Versie 28 november 2007 LOKALE AANPAK VOLKSGEZONDHEIDSBELEID VAALS

Transcriptie

1 Versie 28 november 2007 LOKALE AANPAK VOLKSGEZONDHEIDSBELEID VAALS

2 INHOUDSOPGAVE Samenvatting 3 Inleiding 4 Hoofdstuk 1 Volksgezondheidsbeleid in Vaals Gezondheidssituatie in Vaals Aandachtspunten op het terrein van Volksgezondheid in de gemeente Vaals Volksgezondheidsbeleid op dit moment 7 Hoofdstuk 2 Aanpak lokaal volksgezondheidsbeleid Bereik doelgroepen Volksgezondheid: een gezamenlijke verantwoordelijkheid Versterking samenwerking eerstelijnsgezondheidszorg/relatie Wmo Aanpak volksgezondheidsbeleid Hoofdstuk 3 Jeugdgezondheidszorg Maastricht en Mergelland Evaluatie beleidslijnen integrale jeugdgezondheidszorg Beleid Jeugdgezondheidszorg Maastricht en Mergelland Hoofdstuk 4 Financiën 17 2

3 Samenvatting Eens in de vier jaar moet de gemeenteraad het gemeentelijk beleid ten aanzien van volksgezondheid vaststellen. Gezien de geografische ligging van Zuid-Limburg en de overeenkomstige problematieken op het gebied van volksgezondheid hebben de 19 gemeenten van Zuid-Limburg samen een vijftal prioriteiten benoemd die in de beleidsperiode aandacht moeten krijgen. Deze prioriteiten (roken, schadelijk alcoholgebruik, overgewicht, depressie en diabetes) zijn verwoord in de regionale nota Samen Gezond!, welke de basis is voor het volksgezondheidsbeleid. Lokaal volksgezondheidsbeleid is een ruim begrip. Het heeft raakvlakken met gemeentelijke beleidsvelden als WMO, woningbouw, infrastructuur, leefbaarheid, etc. In de lokale nota gaan we niet in op al deze raakvlakken, maar stellen we prioriteiten. Vaals focust de komende 4 jaar op: - het gericht bereiken van de volgende doelgroepen: jeugd, mensen met een lage sociaal-economische status, beroepsbevolking en ouderen - de vijf regionaal opgestelde prioriteiten (roken, schadelijk alcoholgebruik, overgewicht, depressie en diabetes) en één lokale prioriteit (COPD 1 ). - het creëren van een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor volksgezondheid door: o Volksgezondheidsbeleid onderdeel te maken van alle beleidsterreinen van de o gemeente (integraal beleid). Samen met burgers en partners in het veld het lokaal volksgezondheidsbeleid vorm geven en uitvoeren (dorps- en wijkgerichte aanpak). - het versterken van de samenwerking tussen gemeente en diverse organisaties in de gemeente op het gebied van volksgezondheidsbeleid. - het versterken van de samenwerking met de eerstelijnsgezondheidszorg, waarbij specifiek aandacht is voor het verknopen van preventie en zorg. - het continueren en verder uitbouwen van bestaande activiteiten. Op het terrein van de jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar heeft de gemeente een specifieke taak. De gemeente Maastricht fungeert net zoals de afgelopen periode in de periode als centrumgemeente. Zij voert de coördinatie met de uitvoerders van de jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar (GroenekruisDomicura en GGD Zuid Limburg) namens de gemeenten in de regio Maastricht en Mergelland. In de komende periode zal naast de uitvoering van het uniforme en maatwerk gedeelte van de jeugdgezondheidszorg aandacht zijn voor: - Uitbreiden van de werkmethodiek SamenStarten naar 4-19 jaar - Invoering elektronisch kinddossier - Opvoedondersteuning 1 Chronische vernauwing van de luchtwegen 3

4 Inleiding De nota lokale aanpak volksgezondheidsbeleid Vaals is een verdere vertaling van de regionale nota Samen Gezond!. De nota Lokale aanpak Volksgezondheidsbeleid Vaals geeft een nader beeld van de gezondheidssituatie in Vaals, plaatst de regionale doelstellingen binnen het gemeentelijk kader en gaat in op de lokale ontwikkelingen en wensen. De gemeente Vaals kiest voor het continueren van bestaande activiteiten en het versterken van een integrale en wijkgerichte aanpak binnen het gezondheidsbeleid. In het jaarprogramma 2008 is aandacht voor het continueren van bestaand beleid en de bijbehorende activiteiten. Het jaar 2008 kan worden gezien als tussenjaar, waarin het beleid wordt doorontwikkeld en afgestemd met activiteiten voor Het wordt steeds duidelijker dat er ten aanzien van volksgezondheid winst te behalen valt op het gebied van preventie. Voorkomen is nog altijd beter dan genezen. Ook het nieuwe kabinet wil meer aandacht geven aan effectief preventiebeleid, niet alleen om het aantal gezonde levensjaren en de levensverwachting van de Nederlanders te verbeteren, maar ook om de kosten in de zorgsector beheersbaar te houden. Men moet voor ogen houden dat de effecten van preventieve maatregelen vaak pas op langere termijn zichtbaar zijn. In deze vierjaren beleidsnota formuleren we de beleidsdoelen voor Vaals voor de periode Jaarlijks wordt er een bijbehorend actieprogramma met concrete activiteiten opgesteld. Hiermee streven we ernaar het menselijk gedrag zo te beïnvloeden dat dit een bijdrage levert aan een positief maatschappelijke effect op langere termijn. Leeswijzer In deze nota gaat hoofdstuk 1 in op het huidige gemeentelijke kader Volksgezondheid in Vaals. Hoofdstuk 2 beschrijft de aanpak voor het volksgezondheidsbeleid voor de komende periode. In hoofdstuk 3 is apart aandacht voor jeugdgezondheidszorg. Hoofdstuk 4 geeft inzicht in de beschikbare financiële middelen. 4

5 1. Gemeentelijk kader Volksgezondheid in Vaals 1.1 Gezondheidssituatie in Vaals In de nota Samen Gezond! is op de vijf prioriteiten (roken, overgewicht, schadelijk alcoholgebruik, depressie en diabetes) de situatie in Zuid-Limburg weergegeven ten opzichte van Nederland. Wanneer wat betreft deze prioriteiten specifiek naar de gezondheidssituatie van de inwoners van Vaals wordt gekeken, kunnen we de volgende conclusies trekken. Let wel: het is niet mogelijk een perfect sluitend beeld te geven, omdat de gegevens uit de verschillende bronnen niet altijd op elkaar aansluiten 2. Met betrekking tot roken: - het percentage jongeren in de leeftijdscategorie 13/14 jaar (9%) en in de leeftijdscategorie 15/16 jaar (12%) dat rookt is lager dan het provinciale gemiddelde (resp. 10% en 23%) en is behoorlijk lager dan het landelijke gemiddelde (resp. 13% en 31%); - het percentage volwassenen (20 t/m 75 jaar) dat rookt (27%) is lager dan het regionale 3 gemiddelde (32%) en is behoorlijk lager dan het landelijke gemiddelde (35%); Met betrekking tot overgewicht: - het aantal jongeren (4 t/m 19 jaar) met overgewicht (18%) is hoger dan het regionale gemiddelde (13%). Er is geen vergelijking te maken met een landelijk gemiddelde; - het aantal volwassenen (20 t/m 75 jaar) met overgewicht (53%) is hoger dan het regionale gemiddelde (51%) en veel hoger dan het landelijke gemiddelde (37%) Met betrekking tot schadelijk alcoholgebruik: - het schadelijk alcoholgebruik bij jongeren in de leeftijdscategorie 13/14 jaar (13%) is hoger dan het provinciale gemiddelde (8%) en iets hoger dan het landelijke gemiddelde (11%). Het schadelijk alcoholgebruik in de leeftijdscategorie 15/16 jaar (29%) is lager dan het provinciale gemiddelde (33%) en behoorlijk lager dan het landelijke gemiddelde (37%) - het schadelijk alcoholgebruik bij volwassen (20 t/m 75 jaar) (8%) is lager dan het regionale gemiddelde (10%) en behoorlijk lager dan het landelijke gemiddelde (13%); Met betrekking tot depressie: - er zijn geen gegevens beschikbaar over depressiviteit bij jongeren. Wat wel een belangrijke factor is bij de gemoedstoestand van jongeren is of zij wel of niet worden gepest op school. Van de 13/14-jarigen geeft 9% en van de 15/16-jarigen geeft 4% aan wekelijks te worden gepest op school. Dit is iets hoger dan het provinciale gemiddelde (resp. 6% en 4%). Bovendien had in % van de jongeren van 4 t/m 19 jaar een zwaar psychosociaal probleem. - het percentage volwassenen (20 tot 75 jaar) met depressieve klachten (13%) is iets hoger dan het regionale gemiddelde (11%). Er is geen vergelijking te maken met een landelijk gemiddelde. Met betrekking tot diabetes: - er zijn geen gegevens beschikbaar over diabetes bij jongeren. Diabetes houdt echter vaak verband met overgewicht. Het aantal jongeren met overgewicht is in Vaals hoger dan in de rest van de regio. - het percentage volwassen (20 tot 75 jaar) met diabetes (3,2%) is lager dan het regionale gemiddelde (5,2%) en iets hoger dan het landelijk gemiddelde (3,1%); 2 Voor het bepalen van de gezondheidssituatie van Vaals is gebruik gemaakt van de meest recente gegevens uit onderzoeken van de GGD Zuid-Limburg, nl. het Gezondheidsprofiel Oostelijk Zuid-Limburg 2003 (voor jongeren van 4 t/m 19 jaar en volwassenen van 20 t/m 75 jaar) en het Jongerenonderzoek 2005 (voor jongeren van 13 t/m 16 jaar). 3 Regio Oostelijk Zuid-Limburg 5

6 1.2 Aandachtspunten op het terrein van volksgezondheid in de gemeente Vaals Uit het Gezondheidsprofiel Oostelijk Zuid-Limburg 2003 blijkt dat 76 % van de burgers van Vaals zijn of haar gezondheid goed tot uitstekend vindt. Als men naar de cijfers kijkt kan men zich echter afvragen of de gezondheid die de Vaalsenaar ervaart ook wel daadwerkelijk gezond is. Aandacht voor bewustwording bij de Vaalser burger van het belang van gezond leven en wat dit precies inhoudt, zal de komende periode noodzakelijk zijn. Uit de cijfers in paragraaf 1.1 kunnen we afleiden dat de score van Vaals op sommige punten (met name roken) niet slechter is dan het landelijke gemiddelde. In de pas lopen met het landelijke gemiddelde betekent echter nog niet dat de gezondheidssituatie daadwerkelijk goed is. Blijvende aandacht is ook voor deze onderwerpen belangrijk, om ervoor te zorgen dat deze problemen niet weer groter worden. Er zal daarom in het jaarprogramma ook op deze punten actie worden ondernomen. Met name op het gebied van overgewicht is de score van Vaals slechter dan het regionale en landelijke gemiddelde. Ook het percentage mensen dat te weinig beweegt is ongunstig; 34% van de volwassenen (20 t/m 75 jaar) beweegt minder dan eenmaal per week en 41% beweegt wel wekelijks maar dan onder de norm 4. Het gaat hier om volwassenen die voor het merendeel onderdeel uitmaken van onze beroepsbevolking en die nodig zijn om Vaals vitaal te houden. Van de jongeren voldoet van de leeftijdscategorie 13 tot 14 jaar 71% en van de leeftijdscategorie jaar 81% niet aan de beweegnorm. Het alcoholgebruik is vooral onder de jongeren hoog. Van de jongeren in de leeftijdscategorie 13 tot 14 jaar geeft 48% op het moment van het onderzoek aan de afgelopen 4 weken alcohol te hebben gedronken. Aangeschoten of dronken was 13% en 3% dronk 20 glazen per week. Van de jongeren in de leeftijdscategorie 15 tot 16 jaar geeft 71% op het moment van het onderzoek aan de afgelopen 4 weken alcohol te hebben gedronken. Aangeschoten of dronken was 29% en 17% dronk 20 glazen per week. Het aantal mensen dat aan depressie lijdt ligt in Vaals iets hoger dan in de rest van de regio. Depressieve klachten moeten op tijd worden gesignaleerd, zodat tijdig maatregelen kunnen worden genomen. Samenwerking met de eerstelijnsgezondheidszorg is hierbij belangrijk. Via de scholen moet aandacht worden besteed aan pesten op school en de gevolgen daarvan voor jongeren. Uit het Gezondheidsprofiel Oostelijk Zuid-Limburg 2003 blijkt verder dat inwoners met een lage opleiding en een lage sociaal-economische status (hierna: LSES), meer roken, meer overgewicht hebben en minder vaak bewegen dan inwoners met een hoge opleiding en een hoge sociaal-economische status. Het aantal jaren dat mensen met een LSES in goede gezondheid leven is 15 jaar minder dan mensen met een hoge sociaal-economische status. Ook het aantal jaren zonder beperking en de levensverwachting van deze mensen is lager. Niet alleen vanuit solidariteit, maar ook om sociaal-economische redenen zijn gezondheidsverschillen ongewenst. Het verbeteren van de gezondheidssituatie voor de groep mensen met een LSES zal zowel voor het individu als voor de gehele Vaalser samenleving winst opleveren. Deze doelgroep verdient daarom extra aandacht binnen het volksgezondheidsbeleid van de gemeente Vaals. De gezondheidssituatie van deze doelgroep zal ook extra aandacht krijgen binnen het armoedebeleid van de gemeente Vaals. Daarnaast kent Vaals een bijzonder aandachtspunt, nl. het hoge aantal gevallen van COPD. Met deze chronische aandoening heeft 14% van de volwassenen in Vaals te maken ten op- 4 De beweegnorm is minimaal vijfmaal in de week een half uur matig intensief bewegen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen mensen die de norm halen, mensen die de norm niet halen maar wel wekelijks bewegen en mensen die minder dan één keer in de week bewegen (GGD: Gezondheidsprofiel Oostelijk Zuid-Limburg 2003). 6

7 zichte van 9% in de rest van de regio. Vaals kan zich in deze meten met de grotere steden in haar omgeving (Heerlen 10% en Brunssum 13% van de volwassenen). Zoals uit de cijfers blijkt kan in het aantal rokers geen verklaring liggen voor dit probleem. Op 5 maart 2007 heeft de gemeenteraad besloten steekproefsgewijs een luchtkwaliteitsonderzoek uit te laten voeren, gericht op de Rijksweg Lemiers en de Maastrichterlaan. De resultaten van dit onderzoek zullen in het najaar van 2007 beschikbaar zijn. In 2008 zullen aanvullend nadere onderzoeken m.b.t. de COPD-problematiek plaatsvinden. Het gaat hierbij om een analyse van de risico s m.b.t. het binnenmilieu met de GGD en een onderzoek naar woonsituaties in samenwerking met de woningstichting Vaals. De resultaten van de onderzoeken zullen in 2008 zonodig als basis dienen voor te formuleren activiteiten voor het jaarprogramma Volksgezondheidsbeleid op dit moment De gemeente Vaals bevordert al met verschillende activiteiten en projecten de gezondheid van haar inwoners. De gemeente werkt hiervoor samen met verschillende partijen. De producten gezondheidsbevordering van de GGD-Zl zijn belangrijk. Het gaat in 2007 om de volgende producten 5 : Basisprodukten Gezondheidsinformatie & advies Basisadvisering gezondheidsbevordering school (Voortgezet Onderwijs) Informatie & documentatie Service Preventienetwerken algemeen Voorlichting opkomst bevolkingsonderzoeken Presentatie risicovolle leefwijzen Coördinatie mondgezondheid Basisvoorziening medische milieukunde Plusprodukten Slimkids (tegengaan overgewicht bij kinderen) Het BOS 6 -project neemt een bijzondere plaats in. Met dit project wordt de jeugd van 9 tot 19 jaar gestimuleerd actief te sporten door middel van activiteiten zoals het Plein Sporten, Gezond in Beweging, Sportoriëntatiecursussen en het Schoolsporttoernooi. Met betrekking tot het voortgezet onderwijs wordt er onderzocht of in het kader van het BOS-project nauwer kan worden samengewerkt met de gemeente Gulpen-Wittem. Voor de doelgroep ouderen voert Trajekt het project Meer bewegen voor ouderen uit in Vaals, Vijlen en Lemiers. Het gaat hier om bewegingsactiviteiten voor 55-plussers, zoals gym, yoga, koersbal, volksdansen, country-line-dance en zwemmen. Dit project blijven we continueren. 5 Voor meer informatie over de produkten zie bijlage 3 bij dit stuk (Beleidsadvies GGD ZL op basis van produktenboek 2008) 6 Buurt, Onderwijs en Sport 7

8 2. Aanpak lokaal volksgezondheidsbeleid Vaals volgt de vijf prioriteiten die genoemd staan in de landelijke preventienota Kiezen voor gezond leven en de regionale nota Samen Gezond! (roken, overgewicht, schadelijke alcoholgebruik, diabetes en depressie). Daarnaast geeft Vaals prioriteit aan het hoge aantal gevallen van COPD. Bij de keuze voor maatregelen zal de gemeente bewust kiezen voor een aanpak die een structurele bijdrage levert aan de gezondheid van burgers. De aanpak zal gericht zijn op een viertal doelgroepen (jeugd, mensen met een lage sociaal-economische status, beroepsbevolking en ouderen), een dorps- en wijkgerichte aanpak, het creëren van een gezamenlijke verantwoordelijkheid op het gebied van volksgezondheid en op samenwerking met organisaties in de gemeente. 2.1 Bereik doelgroepen Er wordt niet voor gekozen om generieke maatregelen en campagnes op te zetten voor de hele bevolking, maar er wordt gekozen voor gerichte maatregelen die samen met organisaties die werkzaam zijn in de gemeente worden uitgevoerd. Het lokaal gezondheidsbeleid van Vaals zal daarom gericht zijn op een viertal doelgroepen; jeugd, mensen met een lage sociaal-economische status, beroepsbevolking en ouderen. Groepen die goed bereikbaar zijn via een bepaalde vindplaats en waar door specifieke maatregelen gezondheidswinst mogelijk is. De doelgroep jeugd zal worden bereikt via de scholen en verenigingen. Voor mensen met een lage sociaal-economische status zal de insteek zijn via organisaties op wijkniveau en via de eerstelijnsgezondheidszorg. Bedrijven binnen Vaals zullen gericht benaderd worden voor gezondheidsbevorderende maatregelen voor hun personeel en inwoners van Vaals. De doelgroep ouderen zal via ouderenorganisaties, de eerstelijnsgezondheidszorg en de zorginstellingen worden benaderd. 2.2 Volksgezondheid: een gezamenlijke verantwoordelijkheid Meer dan ooit wordt duidelijk dat de gezondheidssituatie van een individu niet alleen wordt bepaald door het individu zelf, maar dat ook de sociale en fysieke omgeving van het individu grote invloed heeft op de gezondheid. Een aanpak van de prioriteiten vanuit enkel de sector volksgezondheid zal dan ook niet het gewenste effect opleveren; ook andere factoren, buiten de directe invloedssfeer van de sector, hebben invloed op de gezondheid van burgers. Daarnaast is het belangrijk om op lokaal niveau meer steun en draagvlak te creëren voor volksgezondheidsbeleid 7. Een goede gezondheid is zowel voor individu als voor de samenleving van groot belang. Daarmee hebben we met z n allen, burger, overheid, bedrijven en instellingen een gezamenlijke verantwoordelijkheid wat betreft gezondheid. De gemeente kan de aandacht en het draagvlak voor gezondheid vergroten door op alle beleidsterreinen waar de gemeente verantwoordelijk voor is, aandacht te besteden aan gezondheid en de effecten van het beleid op gezondheid. Ook kan het draagvlak worden vergroot door burgers, bedrijven en instellingen meer te betrekken bij het volksgezondheidsbeleid en de uitvoering daarvan. Voorgesteld wordt dan ook om deze gezamenlijke verantwoordelijkheid op te pakken. Deze verantwoordelijkheid zal vorm krijgen op twee fronten: - Gezondheidsbeleid onderdeel maken van alle beleidsterreinen van de gemeente. Hiervoor zal samen met de GGD Zuid-Limburg een werkplan worden gemaakt, dat ervoor moet zorgen dat integraal gezondheidsbeleid binnen de gemeentelijke organisatie vorm krijgt. - Samen met burgers en partners in het veld het volksgezondheidsbeleid vorm geven en uitvoeren. 7 publicatie Een nuchtere kijk op gezond gedrag Sociaal Cultureel Planbureau,

9 In de regionale nota Samen Gezond! is het eerste punt al aan de orde gekomen onder de noemer van Integraal gezondheidsbeleid. Vaals kiest ervoor om dit breder op te pakken en niet alleen te kijken naar eigen beleidsterreinen maar ook naar samenwerking met en de toegevoegde waarde van burgers en partners in het veld wat betreft volksgezondheidsbeleid. Daarom spreken we niet alleen van integraal gezondheidsbeleid, maar van een gezamenlijke verantwoordelijkheid wat betreft een goede gezondheid. Op 4 april 2007 hebben de portefeuillehouders Volksgezondheid van Zuid-Limburg zich gezamenlijk uitgesproken om samen met GGD Zuid Limburg en het NIGZ 8 op regionaal niveau te starten met een aanpak om op andere beleidsterreinen van de gemeenten meer aandacht te krijgen voor gezondheid. De gemeente Vaals zal nog in 2007 aansluiten bij de masterclass integraal beleid van de GGD. In samenwerking met de GGD zal er dan een werkplan worden opgesteld dat ervoor moet zorgen dat integraal gezondheidsbeleid binnen de gemeentelijke organisatie vorm krijgt. Daarbij zal de aandacht allereerst uitgaan naar maatregelen voor het tegengaan van overgewicht bij jeugd. In Vaals is Trajekt ter bestrijding van overgewicht bij de jeugd al gestart met het BOS-project, maar dit heeft nog niet het gewenste effect gehad. Samenwerking Een gezonde samenleving en bevolking is voor iedereen van belang en daarmee een verantwoordelijkheid voor iedereen. Daarom vindt Vaals het belangrijk dat ook burgers en diverse partners in de gemeente een rol spelen in en een bijdrage leveren aan het lokaal volksgezondheidsbeleid. Daarbij wordt niet alleen gedacht aan partners in het werkveld gezondheid, zoals GGD Zuid Limburg, jeugdgezondheidszorg, eerstelijnsgezondheidszorg, maar ook aan scholen, kinderopvang, peuterspeelzalen, welzijnsinstellingen, (sport)verenigingen, zorginstellingen, woningbouwcorporaties en bedrijven. Door middel van samenwerking kan er eenheid en samenhang worden gecreëerd in de verschillende preventieve maatregelen die worden genomen zodat de burger op verschillende momenten en plekken geconfronteerd wordt met het belang van een goede gezondheid. Gezondheid zal tevens deel uitmaken van de leefbaarheidsagenda's van de dorpskernen/ wijken. In Vaals wordt het jaar 2008 als pilot gebruikt om samen met de GGD-ZL en andere betrokken partijen het programma Gezond Samen Leven op te starten om gezond gedrag in de dorpskernen en wijken te bevorderen. In 2008 zijn hierbij nog weinig concrete activiteiten te verwachten, maar staat de ontwikkeling en planvorming voorop. Dit programma bouwt voort op het GGD-product Basisadvisering gezondheidsbevordering. De GGD regisseert het proces waarbij lokale instanties en burgers activiteiten organiseren die zijn afgestemd op de behoeften en gezondheidssituatie van lokale partijen. De doelgroep en betrokken instanties leren zelf gezondheidsproblemen te definiëren en hierop acties te ondernemen. 2.3 Versterking samenwerking eerstelijnsgezondheidszorg 9 / relatie Wmo Een van de gebieden waarop samenwerking kan leiden tot onder andere een beter volksgezondheidsbeleid in de gemeente is de eerstelijnsgezondheidszorg. Wat betreft de eerstelijnsgezondheidszorg heeft de gemeente geen wettelijke verplichtingen, maar de gemeente heeft wel belang bij een goede spreiding en bereikbaarheid van de eerstelijnsgezondheidszorg. De gemeente ziet een belangrijke rol voor de eerstelijnsgezondheidszorg weggelegd op het terrein van preventie en gezondheidsbevordering maar ook op terrein van signaleren van sociale problematiek en zorgbehoefte / afstemming en zorgverbetering / innovatie. Het ver- 8 NIGZ: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie 9 Eerstelijnsgezondheidszorg: de generalistische, nabije en direct toegankelijke zorg, die geboden wordt door huisartsen, verpleegkundigen en verzorgenden, verloskundigen, tandartsen, fysiotherapeuten, apothekers, maatschappelijk werker, eerstelijnspsychologen, thuiszorg en anderen (definitie VNG) 9

10 sterken van de rol van de eerstelijnsgezondheidszorg zal vooral worden opgepakt door het bevorderen van samenwerkingsverbanden tussen de verschillende disciplines van de eerstelijnszorg. Samenwerking kan door middel van betere afstemming en doorverwijzing. Door de nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning is de gemeente verantwoordelijk voor een samenhangend beleid op het gebied van maatschappelijke participatie, zorg en welzijn. Het bevorderen van de maatschappelijke participatie heeft direct raakvlakken met volksgezondheidbeleid. Preventieve maatregelen om de gezondheid van de burgers te verbeteren, dragen bij aan de maatschappelijke participatie. Een tweede belangrijk onderdeel van de Wet maatschappelijke ondersteuning is het beheersbaar houden van de zorgkosten door op lokaal niveau te zorgen voor een goede afstemming van collectieve en individuele zorgvoorzieningen aan huis en in de buurt. 2.4 Aanpak volksgezondheidsbeleid Gerichte aanpak op de doelgroepen jeugd, mensen met een lage sociaaleconomische status, beroepsbevolking en ouderen. - Aandacht voor de 5 regionale prioriteiten (overgewicht, roken, schadelijk alcoholgebruik, depressie en diabetes) en de lokale prioriteit COPD. - Creëren van een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor volksgezondheid door: o Volksgezondheidsbeleid onderdeel te maken van alle beleidsterreinen van de o gemeente (integraal beleid). Samen met burgers en partners in het veld het lokaal volksgezondheidsbeleid vorm te geven en uit te voeren (dorps- en wijkgerichte aanpak). - Versterken van de samenwerking tussen gemeente en diverse organisaties in de gemeente op het gebied van volksgezondheidsbeleid. - Versterken van de samenwerking met de eerstelijnsgezondheidszorg, waarbij specifiek aandacht is voor het verknopen van preventie en zorg. - Continueren en verder uitbouwen van bestaande activiteiten. 10

11 3. Jeugdgezondheidszorg Maastricht en Mergelland De commissie Van Eijck heeft in haar sturingsadvies aan het nieuwe kabinet aangegeven dat de behoeften van het kind centraal moeten komen te staan in het jeugdbeleid. Dit betekent dat de uitvoering moet aansluiten op de leefwereld van kind en ouder. Het beleid moet vooral gericht zijn op preventie en indien nodig vroegtijdig interveniëren. Het nieuwe kabinet Balkenende IV geeft door het aanstellen van een nieuwe minister voor Jeugd en Gezin direct gehoor aan de behoefte meer specifieke aandacht te geven aan integraal jeugdbeleid. In het regeerakkoord wordt ook specifiek aandacht gegeven aan de organisatorische inbedding van jeugdbeleid, door het vereenvoudigen van de organisatie van de jeugdzorg en door het snel oppakken van het vormen van Centra voor Jeugd en Gezin, waarin zoveel mogelijk medische, sociale en educatieve ondersteuning is voor ouders en kinderen. Onderdeel van het integraal jeugdbeleid is de jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar. De jeugdgezondheidszorg is een voorliggende preventieve voorziening in de keten voor jeugd. De jeugdgezondheidszorg is gericht op het bevorderen, beschermen, en het bewaken van de lichamelijke, cognitieve en psychosociale ontwikkeling van alle jeugdigen. Het doel van de jeugdgezondheidszorg is verschillen in gezondheid te verkleinen en iedereen gelijke kansen op gezondheid te bieden. Het beoogde effect van de jeugdgezondheidszorg is een zo gezond mogelijke jeugd door al vanaf het begin, bij de geboorte, de gezondheid en ontwikkeling van het kind voorop te stellen. Sinds 2003 zijn gemeenten verantwoordelijk voor het realiseren van een integrale jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar. Voorheen was de gemeente alleen verantwoordelijk voor de jeugdgezondheidszorg 4-19 jaar. Het beleid ten aanzien van de jeugdgezondheidszorg wordt in de regio Maastricht en Mergelland gezamenlijk opgepakt. Vandaar ook dat dit hoofdstuk in alle lokale nota s van de betreffende gemeenten Maastricht, Eijsden, Margraten, Meerssen, Valkenburg aan de Geul, Gulpen-Wittem en Vaals wordt opgenomen. De inhoud van dit hoofdstuk sluit aan bij de opdrachten die in de regio zijn vastgesteld op het gebied van jeugdbeleid. De afgelopen periode is de gemeente Maastricht door de regiogemeenten aangewezen als centrumgemeente en was daarmee verantwoordelijk voor de coördinatie en afstemming met de uitvoeringsinstellingen. In de regio Maastricht en Mergelland wordt de jeugdgezondheidszorg 0-19 uitgevoerd door twee organisaties te weten GroenekruisDomicura voor 0-4 jaar en GGD Zuid Limburg voor 4-19 jaar. In paragraaf 3.1 zullen eerst de beleidslijnen van de afgelopen periode kort worden geëvalueerd, alvorens in paragraaf 3.2 de beleidslijnen voor de komende periode worden beschreven. 3.1 Evaluatie beleidslijnen integrale jeugdgezondheidszorg Meer en gerichter aandacht en zorg voor risicokinderen Zoveel mogelijk decentraal en vanuit de wijk / kern zorg aanbieden In het kader van vroegsignalering en risicozorg heeft er binnen de jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar van GroenekruisDomicura in 2006 een wijziging plaatsgevonden in de manier van werken. In het verleden werd op basis van de wensen van ouders/verzorgers vaak tegemoet gekomen aan de wens een ander consultatiebureau te bezoeken dan het consultatiebureau dat in hun wijk lag. Vanaf medio 2006 wordt er wijkgericht gewerkt. Door op deze manier ouders te binden aan hun eigen wijk heeft de jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar meer inzicht gekregen in: Aantal kinderen dat wel/niet bereikt wordt Aanbod van zorg van ketenpartners Samenwerkingsmogelijkheden met ketenpartners 11

12 Kerngerelateerde kengetallen, waardoor efficiënter inzet van personeel en middelen mogelijk is (denk aan extra formatie en specifieke projecten in risicowijken, input datasets voor gezondheidsprofielen) Kindgerelateerde kengetallen die het profiel van de wijk inzichtelijk maken, te denken valt hierbij aan de vaccinatiegraad en het bereik. Omdat de registratie plaatsvindt in papieren individuele dossier van kinderen zijn gegevens nog niet direct beschikbaar. Deze gegevens kunnen op verzoek worden gegenereerd. Met de invoering van het elektronisch kinddossier zal deze informatie beter toegankelijk worden. De jeugdgezondheidszorg 4-19 jaar werkte al decentraal door de periodieke gezondheidsonderzoeken op scholen te laten plaatsvinden. De decentrale manier van werken bij de 0 tot 4 jaar sluit aan bij de in Maastricht net opgestarte wijkopvoedpunten. Deze 5 wijkopvoedpunten zijn gerealiseerd door middel van extra rijksmiddelen. De Mergellandgemeenten hebben tot op dit moment geen specifieke voorziening voor opvoed- en opgroeiondersteuning, maar daar wordt tussen ketenpartners sterk samengewerkt. In sommige gemeenten is er bijvoorbeeld structureel overleg tussen jeugdgezondheidszorg, algemeen maatschappelijk werk, kinderopvang en peuterspeelzalen. Vanuit het maatwerk neemt de jeugdgezondheidszorg 4 tot 19 jaar deel aan zorgteams die nagenoeg op alle scholen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs in Maastricht Mergelland zijn ingesteld. Vanuit de jeugdgezondheidszorg 0-4 wordt er deelgenomen aan zorgteams met peuterspeelzalen en kinderopvang als deze bestaan. Vaker wordt de jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar gevraagd aan te schuiven bij het bespreken van een specifieke cases. Daarnaast krijgen gemeenten sinds 2006 extra middelen van het rijk voor opvoedondersteuning. Deze middelen worden ingezet voor preventieve programma s voor 0-4 jaar. In Maastricht lag het accent in de periode op het aanbod voor kwetsbare jonge moeders en nieuwe allochtone moeders. In het Mergelland lag het accent in deze periode op het aanbod van gezinsgerichte programma s (voor probleemgezinnen), aangeboden vanuit Stichting Trajekt, zoals Samenspelen en Homestart. Gegevens vanuit GBA Vooral GroenekruisDomicura ondervond hinder van het moeilijk verkrijgen van de persoonsgegevens van 0 tot 4 jarige uit de Gemeentelijke Basisadministratie. Landelijk zijn hierover afspraken gemaakt. GroenekruisDomicura kan nu via de Gemeentelijke Basisadministratie-webservice van de GGD de persoonsgegevens van kinderen van 0 tot 4 jaar ontvangen. Uitvoering uniform gedeelte / contactmomenten Door de invoering van het Basistakenpakket (BTP) voor 0-19 jaar in 2003 wordt het uniforme pakket aan alle kinderen aangeboden, waardoor ieder kind dezelfde basiszorg ontvangt. Door het project SamenStarten, gestart bij de jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar (uitgevoerd door Groenekruis-Domicura), heeft op een aantal contactmomenten een uitbreiding in tijd plaatsgevonden en heeft het 8 weken contact een andere invulling gekregen. Ook de invulling van het 18 maanden contact is op verzoek van de gemeente Maastricht aangepast. Er is nu een keuze voor telefonisch contact, een consult of een huisbezoek. Vanaf 2007 zal via de pas ingevoerde registratie duidelijk worden wat de impact hiervan is. De nieuwe werkmethodiek SamenStarten heeft tot gevolg dat er in een bredere psychosociale context wordt gesignaleerd, waardoor er meer wordt gesignaleerd en er meer tijd nodig is voor de juiste verwijzing en motivatie tot verwijzing. De verwijzingen die momenteel worden geregistreerd, hebben betrekking op voeding, ontwikkeling, logopedie, medische specialismen en voeding. 12

13 Door de nieuwe werkmethodiek komen nieuwe aandachtspunten naar voren. Zo zal er meer aandacht moeten komen voor de soort verwijzing, de terugkoppeling en de resultaten van de verwijzing. Daarnaast vraagt de nieuwe methodiek ook extra tijd voor multiproblematische situaties, de bereikbaarheid van ketenpartners en de mogelijkheid tot afstemmen en coördineren. Dit alles heeft effect op de uitvoering van de primaire zorg. De werkmethodiek SamenStarten zal de komende periode ook worden ingevoerd bij 4 19 jaar. Uitvoering maatwerk gedeelte Sinds 2006 is er extra tijd begroot voor risicoconsulten en huisbezoeken voor 0-4 jarigen. Uit gegevens blijkt dat het aantal huisbezoeken sterk is afgenomen, maar het aantal risicoconsulten sterk is toegenomen. Waarschijnlijk komt dit door de nieuwe werkmethodiek SamenStarten, waardoor kinderen en ouders eerder een extra consult wordt aangeboden. Daarnaast is de samenwerking met kinderdagverblijven en peuterspeelzalen verder versterkt. Onder andere door extra middelen vanuit de gemeente Maastricht kan de jeugdgezondheidszorg 0 tot 4 jaar sinds 2005 eens in de zes weken ook alle peuterspeelzalen en kinderopvangorganisaties bezoeken. Leidsters in kinderdagverblijven en peuterspeelzalen hebben de mogelijkheid kinderen te observeren en vormen daardoor een vindplaats voor vroegsignalering. Door de intensievere samenwerking tussen verpleegkundigen jeugdgezondheidszorg en leidsters kunnen de signalen van de leidsters samen met de kennis en de gegevens uit het dossier jeugdgezondheidszorg van het kind een compleet beeld van het kind geven en daardoor leiden tot een efficiëntere aanpak in samenwerking, afstemming en/of verwijzing. De jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar participeert in projecten met betrekking tot zorgstructuren met ketenpartners voor afstemming en samenwerking bij risicokinderen en vroegsignalering en in het project kwetsbare jonge moeders. Een belangrijk aandachtspunt in het maatwerk is de groepsvoorlichting gerelateerd aan risicogroepen voor preventie van opvoed- en opgroeiproblemen en spraak/ taalproblematiek. Voor de 4-19 jaar bestaat het maatwerk gedeelte vooral uit de inbreng van de jeugdgezondheidszorg in de zorgteams op scholen. Screening op spraak- en taalstoornissen Sinds 2005 is de screening op spraak- en taalstoornissen opgenomen in de integrale dossiers jeugdgezondheidszorg en wordt uitgevoerd door onderwijs begeleidingsdienst Consent. Het gaat om een grofmazige screening op mogelijke afwijkingen. Het gaat niet om logopedische zorg. De belangrijkste doelstelling is het tijdig opsporen en diagnosticeren van (dreigende) spraak- taalontwikkelingsproblemen en gerichte voorlichting en ondersteuning aan ouders en kinderen bij de aanpak van dreigende spraak- en taalachterstanden. Invoering elektronisch dossier JGZ De stichting EKD.nl is landelijk opgericht om het elektronisch kinddossier zo snel mogelijk in te voeren en te beheren. De implementatie van het elektronisch kinddossier is uitgesteld tot 1 januari 2008 en het regeerakkoord vermeldt dat het elektronisch kinddossier uiterlijk in 2009 wordt ingevoerd. In 2005 en 2006 is er op regionaal niveau uitgebreid aandacht geweest voor de invoering van een elektronisch kinddossier door de drie thuiszorgorganisaties en de GGD Zuid-Limburg. De implementatie zal gezamenlijk worden opgepakt op het moment dat er meer duidelijkheid is. HKZ 10 certificering De jeugdgezondheidszorg van het GroenekruisDomincura is al 3 jaar gecertificeerd. In oktober 2006 heeft een hercertificering plaatsgevonden en is het onderdeel jeugdgezondheidszorg opnieuw gecertificeerd. 10 HKZ: Harmonisatie kwaliteitswet zorginstellingen 13

14 De HKZ certificering is tevens één van de indicatoren die de IGZ, Inspectie voor de gezondheidszorg heeft ontwikkeld voor het toezicht op de openbare gezondheidszorg. Voor de JGZ 0-4 jaar zijn naast de HKZ ook de volgende indicatoren van belang: - Screening en verwijzing amblyopie (lui oog) bij 0-4 jarigen - Bereik JGZ (bij 1 jaar en 3 jaar) - Overgewicht jeugd (3 jarigen met overgewicht) - Kindermishandeling jeugd (0-4 jarigen waarbij JGZ contacten heeft met het AMK) Alle indicatoren, behalve screening en verwijzing amblyopie, worden geregistreerd en genereren de benodigde informatie. De JGZ 4-19 uitgevoerd door de GGD Zuid Limburg is op dit moment bezig met een traject om te komen tot HKZ-certificering. Integrale jeugdgezondheidszorg en de organisatorisch inbedding In de periode is er door middel van werkgroepen specifiek aandacht geweest voor het opzetten van een integrale jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar. Dit traject is eind 2005 afgesloten. Door de fusie van de drie GGD-en en het GHOR tot GGD Zuid-Limburg zijn er geen nieuwe initiatieven ontstaan. De komende periode zal hier weer meer aandacht voor zijn waarbij de ontwikkelingen rondom een Centra voor Jeugd en Gezin één van de mogelijkheden is. Het genoemde afzonderlijke onderzoek naar de organisatorisch inbedding van de jeugdgezondheidszorg in de vorige beleidsnota is daarmee niet meer nodig. De gemeente Maastricht en de Mergellandgemeenten zullen zich in 2007 gezamenlijk oriënteren op het doel en functies van een Centra voor Jeugd en Gezin. In 2008 zal elke gemeente afzonderlijk besluiten over de invulling van een Centrum voor Jeugd en Gezin. Verder zijn de drie organisaties jeugdgezondheidszorg in Zuid-Limburg die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van de 0-4 jarige zorg werken steeds meer gaan samenwerken. 3.2 Beleid Jeugdgezondheidszorg Maastricht en Mergelland Maastricht als centrumgemeente voor jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar De werkwijze waarbij de gemeente Maastricht optreedt als centrumgemeente voor 0-19 jaar wordt door alle betrokken partijen als positief ervaren. Vandaar ook dat wordt voorgesteld om deze werkwijze te continueren en de gemeente Maastricht voor de periode aan te wijzen als centrum / coördinerende gemeente voor de regio Maastricht en Mergelland. Integrale jeugdgezondheidszorg De afgelopen periode is gewerkt naar een integrale jeugdgezondheidszorg. Ook de komende periode zal daar blijvende aandacht voor zijn. Onder andere door het invoeren van het elektronisch kinddossier, het verbreden van het gebruik van de methodiek SamenStarten naar 4-19 jaar en het ontwikkelen van een laagdrempelige voorziening voor opvoed- en opgroeiondersteuning, zal er meer inhoudelijk integraliteit ontstaan. Uitvoeren uniform gedeelte Aan de uitvoering van het uniforme gedeelte zal met name inhoudelijk op landelijk niveau aandacht worden besteed. Naar aanleiding van de evaluatie jeugdgezondheidszorg 2006, zal er landelijk worden bekeken welke verbeteringen er plaats kunnen vinden ten aanzien van het Basistakenpakket, prioritering aanvullende activiteiten en de tijdsdruk bij het uitvoeren van de contactmomenten. GroenekruisDomicura is op de achtergrond betrokken bij deze verbeteringen. Verder zal door invoering van het elektronisch kinddossier er meer beleidsinformatie beschikbaar komen, waardoor er beter gestuurd kan worden op beleidsdoelen en resultaat. Tussen gemeenten, GroenekruisDomicura en GGD Zuid-Limburg zullen afspraken worden gemaakt over welke gegevens moeten worden verzameld. 14

15 Uitvoeren maatwerk gedeelte De organisaties van de jeugdgezondheidszorg dient zo ingericht te worden dat maatwerk kan worden geleverd op het niveau van de gemeente of de wijk, maar ook op het niveau van de andere ketenpartners en/ of op de mogelijke doelgroepen. Bij het uitvoeren van het maatwerk gedeelte zal aandacht zijn voor de volgende punten, welke onder andere voortkomen uit de landelijke Operatie Jong en de preventienota Kiezen voor gezond leven ; - Intensivering bereik vroegsignalering, waarbij aandacht is voor non-bereik - zorgcoördinatie, zorgcoördinatie risicokinderen, zorgnetwerkstructuren - overgewicht bij kinderen, gezond eetpatroon en bewegen (gerichte verwijzing, gerichte programma s voor jonge kinderen) - Groepsgerichte en/of collectieve activiteiten voor specifieke doelgroepen, zoals kwetsbare (jonge) moeders, kinderen met spraak- en taalachterstand, onzekere ouders, leidsters van kinderopvang en peuterspeelzalen SamenStarten voor 4-19 jaar en ook voor de ketenpartners De werkmethodiek SamenStarten biedt de professionals een handvat om breder te kijken naar de ontwikkelingsmogelijkheden van het kind en de eventuele problemen die dat beïnvloeden. Door deze methodiek is het mogelijk om meer gerichte indicatieconsulten en huisbezoeken te ondernemen. Deze werkwijze, die nu nog met name uitgevoerd wordt in de jeugdgezondheidszorg 0-4, zal verder worden uitgebreid bij jeugdgezondheidszorg 4-19 en ketenpartners, zodat er een eenduidige standaard werkwijze komt in de gehele keten van jeugd. Benadering vanuit vindplaats/kind De jeugdgezondheidszorg heeft zowel voor 0-4 jaar als 4-19 jaar een groot bereik. Toch worden niet alle problemen direct gesignaleerd. Vandaar dat het belangrijk is niet alleen te sturen vanuit op de aanwezigheid van ouder en kind op de contactmomenten van de jeugdgezondheidszorg, maar ook dat er wordt gesignaleerd door ander organisaties, zoals kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, scholen en welzijnsinstelling. Ondanks het grote bereik zijn er toch nog altijd kinderen die niet in beeld zijn. Het blijkt toch altijd weer voor te komen dat kinderen niet gevonden worden, niet verschijnen, of dat elke vorm van zorg wordt afgewezen. Gezamenlijk met gemeenten zal door de jeugdgezondheidszorg een notitie non-bereik worden opgesteld, waarin wordt aangegeven op welke manier met deze kinderen moet worden omgegaan. Voor gemeenten en instellingen is het van belang om te kunnen achterhalen of er sprake is van een risicokind of dat er andere redenen zijn waarom ouder en kind niet komen. Invoering Elektronisch Kind Dossier en verwijsindex Het elektronisch kinddossier is een geautomatiseerd systeem voor het uniform registeren van allerlei gegevens over de ontwikkeling van een kind door consultatiebureau of schoolarts. De invoering van het elektronisch kinddossier hangt af van de landelijke ontwikkelingen. Op het moment dat hierin meer duidelijkheid is, zullen de GGD Zuid- Limburg en de drie thuiszorginstellingen in Zuid-Limburg hierin samen optrekken. Aanvullend op het elektronisch kinddossier wordt er ook gewerkt aan een verwijsindex. Met dit aparte programma kunnen hulpverleners straks zien welke andere instanties zich bezighouden met een jongere. Het elektronisch kinddossier is een van de bronnen, maar ook informatie van Bureau Jeugdzorg, maatschappelijk werk, politie en justitie kunnen aan de verwijsindex worden gekoppeld. Eind 2007 zal gestart worden met het invoeren van de verwijsindex in de regio Maastricht en Mergelland. Met de invoering van het elektronisch kinddossier en de verwijsindex zal ook de coördinatie van zorg beter worden geregeld. Vanuit prestatieveld 2 van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning zijn gemeenten verantwoordelijk voor een goede afstemming en bundeling van zorg als het gaat om jeugd. Elke instelling heeft uiteraard vanuit zijn eigen 15

16 taken een bepaalde verantwoordelijkheid als het gaat om zorgcoördinatie, maar waar het hier om gaat is de coördinatie van zorg die verder reikt dan één instelling of werkveld. Coördinatie van zorg gaat om kinderen / ouders / gezinnen met meerdere problematieken, waarbij verschillende instellingen zijn betrokken vanuit verschillende invalshoeken. Een goede structuur en afstemming rondom preventie en zorg is noodzakelijk om voor kinderen zo licht mogelijk, zo snel mogelijk, zo kort mogelijk en zo dichtbij mogelijk de noodzakelijk hulp te organiseren. Opvoedondersteuning Door extra middelen vanuit het rijk is er sinds 2006 meer aandacht voor de opvoed- en opgroeiondersteuning voor 0-4 jaar in zowel Maastricht als de Mergelland gemeenten. Het aanbod van programma s voor opvoedondersteuning zal verder worden uitgebreid, niet alleen voor gezinnen met kinderen in de jongere leeftijdscategorie, maar ook met name met programma s voor gezinnen met oudere kinderen. Hiervoor zal meer inzicht in de behoefte van ouders op het gebied opvoedondersteuning nodig zijn. Daarnaast is er in Maastricht ook meer aandacht voor opvoedondersteuning voor alle leeftijdscategorieën door middel van de vijf wijkopvoedpunten. 16

17 4. Financiën Binnen de begroting 2008 is er een structureel budget van beschikbaar voor preventieve gezondheidszorg. Dit budget is bestemd voor de wettelijke en de basistaken die de GGD Zuid-Limburg uitvoert voor de gemeente Vaals. Daarnaast ontvangt Vaals ongeveer van het ministerie van VWS voor de jeugdgezondheidszorg. Deze middelen inclusief eigen middelen worden t.b.v. de uitvoering van de jeugdgezondheidszorg doorgesluisd naar de centrumgemeente Maastricht. Verder is in de begroting 2008 structureel opgenomen voor de uitvoering van de actiepunten van de lokale nota Volksgezondheid. De gemeente Vaals zal nog in 2007 aansluiten bij de masterclass integraal beleid van de GGD. In samenwerking met de GGD wordt er een werkplan opgesteld dat ervoor moet zorgen dat integraal gezondheidsbeleid binnen de gemeentelijke organisatie vorm krijgt. Hieraan zijn geen extra kosten verbonden. Vaals hecht veel belang aan dorps- en wijkgericht werken. Op de leefbaarheidsagenda's van de dorpskernen en wijken zal gezondheid een plaats innemen. Er dient een beter inzicht te ontstaan in de lokale situatie en er dienen beter bij de dorpskernen en wijken passende activiteiten plaats te vinden. Vaals gaat daarom in een pilot van start met het programma Gezond Samen Leven. In 2008 zijn hierbij nog weinig concrete activiteiten te verwachten, maar staat de ontwikkeling en planvorming voorop. Hieraan zijn geen extra kosten verbonden. 17