ONDERZOEK NAAR SLIKPROBLEMEN BIJ MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING

Transcriptie

1 ONDERZOEK NAAR SLIKPROBLEMEN BIJ MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING Piet propt zijn mond vol! Het drinken loopt weer uit haar mond Karin kokhalst tijdens het eten Hij hoest steeds tijdens het eten FOLDER!! VAL??

2 Wendy Broné Astrid Hazelaar Lisette Verburg Saskia Bruin, Mariëlle Koelewijn, Cathrine Lemmens, Annemiek Stulp Noorderhaven Nicolette Dukker, Anne Lippers Ivonne Scheer, Tanya Verpoorten Ine Hersbach Maaike Borstlap Francis Doesburg Kwaliteitskring 139 ( LIZZY ), juli

3 Inleiding... 4 Hoofdstuk 1: Onderwerp kiezen Het onderwerp Leerpunten... 5 Hoofdstuk 2: Analyseren meting De huidige kennis m.b.t. slikproblemen bij cliëntbegeleiders De huidige situatie m.b.t. de aanwezigheid van slikproblemen De kennis die de cliëntbegeleiders via de opleiding krijgen Overige analyses Leerpunten... 9 Hoofdstuk 3: Ontwerpen Gewenste resultaten Huidige resultaten Resultaatscriteria Procescriteria Leerpunten Hoofdstuk 4: Invoeren Leerpunten Hoofdstuk 5: Toetsen Toetsen van de gewenste resultaten Toetsen van het aantal aanmeldingen Toetsen van het signaleren Toetsen van aanmelding van cliënten met stoornissen in fase Leerpunten Hoofdstuk 6: Borgen Tot slot Bijlage 1 Vragenlijst Bijlage 2 Enquête Bijlage 3 ROC-vragenlijst Bijlage 4 Folder Bijlage 5 Verslik Alarm Lijst

4 Inleiding Kwaliteitskring 139 (logopedisten werkzaam in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking in de regio Noord-Holland) heeft zich in de periode van april 2003 tot juni 2006 bezig gehouden met een ICT-traject. Dit traject bestaat uit een zestal fasen waarvan de laatste 4 cyclisch zijn. Het gaat om het kiezen van een onderwerp, analyseren, ontwerpen, invoeren, toetsen en borgen. Tijdens dit ICT-traject hebben wij ons gericht op het verbeteren van kwaliteit ten behoeve van het vroegtijdig signaleren van slikstoornissen door cliëntbegeleiders. Er is onderzoek gedaan naar het bestaan van slikstoornissen (problemen in de eerste 3 fasen van de slik) binnen diverse instellingen. Daarnaast is er ook onderzoek gedaan naar de kennis van cliëntbegeleiders met betrekking tot slikstoornissen. Het onderzoek is uitgesplitst in de diverse fasen van de slik. Uit dit onderzoek is onder andere gebleken dat er aanzienlijk meer cliënten met slikstoornissen zijn dan er bij ons bekend is of aangemeld zijn. Na dit onderzoek zijn er 2 producten ontwikkeld om cliëntbegeleiders te informeren (de folder (O)ver-slikken ) en ze beter te kunnen laten signaleren (de Verslik Alarm Lijst ). Na het invoeren van deze producten is het aantal aanmeldingen opnieuw geregistreerd. Hieruit is gebleken dat het aantal aanmeldingen is toegenomen en / of de informatie over de stoornis bij aanmelding is verbeterd. 4

5 Hoofdstuk 1: Onderwerp kiezen Uit een aantal mogelijke onderwerpen voor een ICT-traject is het volgende onderwerp gekozen: Groep : cliënt met eet- en/of drinkproblemen Activiteit : inventarisatie maken van doelgroep Motivatie : inzicht in problemen krijgen Relevantie : hoog Rendement : verwachting is hoog Appèl : + Resultaat : inzicht hebben in omvang eet- en drinkproblemen binnen de instelling 1.1 Het onderwerp Tijdens dit ICT-traject hebben wij ons gericht op het verbeteren van kwaliteit ten behoeve van het vroegtijdig signaleren van slikstoornissen door cliëntbegeleiders. Resultaatgebieden: het verstrekken van informatie aan ouders, cliënten en begeleiders over slikproblemen, zodat zij in staat zijn: o deze te signaleren o ermee om te gaan registreren van slikproblemen ten behoeve van managementinformatie voor de organisatie een stappenplan voor het registreren en vervolgens het handelen bij slikproblemen We kiezen voor de term slikproblemen in plaats van eet- en drinkproblemen. De laatste term geeft een té grote en daarmee te diverse groep aan. Slikproblemen zijn problemen die zich voordoen in de eerste 4 fasen van het slikken (voorbereiding, oraal transport, pharyngeaal en oesophagaal). De behandeling en begeleiding hiervan vallen voor het grootste gedeelte onder het vakgebied van de logopedist. De eerste 2 fasen kunnen verslikken tot gevolg hebben. De 3 e fase is de fase waarin onaanvaardbare risico s voor de gezondheid door verslikken een rol spelen. In de 4 e fase betreft het problematiek waarbij een logopedist aanvankelijk geen bemoeienis heeft. 1.2 Leerpunten Er ontstond een discussie over de terminologie. Daarmee ook over de ernst van de problematiek en wat te doen als alle ernstige problemen bij de logopedist worden aangemeld! Besloten is eerst te inventariseren en ons niet te laten hinderen door toekomstige werkdruk wanneer dit traject ons vermoeden van ondersignalering bevestigt. 5

6 Hoofdstuk 2: Analyseren In deze fase willen we uitgebreid in kaart brengen hoe de huidige situatie is ten aanzien van ons gekozen onderwerp. We kiezen voor een proces- en factoranalyse en kijken naar de huidige situatie met behulp van een 0-meting over de periode van juli 2003 tot en met december 2003 (dus retrospectief) meting Tijdens de 0- meting is er gekeken naar: 1. de huidige kennis m.b.t. slikproblemen bij cliëntbegeleiders 2. de huidige situatie m.b.t. de aanwezigheid van slikproblemen 3. de kennis die cliëntbegeleiders via de opleiding krijgen De huidige kennis m.b.t. slikproblemen bij cliëntbegeleiders De kring heeft een vragenlijst ontwikkeld (zie bijlage 1). Deze vragenlijst is gericht aan cliëntbegeleiders (van wonen, werken, vrije tijdsbesteding), paramedische dienst, medische dienst, gedragswetenschappers en vrijwilligers. Met deze vragenlijst willen we inzicht krijgen in de volgende punten: de huidige kennis m.b.t. slikproblemen de huidige kennis m.b.t. stille aspiratie de behoefte aan na- en bijscholing De lijst bestaat uit 11 open vragen die vlot kunnen worden ingevuld. Resultaat Uit de vragenlijst blijkt dat ongeveer de helft van de ondervraagden een juist antwoord kan geven op de vragen. Ongeveer driekwart van de ondervraagden wil graag meer na- en bijscholing op het gebied van slikproblemen en stille aspiratie. Conclusie Uit de meting gericht op kennis ten aanzien van slikproblemen is gebleken dat bijna de helft van de ondervraagden de vragen gedeeltelijk goed of helemaal niet goed heeft beantwoord. Daarnaast blijkt duidelijk dat er behoefte is aan extra na- en bijscholing over slikproblemen en stille aspiratie De huidige situatie m.b.t. de aanwezigheid van slikproblemen De kring heeft een enquête ontwikkeld (zie bijlage 2). Deze enquête is gericht aan de cliëntbegeleiders van woningen. De enquête dient voor alle cliënten van de woning ingevuld te worden door een cliëntbegeleider die enige tijd bekend is met de cliënten van de betreffende woning. Met deze enquête willen we inzicht krijgen in de volgende punten: zijn er slikproblemen, zo ja: in welke fase hoe vaak komen slikproblemen voor De enquête is makkelijk in te vullen door hokjes aan te vinken. Onderaan de enquête kan er ingevuld worden of de cliëntbegeleiders advies of begeleiding wensen vanuit de logopedie met betrekking tot het eten en drinken. 6

7 Per instelling wordt een deel van de totale populatie geïnventariseerd. Sommige instellingen kiezen ervoor uitsluitend (een deel van) de EMG-groepen (ernstig meervoudig gehandicapten) te inventariseren. In deze fase leveren alle instellingen gegevens aan. Later in het traject blijken de gegevens van Esdégé-Reigersdaal, Leekerweide en Cordaan het beste bruikbaar. Daarnaast wordt het aantal aanmeldingen van cliënten met slikproblemen nagegaan. Hiervoor wordt er gebruik gemaakt van de gegevens over een half jaar vóór de start van het ICT-traject. Resultaat gericht op de aard van de slikstoornissen In totaal zijn er 1851 cliënten wonend in 8 instellingen. Er zijn 471 cliënten geïnventariseerd. Uit de enquête kwam naar voren dat 77% van de geïnventariseerde cliënten slikproblemen heeft. De meeste cliënten hebben problemen in fase 1 en fase 2 van het slikproces. Van de 365 cliënten met slikstoornissen heeft: 88% problemen in fase 1; afhappen, naar de mond brengen, morsen, aangepast eet- en drinkgerei, niet zelfstandig kunnen eten en drinken 84% in fase 2; kauwen, verplaatsen van het voedsel in de mond, morsen tijdens kauwen, voorkeur voor temperatuur/structuur 66% in fase 3; verslikken tijdens eten en/of drinken, slikken voedsel niet in één keer weg, hoesten tijdens of na het eten en/of drinken 74% heeft problemen op het gebied van reflux vermoeidheid of duur van de maaltijd, gebruikt een aangepaste consistentie, medicatie of (gedeeltelijk) sondevoeding Resultaat gericht op de aanmelding van cliënten In totaal zijn er 1851 cliënten, verdeeld over 8 instellingen, hiervan zijn er 48 cliënten met slikstoornissen aangemeld bij logopedie. Dit betekent dat er 2,6% van de totale populatie van de 8 deelnemende instellingen is aangemeld bij logopedie. Van de geïnventariseerde cliënten met problemen in fase 3, dus met onaanvaardbare risico s, is slechts 12% aangemeld bij de logopedist. Conclusie Er zijn veel minder meldingen van slikstoornissen geweest tijdens de 0-meting dan er uit de enquête blijken te zijn. Er zijn veel cliënten met ernstige problemen die niet aangemeld worden voor logopedie. Maar ook de cliënten met minder ernstige slikproblematiek, in fase 1 en 2, welke vaak vrij snel en eenvoudig te behandelen is. worden niet of nauwelijks aangemeld. Terwijl het oplossen van deze problemen al snel leidt tot een hogere kwaliteit van leven. 7

8 2.1.3 De kennis die de cliëntbegeleiders via de opleiding krijgen De kring heeft een vragenlijst ontwikkeld (zie bijlage 3). Deze vragenlijst is gericht aan Regionale Opleidingscentra (ROC s) in Noord-Holland. Met deze vragenlijst wilden we inzicht krijgen in de volgende punten: de aanwezigheid van een logopedist als docent of het onderwerp slikstoornissen gedoceerd wordt door wie dit onderwerp gedoceerd wordt bij welke opleidingen dit gedoceerd wordt het aantal uur dat het onderwerp gedoceerd wordt indien het onderwerp niet gedoceerd wordt, wat daarvan de reden is De vragenlijst bestaat uit 5 open en gesloten vragen. Resultaat Op 4 van de 5 opleidingscentra wordt het onderwerp slikstoornissen behandeld. Op 3 van deze centra wordt dit door een logopedist gedaan. Op het andere ROC wordt het onderwerp slikstoornissen door een docent basiszorg/adl behandeld. Het wordt daar dan ook als verpleegprobleem behandeld en niet als logopedisch probleem. Gemiddeld wordt er zo'n 3 á 4 uur besteed aan het onderwerp slikstoornissen. Het onderwerp slikstoornissen wordt op 2 ROC s alleen gekoppeld aan de doelgroep CVA, dus niet in relatie tot onze cliënten. Conclusie Op 4 van de 5 ROC s wordt het onderwerp slikstoornissen behandeld. Het wordt veelal beschouwd als een verpleegprobleem en in relatie gebracht met problematiek na een CVA. Op 3 opleidingen wordt de les verzorgd door een logopedist. 2.2 Overige analyses Er is een procesanalyse gemaakt om inzichtelijk te krijgen hoe het proces van signaleren tot behandeling van de slikstoornis loopt per instelling. Dit om de te ontwerpen producten te kunnen gebruiken binnen alle betrokken instellingen. Na de procesanalyse bleek dat er verschillen waren met name in de manier waarop de aanmelding van de problemen plaatsvindt. Ook door wie de cliënten worden aangemeld is wisselend. Toch speelt bij elke organisatie de cliëntbegeleider een grote rol. De interventie van de logopedist is ook wisselend, omdat niet elke aanvraag hetzelfde kan worden behandeld. Bij iedereen blijkt dat een onderdeel van de interventie, het verstrekken van informatie, vooral plaatsvindt na de aanmelding. Terwijl de informatie eigenlijk bijdraagt tot een tijdige signalering en wij deze informatie al eerder zouden willen verspreiden. Ook is er een factoranalyse verricht die ons heeft doen stilstaan bij factoren die de signalering van slikstoornissen beïnvloeden. Wederom ten behoeve van het ontwikkelen van een toepasbaar product voor alle betrokken instellingen. Factoren van invloed op onze probleemstelling zijn onder te verdelen in mensen, middelen, methoden, cliënt en andere disciplines. 8

9 De factoren waar wij geen directe invloed op hebben zijn o.a.: personeelstekorten tijd instroom van niet- ROC geschoolde medewerkers De factoren waar wij wel invloed op kunnen hebben zijn o.a.: onderwijs van basisinformatie m.b.t. slikproblemen prioriteitstelling bij de afdeling logopedie of de organisatie kennis over eten en drinken binnen de organisatie observatie-/vragenlijsten Wij menen dat doordat wij de ICT-cyclus doorlopen, mogelijk ook de genoemde factoren positief beïnvloed worden. 2.3 Leerpunten Voorafgaande aan het ICT-traject heeft niet iedereen op dezelfde manier dezelfde informatie geregistreerd. Toch is de informatie retrospectief te verkrijgen, maar een diepgaand vergelijk van gegevens is niet mogelijk. In de kring bestaat de behoefte om op dezelfde wijze de slikproblematiek te observeren. Het idee is om de Dysphagia Disorder Scale (J. Sheppard, 2002) als screeningsinstrument voor de slikproblematiek te gebruiken. Het maken van een enquête blijkt nog niet zo eenvoudig. Vooral het interpreteren van de gegevens is lastig. We hadden de enquête als proef kunnen afnemen om vervolgens de nodige aanpassingen te doen aan het formulier. De procesanalyse en de factoranalyse hebben bijgedragen aan een duidelijker beeld van de werkzaamheden van de afdeling en de ruimte voor verschillen en overeenkomsten in de manier van werken. Daarnaast gaf de factoranalyse meer zicht op de plaats die de logopedie inneemt in het grote geheel met betrekking tot de stoornis van de cliënt en het werkveld waarbinnen wij onze hulp verlenen. 9

10 Hoofdstuk 3: Ontwerpen In deze fase willen we producten ontwerpen die ten goede komen aan het signaleren van slikstoornissen door cliëntbegeleiders. We besluiten ten aanzien van de ROC s een eindrapport te sturen van het totale ICT-traject. Ook kiezen we ervoor de bijscholing aan cliëntbegeleiders middels een folder uniform te doen. De proces- en factoranalyse gaven aan dat bijscholing in de vorm van bijvoorbeeld (klinische) lessen, niet op elke locatie op dezelfde wijze gedaan kan worden. Redenen hiervoor zijn te vinden in tijdsinvestering en prioriteit en de organisatie van bijscholing binnen de instelling. De doelstelling die wij formuleren luidt: Na een periode van een half jaar na invoering zijn alle cliënten van de ondervraagde groep met een slikstoornis in fase 3, dat is 66%, bekend en aangemeld bij de logopedist. 3.1 Gewenste resultaten er worden meer cliënten aangemeld met slikstoornissen cliëntbegeleiders zijn beter in staat om slikproblemen te signaleren alle cliënten met een probleem in fase 3 worden aangemeld 3.2 Huidige resultaten 87% van de ondervraagde groep heeft een slikstoornis 2,6% van de totale populatie wordt aangemeld met een slikstoornis. 66% van de ondervraagde groep heeft een stoornis in fase 3 cliëntbegeleiders denken veel kennis te hebben over slikstoornissen maar gezien het lage percentage aanmeldingen (2,6%) van cliënten met slikstoornissen in relatie tot de aanwezigheid van slikstoornissen (66%) bij cliënten, is de vraag of er werkelijk genoeg kennis is van dit onderwerp 3.3 Resultaatscriteria Cliëntbegeleiders hebben de juiste kennis over slikstoornissen waardoor: 30% van de ondervraagde groep wordt aangemeld met slikproblemen alle cliënten van de ondervraagde groep met een probleem in fase 3 worden aangemeld 3.4 Procescriteria een folder over slikproblemen (zie bijlage 4): Over (ver)slikken Doel: de cliëntbegeleiders informeren over de problemen die tijdens het eten en drinken kunnen ontstaan. een Verslik Alarm Lijst (zie bijlage 5): VAL Doel: cliëntbegeleiders op een vlotte manier laten screenen op mogelijke slikproblemen bij hun cliënt. Daarnaast wordt eventueel binnen de instelling de mogelijkheid geboden om klinische lessen voor cliëntbegeleiders te volgen. 10

11 3.5 Leerpunten Wij hebben in deze fase geconstateerd dat de ontworpen producten op verschillende manieren geïmplementeerd moesten worden. Een uniforme aanpak was niet mogelijk gezien de eigenheid van de verschillende instellingen. Wij hebben besloten met deze producten verder te gaan, wetende dat er geen diepgaande vergelijkingen van gegevens mogelijk zijn. Wij gaan er vanuit dat wij na het invoeren wel degelijk informatie kunnen vergaren waar we zinnige uitspraken over kunnen doen met betrekking tot ons gestelde doel. 11

12 Hoofdstuk 4: Invoeren In deze fase hanteren we de door ons ontworpen formulieren en registreren we de aanvragen op een daarvoor ontwikkeld formulier. We spreken een invoerperiode af van een half jaar (1 januari 2006 tot 1 juli 2006) om daarna te toetsen. 4.1 Leerpunten In deze fase wordt duidelijk dat het voor de logopedisten van een aantal instellingen niet mogelijk is om tot invoering over te gaan. Hoge werkdruk en andere prioriteitstelling op dat moment worden als argumenten aangegeven. Binnen 3 van de 8 instellingen is het mogelijk om wel tot invoering over te gaan. Besloten is om in de kwaliteitskring door te gaan met het ICT-traject en toch te starten met invoeren binnen de 3 instellingen. 12

13 Hoofdstuk 5: Toetsen In deze fase verzamelen we gegevens over de invoerperiode 1 januari 2006 tot 1 juli We kijken vooral naar de resultaten in vergelijking met de gewenste resultaten zoals we deze in de ontwerpfase gesteld hebben (paragraaf 3.1). 5.1 Toetsen van de gewenste resultaten De resultaten zijn gebaseerd op de aanmeldingen van de volgende instellingen: Esdégé-Reigersdaal Cordaan Leekerweide Toetsen van het aantal aanmeldingen In figuur 1 staat weergegeven hoeveel aanmeldingen er waren tijdens de 0-metingen en hoeveel na het invoeren. Aantal aanmeldingen meting na invoeren Cordaan Esdege-Reigersdaal Leekerweide Figuur 1 Conclusie Het totaal van het aantal aanmeldingen is gestegen. We kunnen echter niet concluderen dat het aantal aanmeldingen voor alle betrokken instellingen meer is geworden. Voor Esdégé-Reigersdaal heeft het invoeren van de folder en de VAL meer aanmeldingen opgeleverd. Voor Leekerweide en Cordaan was dit niet het geval. De reden hiervoor is zeer waarschijnlijk dat tijdens de periode van de 0-meting (vóór de start van het ICT- 13

14 traject) de afdeling logopedie extra aandacht heeft besteed aan eet en drinkproblemen op de woningen. Het betrof de woningen waar ernstig meervoudig gehandicapten en/of oudere cliënten verbleven Toetsen van het signaleren Cliëntbegeleiders hebben op alledrie de instellingen gebruik gemaakt van de VAL om cliënten met slikstoornissen aan te melden. Daarnaast heeft het invullen van de enquête in een eerdere fase van het traject de cliëntbegeleiders bewogen cliënten aan te melden. Ook hieruit blijkt dat extra aandacht voor de problematiek van invloed is op het aantal aanmeldingen. In de periode van invoeren zijn geen klinische lessen gegeven. Er bleek in die periode op alledrie de instellingen geen vraag naar te zijn Toetsen van aanmelding van cliënten met stoornissen in fase 3 Als resultaat hadden wij gesteld dat wij alle cliënten aangemeld wilden zien. Dit doel is na een half jaar invoeren niet voor alledrie de instellingen bereikt. Bij Esdégé-Reigersdaal komt dat o.a. door de wijze van invoeren. Er is na overleg met de clustermanagers van de eerder ondervraagde woongroepen besloten om alle cliënten in kaart te brengen met de VAL. Daarna is gekozen om per groep één cliënt te behandelen waarbij binnen het team iedereen op de hoogte werd gebracht van de probleemstelling en het behandeltraject. Dit met het oog op de haalbaarheid binnen het wooncluster en de afdeling logopedie en de verwachting dat de kennis na de behandeling zich als een olievlek zou verspreiden binnen het cluster. De aanmelding van alle cliënten in fase 3 is niet tot stand gekomen, maar alle cliënten van de ondervraagde groep zijn wel middels de VAL in kaart gebracht. Op Leekerweide zijn ondanks een eerder intensief traject waarbij veel cliënten met problemen in fase 3 bekend werden bij de logopedie, na invoering van de VAL nieuwe cliënten met fase 3 problematiek aangemeld. Ook is bereikt dat alle cliënten uit de ondervraagde groep met problemen in fase 3 bekend zijn bij de logopedie. Cordaan heeft ervoor gekozen om op alle woongroepen de VAL en folder te introduceren. De risicogroepen (waar EMG-cliënten en ouderen verblijven) zijn in bijeenkomsten geïnformeerd. Gezien de hoeveelheid tijd die het organiseren van deze bijeenkomsten in beslag nam, is ervoor gekozen de overige woongroepen per post te informeren. De cliëntbegeleiders van de in bijeenkomsten geïnformeerde groepen gebruiken de VAL. Op deze wijze zijn alle cliënten met stoornissen in fase 3 van die woongroepen aangemeld. Van de overige woongroepen zijn in de periode van invoeren nog niet alle cliënten met stoornissen in fase 3 aangemeld. 14

15 5.2 Leerpunten De wijze van invoeren blijkt van invloed op het behalen van de resultaatscriteria. Het doel om alle cliënten met een stoornis in fase 3 aangemeld te hebben is hierdoor niet voor alle instellingen behaald. Wel geldt voor alledrie de instellingen dat er verbetering is opgetreden in de aanmelding van de slikstoornissen na het invoeren van de VAL. Misschien niet in aantal, maar zeker wel in de inhoud van de aanmelding; de stoornis is duidelijker in kaart gebracht waardoor de start van de logopedische behandeling/begeleiding beter toegespitst is op de hulpvraag. 15

16 Hoofdstuk 6: Borgen Na een periode van 9 maanden na het toetsen is gebleken, dat in bijna alle instellingen die deelnemen aan de kwaliteitskring de VAL met daarbij de informatiefolder een plaats heeft gekregen in het cliëntendossier, een richtlijn of protocol met betrekking tot slikproblemen en/of de ondersteuningsplansystematiek. In sommige instellingen is de VAL enigszins aangepast in overleg met begeleiders en leidinggevenden op de groepen zoals de Slik Alert Lijst bij Odion. Er blijft ruimte om zowel de VAL als de folder aan te passen aan specifieke wensen. We hebben de indruk dat de VAL een soort checklist kan zijn om na verloop van tijd de situatie opnieuw in kaart te brengen. Het moment van inzetten van de VAL in de aanmeldingsprocedure bij de afdeling logopedie kan per instelling verschillen. Het gebruik van de VAL als checklist kan nog verder uitgewerkt worden. Het invoeren van de VAL en de folder heeft er ook toe geleid dat het onderwerp slikken meer op de agenda kwam te staan binnen verschillende overlegvormen. Het belang van bijscholing wordt door zowel de logopedisten als cliëntbegeleiders en managers gezien. In een aantal organisaties wordt het onderwerp opgenomen in het interne scholingsaanbod. De logopedisten van 1 van de instellingen geven aan dat de resultaten hebben bijgedragen aan het starten van een eet- en drinkteam. Met dit rapport willen we de verschillende regionale opleidingscentra benaderen met als doel de lessen slikproblemen door een logopedist te laten verzorgen. De logopedieopleidingen zullen over dit rapport worden geïnformeerd omdat er onzes inziens mogelijkheden zijn voor verdergaand/diepgaand onderzoek, scripties en dergelijke. 16

17 Tot slot We realiseren ons dat dit traject niet vergelijkbaar is met wetenschappelijk onderzoek. Het ambitieuze karakter van onze kwaliteitskring botste dan ook regelmatig met de mogelijkheden en beperkingen van dit traject. Ondanks de lange periode (3 jaar lang, elke bijeenkomst 1 uur aandacht voor dit traject) en een betrokkenheid die van niet iedereen even groot kon zijn, waren er steeds logopedisten die iets op pakten, iets afmaakten of ergens gewoon mee door gingen. Dat slechts 3 van de 8 instellingen zijn gaan invoeren en toetsen was aanvankelijk een teleurstelling voor de logopedisten van de kwaliteitskring. Het was voor een ieder erg helpend dat de ICT-begeleider zo nu en dan kon relativeren, kon samenvatten, de trein weer op de rails kon zetten en kon motiveren. Door de inzet van alle logopedisten is dit traject een waardevol geheel geworden. Met deze ervaring is de korte variant van het intercollegiaal toetsingsproces in de toekomst voor onze kwaliteitskring waarschijnlijk goed te realiseren. Alle gegevens die zo toch verzameld zijn in dit ICT-traject zijn waardevol en een teken aan de wand voor instellingen in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Bovendien een belangrijke uitdaging voor de logopedisten die er werken. 17

18 Bijlage 1 Vragenlijst 18

19 Naam (woon)groep: Aantal cliënten op de (woon)groep: Ingevuld door: naam/nummer: datum: Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 1. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 2. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding 19

20 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 3. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 4. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoedingde maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/ of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding 20

21 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 5. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 6. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding 21

22 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 7. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 8. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding 22

23 Is er bij één of meerdere cliënten een vraag voor begeleiding of advies? Zo ja, noteer dan de naam/ namen van de cliënt(en) en omschrijf hieronder de vraag

24 Bijlage 2 Enquête 24

25 Betreft : Enquête Onderwerp : Kennis over slikstoornissen ================================================================ Beste collega, De logopedisten in de zorg voor mensen met een handicap doen onderzoek naar de kennis over slikstoornissen bij de organisatie en de begeleiders. Om de huidige situatie met betrekking tot deze kennis in kaart te brengen, vragen we je om onderstaand enquêteformulier in te vullen. Het invullen duurt niet langer dan het opzuigen van bijgevoegd snoepje! ================================================================ 1. Wanneer is er volgens jou sprake van een slikstoornis? 2. Hoe herken je een slikstoornis? 3. Welke stappen onderneem je als je een slikstoornis hebt herkend? 25

26 4. Welke factoren kunnen van invloed zijn op het slikken? 5. Bij wie kun je terecht met vragen over slikstoornissen? 6. Vind jij dat je over voldoende kennis beschikt met betrekking tot slikstoornissen? Zo nee, zou je behoefte hebben aan bijscholing over dit onderwerp? 7. Weet je wat stille aspiratie is? 8. Heb je enig idee wat het zou kunnen zijn? 26

27 9. Denk je dat het bij jouw cliëntengroep voorkomt? 10. Wil je er meer informatie over? 11. Heb je enig idee wat je aan stille aspiratie kunt doen? Ik ben werkzaam bij: Wonen Werken Vrije tijdsbesteding Paramedische dienst Medische dienst Gedragswetenschappers Ik ben vrijwilliger Dank voor je tijd en je energie en verslik je niet! 27

28 Bijlage 3 ROC-vragenlijst 28

29 Enquête ROC s en regio colleges in Noord-Holland 1. Is er een logopedist werkzaam als docent op uw ROC? 0 ja 0 nee Indien er een logopedist als docent werkzaam is: Voor hoeveel uren is de logopedist aan het ROC verbonden?. Behandelt de logopedist het onderwerp slikstoornissen/ eet- en drinkbegeleiding? 0 ja 0 nee Indien er geen logopedist als docent werkzaam is: Wat is de reden dat er geen logopedist op uw ROC doceert? Wordt het onderwerp slikstoornissen/eet- en drinkbegeleiding behandeld? 0 ja 0 nee Wie doceert het onderwerp slikstoornissen?... (naam + functie) 2. Aan welke opleidingsvormen wordt het onderwerp slikstoornissen gedoceerd? 3. Hoeveel uren zijn beschikbaar voor het onderwerp slikstoornissen? 4. Stelt u het op prijs op de hoogte gesteld te worden van de uitslag van deze enquête en onze acties hierop? 0 ja 0 nee 29

30 Bijlage 4 Folder 30

31 informatie logopedie Piet propt zijn mond vol! Het drinken loopt weer uit Karin kokhalst tijdens het eten Hij hoest steeds tijdens Lees dan verder. 31

32 Inleiding Eten en drinken is een van de meest primaire behoeften van de mens en daarom een belangrijke en steeds terugkerende bezigheid. Al vanaf de geboorte heeft een kind een aangeboren behoefte om te zuigen en te slikken. Dit is nodig om voedsel op te kunnen nemen. Problemen met eten en drinken Het slikken is voor velen zo gewoon, dat we er eigenlijk nauwelijks bij stilstaan hoe vaak we slikken. En dat is heel wat keren per dag! Een gezond persoon slikt zonder erbij na te denken, het gaat meestal automatisch. Totdat het op de een of andere manier iets minder soepel verloopt en het slikken, en daarmee ook het eten en drinken, een probleem kan worden. En er soms een slikstoornis ontstaat.. Binnen de groep mensen met een verstandelijke beperking komen slikstoornissen zeer regelmatig voor. Doordat er vaak problemen zijn met de (mond)motoriek. Spieren van de wangen, lippen, tong en het gehemelte moeten goed samenwerken om te kunnen eten en drinken en slikken. Slikstoornissen kunnen zich op verschillende momenten voordoen. Er komt heel wat kijken bij het slikken, eten en drinken. Het eten en drinken legt een hele weg af, vanaf het moment dat het op bijv. een lepel of in een beker de mond binnen gaat, totdat het in de maag terecht komt. En op al die verschillende plaatsen tussen de lippen en de maag, waar het eten passeert, daar kan een storing optreden. Een aantal veel voorkomende probleemgebieden : Het kauwen: Als iemand niet goed kauwt, blijft het voedsel op de tong en wordt niet naar de tanden en kiezen gebracht. Soms wordt er lang op het eten gesabbeld in plaats van gekauwd. Er kunnen te grote stukjes of klontjes in de voeding blijven zitten. Daardoor wordt de kans dat iemand zich verslikt groter. Proppen van eten, voedsel dat weer uit de mond loopt, nauwelijks kauwbewegingen zien in de mond, knoeien en kokhalzen: het kunnen tekenen zijn dat het kauwen onvoldoende is. Het slikken: Het eten/ drinken moet door de tong naar achter in de mond gewerkt worden, om vervolgens goed te kunnen worden doorgeslikt. Dit is een moeilijke beweging, waarbij veel spieren goed moeten kunnen samenwerken. Ook de luchtpijp moet worden afgesloten, om te voorkomen dat voedsel daar terecht komt. Wanneer er voedsel in de luchtpijp terechtkomt is er sprake van verslikken. Vaak moeten slikken en hoesten, tijdens of na de maaltijd, kunnen tekenen zijn dat het slikken niet goed verloopt. Let op: Wanneer een cliënt regelmatig een longontsteking heeft, kan dat ook een signaal zijn van verslikken, zonder dat je dit makkelijk kunt zien. Dit is altijd een reden om contact op te nemen met een arts en de logopedist. Gevoeligheid in het mondgebied: De gevoeligheid in het mondgebied kan soms verstoord zijn. Wegdraaien van het hoofd tijdens het eten en drinken, snel kokhalzen, grimassen trekken tijdens het eten en niet reageren op voedsel dat wordt aangeboden: het kunnen tekenen zijn dat er iets mis is met de gevoeligheid in de mond. Tips voor een optimale/ goede eetsituatie: 32

33 Een goed begin is ook bij het eten en drinken het halve werk: - Maak de cliënt er op attent (bijv. door een concrete verwijzer of foto) dat er gegeten en/ of gedronken gaat worden - Zorg voor een ontspannen en rustige sfeer tijdens het eten. Neem er de tijd voor. - Zorg ervoor dat de cliënt altijd een goede houding heeft, wanneer gestart wordt met eten en/of drinken. Dit betekent dat eventuele aanpassingen in de rolstoel worden gebruikt, de cliënt zoveel mogelijk rechtop zit, heupen en knieën zoveel mogelijk in een hoek van 90 graden gebogen zijn. Zorg voor een lange nek, dwz niet met het hoofd te ver naar achteren. - Bied het eten van voren aan. Slikken gaat moeilijker wanneer het hoofd naar opzij of achterover gebogen is. - Ga op ooghoogte van de cliënt zitten en maak oogcontact. - Let goed op signalen die de cliënt geeft: het tempo waarin je voedt, hoeveel tijd hij nodig heeft om te kauwen en slikken etc. - Veeg en schraap niet steeds met de lepel langs de mond. Als de cliënt veel voedsel de mond uit laat lopen, dep dan om de paar happen de mond schoon. Als de cliënt kwijlt of knoeit, veeg dan niet de mond af, dit werkt het kwijlen juist in de hand. Dep in plaats daarvan de mond zo nu en dan stevig af. - Als de cliënt een overgevoeligheid in het mondgebied heeft en een tactiele afweer in het gezicht, zorg er dan voor dat je het gezicht snel en stevig wast en afdroogt. Dit wekt de minste afweer op. - Gebruik altijd de eet- en drinkhulpmiddelen wanneer deze geadviseerd zijn. - Verslikt de cliënt zich, sla dan nooit op de rug! Breng het hoofd en de schouders naar voren zodat de cliënt zich niet kan strekken. Neem bij eventuele onduidelijkheden of vragen contact op met de logopedie: logopedie telefoon computer 33

34 Bijlage 5 Verslik Alarm Lijst 34

35 Verslik Alarm Lijst Deze is lijst is bedoeld om slikstoornissen te signaleren. Wanneer één of meerdere van onderstaande uitspraken wordt aangevinkt, is het verstandig om de lijst te bespreken met een arts en een logopedist of het eet- en drinkteam in te schakelen. Naam cliënt : Geb. datum : Woning/werkplek : Datum : De cliënt weigert eten/drinken... 0 De cliënt heeft moeite met afhappen... 0 De cliënt heeft moeite met het naar de mond brengen van eten/drinken... 0 Er is sprake van morsen bij bewegingen naar de mond... 0 De cliënt kauwt onvoldoende of niet... 0 Er blijft voedsel achter in de mond... 0 Er komt voedsel uit de mond... 0 Het voedsel wordt niet of nauwelijks verplaatst in de mond... 0 De cliënt propt zijn/haar mond vol... 0 De cliënt kokhalst... 0 De cliënt verslikt zich... 0 De cliënt slikt het voedsel in meer dan 2 x weg... 0 De cliënt hoest tijdens en/of na het eten/drinken... 0 Er is sprake van reflux (terugvloeien van vloeistof/voedsel van maag naar slokdarm) 0 Er is sprake van vermoeidheid... 0 De cliënt doet langer dan 25 minuten over een maaltijd... 0 Er is hoorbare ademing tijdens/na het eten/drinken... 0 Er is hoorbare ademing in situaties anders dan tijdens/na eten/drinken... 0 De cliënt heeft tranende en/of rode ogen tijdens/na het eten/drinken... 0 De cliënt heeft een borrelend stemgeluid tijdens/na het eten/drinken... 0 De cliënt is bekend met longontstekingen... 0 Aanvullende opmerkingen: 35

36 Naam (woon)groep: Aantal cliënten op de (woon)groep: Ingevuld door: naam/nummer: datum: Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 1. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 2. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding

37 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 3. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 4. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoedingde maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/ of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding

38 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 5. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 6. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding

39 Naam cliënt Fase 1 Fase 2 Fase 3 Overig 7. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig 8. Heeft de cliënt moeite met: Afhappen Naar de mond brengen Is er sprake van: Morsen bij beweging naar de mond Aangepast eet- en drinkgerei De cliënt eet niet zelfstandig Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren Heeft de cliënt moeite met: Kauwen Het verplaatsen van het voedsel in de mond De cliënt morst tijdens het kauwen De cliënt heeft voorkeur voor bepaalde temperaturen en/ of structuren. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Verslikt zich tijdens het eten en drinken Slikt het voedsel in een keer weg De cliënt hoest tijdens of na het eten en/of drinken. Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding Er is sprake van reflux (het terugvloeien van maaginhoud naar de slokdarm) Er is sprake van vermoeidheid De maaltijd neemt veel tijd in beslag Gebruikt medicatie voor reflux Gebruikt een aangepaste substantie (bijv gemalen en/of verdikt) Gebruikt gedeeltelijk sondevoeding

40 Is er bij één of meerdere cliënten een vraag voor begeleiding of advies? Zo ja, noteer dan de naam/ namen van de cliënt(en) en omschrijf hieronder de vraag

41 Betreft : Enquête Onderwerp : Kennis over slikstoornissen ================================================================ Beste collega, De logopedisten in de zorg voor mensen met een handicap doen onderzoek naar de kennis over slikstoornissen bij de organisatie en de begeleiders. Om de huidige situatie met betrekking tot deze kennis in kaart te brengen, vragen we je om onderstaand enquêteformulier in te vullen. Het invullen duurt niet langer dan het opzuigen van bijgevoegd snoepje! ================================================================ 1. Wanneer is er volgens jou sprake van een slikstoornis? 2. Hoe herken je een slikstoornis? 3. Welke stappen onderneem je als je een slikstoornis hebt herkend?

42 4. Welke factoren kunnen van invloed zijn op het slikken? 5. Bij wie kun je terecht met vragen over slikstoornissen? 6. Vind jij dat je over voldoende kennis beschikt met betrekking tot slikstoornissen? Zo nee, zou je behoefte hebben aan bijscholing over dit onderwerp? 7. Weet je wat stille aspiratie is? 8. Heb je enig idee wat het zou kunnen zijn?

43 9. Denk je dat het bij jouw cliëntengroep voorkomt? 10. Wil je er meer informatie over? 11. Heb je enig idee wat je aan stille aspiratie kunt doen? Ik ben werkzaam bij: Wonen Werken Vrije tijdsbesteding Paramedische dienst Medische dienst Gedragswetenschappers Ik ben vrijwilliger Dank voor je tijd en je energie en verslik je niet!

44 Enquête ROC s en regio colleges in Noord-Holland 1. Is er een logopedist werkzaam als docent op uw ROC? 0 ja 0 nee Indien er een logopedist als docent werkzaam is: Voor hoeveel uren is de logopedist aan het ROC verbonden?. Behandelt de logopedist het onderwerp slikstoornissen/ eet- en drinkbegeleiding? 0 ja 0 nee Indien er geen logopedist als docent werkzaam is: Wat is de reden dat er geen logopedist op uw ROC doceert? Wordt het onderwerp slikstoornissen/eet- en drinkbegeleiding behandeld? 0 ja 0 nee Wie doceert het onderwerp slikstoornissen?... (naam + functie) 2. Aan welke opleidingsvormen wordt het onderwerp slikstoornissen gedoceerd? 3. Hoeveel uren zijn beschikbaar voor het onderwerp slikstoornissen? 4. Stelt u het op prijs op de hoogte gesteld te worden van de uitslag van deze enquête en onze acties hierop? 0 ja 0 nee

45 Inleiding Eten en drinken is een van de meest primaire behoeften van de mens en daarom een belangrijke en steeds terugkerende bezigheid. Al vanaf de geboorte heeft een kind een aangeboren behoefte om te zuigen en te slikken. Dit is nodig om voedsel op te kunnen nemen. Problemen met eten en drinken Het slikken is voor velen zo gewoon, dat we er eigenlijk nauwelijks bij stilstaan hoe vaak we slikken. En dat is heel wat keren per dag! Een gezond persoon slikt zonder erbij na te denken, het gaat meestal automatisch. Totdat het op de een of andere manier iets minder soepel verloopt en het slikken, en daarmee ook het eten en drinken, een probleem kan worden. En er soms een slikstoornis ontstaat.. Binnen de groep mensen met een verstandelijke beperking komen slikstoornissen zeer regelmatig voor. Doordat er vaak problemen zijn met de (mond)motoriek. Spieren van de wangen, lippen, tong en het gehemelte moeten goed samenwerken om te kunnen eten en drinken en slikken. Slikstoornissen kunnen zich op verschillende momenten voordoen. Er komt heel wat kijken bij het slikken, eten en drinken. Het eten en drinken legt een hele weg af, vanaf het moment dat het op bijv. een lepel of in een beker de mond binnen gaat, totdat het in de maag terecht komt. En op al die verschillende plaatsen tussen de lippen en de maag, waar het eten passeert, daar kan een storing optreden. Een aantal veel voorkomende probleemgebieden : Het kauwen: Als iemand niet goed kauwt, blijft het voedsel op de tong en wordt niet naar de tanden en kiezen gebracht. Soms wordt er lang op het eten gesabbeld in plaats van gekauwd. Er kunnen te grote stukjes of klontjes in de voeding blijven zitten. Daardoor wordt de kans dat iemand zich verslikt groter. Proppen van eten, voedsel dat weer uit de mond loopt, nauwelijks kauwbewegingen zien in de mond, knoeien en kokhalzen: het kunnen tekenen zijn dat het kauwen onvoldoende is. Het slikken: Het eten/ drinken moet door de tong naar achter in de mond gewerkt worden, om vervolgens goed te kunnen worden doorgeslikt. Dit is een moeilijke beweging, waarbij veel spieren goed moeten kunnen samenwerken. Ook de luchtpijp moet worden afgesloten, om te voorkomen dat voedsel daar terecht komt. Wanneer er voedsel in de luchtpijp terechtkomt is er sprake van verslikken. Vaak moeten slikken en hoesten, tijdens of na de maaltijd, kunnen tekenen zijn dat het slikken niet goed verloopt. Let op: Wanneer een cliënt regelmatig een longontsteking heeft, kan dat ook een signaal zijn van verslikken, zonder dat je dit makkelijk kunt zien. Dit is altijd een reden om contact op te nemen met een arts en de logopedist. Gevoeligheid in het mondgebied: De gevoeligheid in het mondgebied kan soms verstoord zijn. Wegdraaien van het hoofd tijdens het eten en drinken, snel kokhalzen, grimassen trekken tijdens het eten en niet reageren op voedsel dat wordt aangeboden: het kunnen tekenen zijn dat er iets mis is met de gevoeligheid in de mond. Tips voor een optimale/ goede eetsituatie: Een goed begin is ook bij het eten en drinken het halve werk: - Maak de cliënt er op attent (bijv. door een concrete verwijzer of foto) dat er gegeten en/ of gedronken gaat worden - Zorg voor een ontspannen en rustige sfeer tijdens het eten. Neem er de tijd voor. - Zorg ervoor dat de cliënt altijd een goede houding heeft, wanneer gestart wordt met eten en/of drinken. Dit betekent dat eventuele aanpassingen in de rolstoel worden gebruikt, de cliënt zoveel mogelijk rechtop zit, heupen en knieën zoveel mogelijk in