele determinanten zijn incidenteel van aard. Een manier om toch aan periodieke informatie over deze determinanten te komen, is om binnen de bestaande primaire datasets (MKB Beleidspanel, Starters en jonge bedrijvenpanels, Technologische bedrijven) regelmatig (dezelfde) vragen over deze determinanten op te nemen. De institutionele determinanten zijn beschreven in het rapport van Suddle en Van Stel (2007), waarin wordt geconcludeerd dat een verwijzing naar de bronbestanden de beste manier is om data op dit gebied (indirect) via het Programma Onderzoek aan te bieden. Demografische determinanten lenen zich wel om gestructureerd vanuit externe bronnen te verzamelen binnen het Programma Onderzoek. Er zijn momenteel geen D&M datasets op dit gebied voorhanden, maar er bestaan diverse bronnen bij CBS en VVK, die periodiek demografische informatie leveren. Aangezien bepaalde bevolkingskenmerken feitelijk overeenkomen met kenmerken van potentiele ondernemers, verdient het aanbeveling zo n dataset met bevolkingskenmerken op te zetten. De overzichten uit tabellen 2 en 7 vormen daarbij het aangrijpingspunt voor zo n opzet. Daarnaast verdient het aanbeveling om vanuit de bestaande panels binnen het Programma Onderzoek (MKB Beleidspanel, Starters en jonge bedrijvenpanels, Technologische bedrijven) een micro bestand op te bouwen met relevante kenmerken van bestaande ondernemers, analoog aan de bevolkingskenmerken. Deels zullen deze kenmerken reeds voorhanden zijn, deels zullen deze moeten worden bijverzameld. Door deze ondernemerskenmerken op micro niveau te koppelen aan de in de panels beschikbare prestatie-indicatoren, vormt het bestand een goede basis voor onderzoek naar het effect van determinanten van ondernemerschap op de bedrijfsprestaties. 19

20

21 5 Literatuurlijst A.R.M. Wennekers, Entrepreneurship at Country Level, september 2006 Suddle K, en A. van Stel, Voorstudie Internationale Databank Instituties, augustus 2007 Suddle, K. en A.R.M. Wennekers, Institutionele voorwaarden voor zelfstandig ondernemerschap, 2006 Hofstede, G, Culture s Consequences; Comparing values, Behaviors, Institutions and Organizations Across Nations, Second edition, Thousand Oakes: Sage, 2001 House, R.J., P.J. Hanges, M. Javidan, P.W. Dorfman and V. Gupta (eds), Culture, Leadership an Organizations: The GLOBE Study of 62 Societies, Thousand Oakes: Sage,