Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: definitie, prevalentie, klinische karakteristieken en comorbiditeit.

Transcriptie

1 Academiejaar Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: definitie, prevalentie, klinische karakteristieken en comorbiditeit. Veerle VAN DEN WIJNGAERT Promotor: Prof. dr. Gilbert Lemmens Co-promotor: Dr. Lieve Lemey Masterproef voorgedragen in de Master in de specialistische geneeskunde Volwassenenpsychiatrie

2

3 Academiejaar Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: definitie, prevalentie, klinische karakteristieken en comorbiditeit. Veerle VAN DEN WIJNGAERT Promotor: Prof. dr. Gilbert Lemmens Co-promotor: Dr. Lieve Lemey Masterproef voorgedragen in de Master in de specialistische geneeskunde Volwassenenpsychiatrie

4 De auteur en de promotor geven de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.

5 VOORWOORD Met dit eindwerk sluit ik mijn 5-jarige opleiding Master in de specialistische geneeskunde, richting volwassenenpsychiatrie af. Graag zou ik met deze thesis iedereen willen bedanken die van het begin tot het einde achter mijn keuze voor volwassenenpsychiatrie heeft gestaan. Ik heb genoten van deze vijf jaar masteropleiding en heb veel bijgeleerd. Dit heb ik grotendeels te danken aan mijn supervisoren, collega-assistenten en alle andere collega s (verpleegkundigen, psychologen, sociaalassistenten, ergotherapeuten, kinesitherapeuten, ) die ik tijdens mijn verschillende stages heb mogen ontmoeten. Zij hebben mijn enthousiasme voor het vak psychiatrie alleen maar doen toenemen. Dit eindwerk was er nooit gekomen zonder de sterk gewaardeerde hulp van mijn promotor Prof. Dr. Gilbert Lemmens en co-promotor Dr. Lieve Lemey. Hartelijk dank voor alle tijd en moeite die jullie aan de begeleiding van deze masterthesis besteed hebben! Ook een bijzondere dank aan mijn ouders, die altijd achter mijn keuze geneeskunde en psychiatrie hebben gestaan! Mijn laatste dankwoord is voor mijn toekomstige echtgenoot, Emmanuel. Mijn schat, jij kan mij steeds tot rust brengen en schenkt mij het vertrouwen dat ik nodig heb om, als het eens moeilijk is, verder te gaan. Nogmaals hartelijk dank aan iedereen! Veerle

6 INHOUDSTAFEL ABSTRACT... 1 INLEIDING... 2 METHODOLOGIE... 4 RESULTATEN Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: definities en screeningsinstrumenten Prevalentie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: een stille epidemie? Klinische karakteristieken van problematisch alcoholgebruik bij ouderen Problematisch alcoholgebruik bij ouderen en psychiatrische comorbiditeit BESLUIT EN DISCUSSIE: REFERENTIES... 19

7 ABSTRACT Doelstelling: De toenemende vergrijzing van de wereldbevolking noodzaakt een toenemende aandacht voor specifieke gezondheidsproblemen binnen de ouderenpopulatie ( > 65 jaar). Problematisch alcoholgebruik blijkt hierbij een vaak onderschat fenomeen. We wensen een breder licht te laten schijnen op de prevalentie van dit probleem en de oorzaken van onderdetectie. Hiernaast wensen we op zoek te gaan naar specifieke diagnostische hulpmiddelen (correcte definitie, screeningsinstrumenten en risicofactoren) die vroegtijdige detectie kunnen vereenvoudigen. Methodologie: Het uitgangspunt was een systematisch literatuuronderzoek in de elektronische database Pubmed. Hierbij werden specifieke zoektermen aangewend: Alcohol and elderly, Alcohol and elderly and prevalence, Alcohol and elderly and comorbidity, Alcohol and elderly and depression, Alcohol and suicide and elderly. Resultaten: Er blijkt tot op heden nog géén uniforme definitie te bestaan voor problematisch alcoholgebruik bij ouderen. Er bestaan ook nog geen uniforme veilige drinklimieten. Dit reflecteert zich in het prevalentieonderzoek. De prevalentiecijfers zijn uiteenlopend, gaande van 2,5% tot 34,7%. Wat betreft de klinische karakateristieken blijkt dat alcoholconsumptie veelal vermindert met toegenomen leeftijd en dat problematisch alcoholgebruik méér voorkomt bij oudere mannen. De literatuur levert nog tegenstrijdigheden op wat betreft de relatie tussen opleidingsniveau, inkomen, burgerlijke staat, sociale contacten en alcoholconsumptie. De uiteenlopende functie van alcohol lijkt hierbij een grote rol te spelen. Problematisch alcoholgebruik en depressie blijken vaak samen voor te komen. De comorbiditeit van stoornissen in alcoholmisbruik en depressie verhoogt het suïciderisico. Conclusie: Onze bevindingen suggereren het belang van een toegenomen aandacht voor problematisch alcoholgebruik bij ouderen binnen de publieke gezondheidsinitiatieven. Men dient werk te maken van het herdefiniëren van problematisch alcoholgebruik en uniformiseren van de limieten voor inname. Hiernaast dient er een verdere verfijning te gebeuren van de voor leeftijd gevalideerde screeningsonderzoeken om de detectiegraad in medische setting te verhogen. We pleiten voor het routinematig screenen en sensibiliseren van ouderen omtrent problematisch alcoholgebruik. Een goede en tijdige detectie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen kan immers indirect ook de kosten van de gezondheidszorg, die hiermee verbonden zijn, drukken. 1

8 INLEIDING Demografische voorspellingen geven aan dat in het jaar 2020, 19.5% van de wereldbevolking ouder zal zijn dan 65 jaar. Dit percentage zal stijgen tot 26% in het jaar 2050 [1]. Artsen zullen bijgevolg steeds meer aandacht moeten besteden aan het identificeren en behandelen van specifieke gezondheidsproblemen, waaronder psychiatrische aandoeningen, bij deze groeiende groep ouderen. De prevalentie van psychiatrische aandoeningen blijkt te fluctueren met de leeftijd. Cognitieve stoornissen vertonen een, te verwachten, stijging van de prevalentie met de leeftijd [2]. Bij angst- en stemmingsstoornissen wordt een monotone toename gezien van de prevalentie tot de leeftijdsgroep van jaar, nadien ziet men een daling bij de oudere leeftijdsgroepen, met de laagste prevalentie bij de leeftijdsgroep van 60 jaar of ouder [3]. Ook de prevalentie van stoornissen in alcoholgebruik neemt af met de leeftijd. De alcoholconsumptie neemt toe tot de leeftijd van jaar en daalt op latere leeftijd [3]. Er zijn echter aanwijzingen dat de ouderen van vandaag, ook wel de babyboomgeneratie genoemd, méér zouden drinken dan vorige generaties ouderen. Vooral in de leeftijdscategorie > 65 jaar blijkt er tussen 1997 en 2004 opnieuw een toename van de alcoholconsumptie te hebben plaatsgevonden [4,5]. Het feit dat deze generatie opgegroeid is in een maatschappij waarin beschikbaarheid en sociale aanvaardbaarheid van alcohol groter was, speelt hierin vermoedelijk een rol. In het beroepsactieve leven blijken werk en/of gezin belangrijke factoren die het dagelijks gebruik van alcohol in banen leiden. De pensioenstatus in de huidige westerse wereld wordt echter vaak gekenmerkt door een toename van vrije tijd en sociale contacten, waarbij alcohol een belangrijke rol kan toebedeeld krijgen. Ook betere pensioenuitkeringen spelen vermoedelijk een faciliterende rol [4]. Daarnaast gaat verouderen vaak gepaard met ingrijpende levensgebeurtenissen, waarbij het algemeen aanvaarde sociaal drinken mogelijks kan overgaan in probleemdrinken [6]. Twee types probleemdrinkers zijn hierbij te onderscheiden: early-onset drinkers en lateonset drinkers. De early-onset drinkers of overlevers zijn ouderen met een chronisch drankprobleem dat begon voor het 55 e levensjaar. De late-onset drinkers of reactoren zijn ouderen die pas na het 55 e levensjaar een alcoholprobleem ontwikkelen, vaak als gevolg van een stressvolle gebeurtenis (eenzaamheid, dood van de partner, pensioen ). 1/3 van de ouderen met problematisch alcoholgebruik zouden late-onset drinkers zijn [7]. Een duidelijke differentiatie tussen beide blijkt belangrijk gezien late-onset drinkers mogelijks een betere prognose zouden hebben bij behandeling [8]. 2

9 Problematisch alcoholgebruik bij ouderen verdient de nodige aandacht van hulpverleners, omdat ouderen meer kwetsbaar zijn voor de negatieve effecten van alcohol. Uit studies blijkt dat het aantal alcoholgerelateerde sterftes bij oudere volwassenen de laatste 10 jaar sterk is toegenomen [9]. Ouderen zijn in het bijzonder at-risk voor de schadelijke effecten van alcohol omwille van polyfarmacie en een veranderd metabolisme. Het verouderingsproces gaat immers gepaard met een dalend percentage lichaamsvocht, een toename van lichaamsvet, een afname van de hepatische bloedflow en een verminderde werking van de leverenzymes. Hierdoor daalt de mogelijkheid van het lichaam om alcohol te metaboliseren, resulterend in hogere bloedalcoholconcentraties. Als gevolg hiervan manifesteren de schadelijke effecten van alcohol op het centraal zenuwstelsel zich reeds bij een lagere dosis, wat het risico op allerlei accidenten, zoals valincidenten, verhoogt. Daarnaast is er een toegenomen cerebrale kwetsbaarheid voor de toxiciteit van alcohol inherent aan de leeftijd [10,11]. In tegenstelling tot de grote hoeveelheid onderzoek op het gebied van alcoholgebruik bij jongeren en volwassenen (<65 jaar) wordt relatief weinig onderzoek uitgevoerd omtrent alcoholgebruik bij ouderen. Het doel van dit onderzoek is, om vanuit de voorradige literatuur, een duidelijker beeld te krijgen omtrent het problematisch alcoholgebruik bij deze ouderen. Op basis van een systematisch literatuuronderzoek wensen we een breder licht te werpen op het probleem en dit aan de hand van enkele specifieke onderzoeksvragen: 1) Hoe kan problematisch alcoholgebruik bij ouderen best gedefinieerd worden? 2) Wat is de prevalentie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen? 3) Wat maakt van problematisch alcoholgebruik bij ouderen een stille epidemie? 4) Wat zijn de klinische karakteristieken van problematisch alcoholgebruik bij ouderen? 5) Bestaat er een verband tussen problematisch alcoholgebruik bij ouderen en andere psychische stoornissen (comorbiditeit)? 3

10 METHODOLOGIE Voor deze literatuurstudie wordt een interpretatieve, kwalitatieve methodologie gehanteerd waarbij de aanpak voor onderzoeksvraag 1 verschilt van de aanpak voor onderzoeksvragen 2, 3, 4 en 5. Het uitgangspunt bij de aanpak van onderzoeksvraag 1 bestaat erin op zoek te gaan naar een algemeen aanvaarde definitie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen. Een beperkt aantal bronnen wordt hiervoor gebruikt: - De DSM 5 criteria zoals opgesteld door de American Psychiatric Association; - De ICD-10 criteria zoals opgesteld door de World Health Organisation; - De benadering van de IAS in verband met binge-drinken ; - De veilige drinklimieten zoals vastgelegd door de Royal College of Physicians en de Royal Collega of Psychiatrists in het Verenigd Koninkrijk; - De veilige drinklimieten zoals vastgelegd door de National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism in de Verenigde Staten. In verband met de onderzoeksvragen 2 tot en met 5, wordt gebruik gemaakt van een screening in de elektronische database Pubmed. Hierbij worden specifieke zoektermen aangewend (cfr infra). Bij het screenen van de database worden volgende zoekfilters ingesteld: English, Search field Title/abstract, Abstract and Fulltext available. Voor onderzoeksvragen 2 en 4 worden volgende zoektermen aangewend: Alcohol and elderly, Alcohol and elderly and prevalence. Deze artikelen worden gefilterd op basis van relevantie van de titel, de elektronische beschikbaarheid en de impact factor van het tijdschrift in de Web of Knowledge 1. Dit levert uiteindelijk 8 relevante artikelen op. De benadering wordt hieronder systematisch weergegeven. 1 De cross-check bestaat erin na te gaan of de 8 relevante artikelen, gevonden via PubMed, tevens terug te vinden zijn in de groep van 157 tijdschriften, gevonden via de opzoeking op het Web of Knowledge. 4

11 Benadering 1 2 : Benadering 2: Crosscheck Voor onderzoeksvraag 3 wordt via Pubmed slechts 1 relevant artikel gevonden. Deze beperkte bron wordt vervolgens aangevuld met artikelen die buiten de Pubmed database om worden gevonden. De bronnen voor het benaderen van onderzoeksvraag 5 zijn divers. Vier relevante artikelen komen als resultaat uit de Pubmed-database. Volgende zoektermen werden aangewend: Alcohol and elderly and comorbidity, Alcohol and elderly and depression, Alcohol and suicide and elderly. Deze literatuur wordt vervolledigd met relevante artikelen die niet rechtstreeks via de Pubmed-database worden gevonden, doch waarnaar verwezen wordt in de geselecteerde Pubmed-artikelen. Geografische selectie Het onderzoek beperkt zich tot de Westerse wereld (VS en enkele Europese lidstaten). 2 Zoektermen: Geriatrics, Public and Environmental Health, Psychiatry, Health Care Services en Nutrition and Dietetics. De keuze voor de zoektermen Geriatrics en Psychiatry is evident, echter levert deze keuze een te omvangrijk aantal irrelevante tijdschriften op. Daarom wordt het onderzoeksveld vernauwd door toevoeging van de onderzoeksterm Nutrition and Dietetics. Alcoholgebruik bij ouderen, en de daarbij horende problemen, hebben ook een sociale kost. Deze sociale kost vormt een onderdeel van de openbare gezondheidszorg. Daarom ook wordt er specifiek gekozen voor de bijkomende zoektermen Environmental Health and Health Care Services. 5

12 RESULTATEN 1. Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: definities en screeningsinstrumenten De Zweed Huss gebruikte als eerste de term alcoholici voor mensen die negatieve gevolgen van hun alcoholgebruik ondervinden [12]. Tussen 1850 en 1941 werden wereldwijd 39 verschillende classificaties voor stoornissen met betrekking tot alcoholgebruik ontwikkeld [13]. De, op heden, meest verspreide definities voor stoornissen in alcoholgebruik zijn deze van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) opgesteld door de American Psychiatric Association (APA) en van de International Classification of Diseases (ICD) opgesteld door de World Health Organization (WHO) [14,15]. In 1952 werd alcoholisme opgenomen in de eerste editie van de DSM (DSM-I) en dit als een subcategorie van de sociopathische persoonlijkheidsstoornis. In de derde editie van de DSM (DSM-III, 1980) werd de term alcoholisme vervangen door twee aparte categorieën: alcoholmisbruik en alcoholafhankelijkheid die werden ondergebracht in een nieuwe sectie middelengebruikstoornissen [16,17]. De DSM-IV (1994) behoudt deze 2 categorieën. In de DSM 5 (2013) vervalt het onderscheid tussen alcoholafhankelijkheid en alcoholmisbruik en wordt slechts één term, namelijk stoornissen in alcoholgebruik weerhouden. De ernst ervan wordt bepaald aan de hand van een hoger aantal voldane criteria (zie bijlage 1). In de criteria van de ICD-10 (1994) wordt nog steeds onderscheid gemaakt tussen schadelijk gebruik en afhankelijkheid van alcohol [15] (zie bijlage 2). Naast de terminologie gebruikt in DSM 5 en ICD-10 komt, binnen de literatuur omtrent stoornissen in alcoholgebruik, de term bingedrinken vaak voor. Met 'bingedrinken' wordt vaak een periode van continu drinken bedoeld waarbij iemand pas ophoudt wanneer hij/zij niet meer in staat is verder te drinken. De laatste jaren wordt de term ook gebruikt om te verwijzen naar een zeer hoge alcoholconsumptie op 1 gelegenheid [4]. De bovenvermelde classificatiesystemen maken geen onderscheid op basis van de leeftijd. Hiernaast geven zij geen aanduiding van de aanvaardbare hoeveelheid alcohol. Aanbevolen drinklimieten bij ouderen: Vanuit de Royal College of Physicians (UK) kwam in 1995 [18] dan ook een aanbeveling met betrekking tot veilige drinklimieten voor volwassenen: 21 eenheden per week voor mannen en 14 eenheden per week voor vrouwen, met niet meer dan 2 eenheden per dag. Deze limieten maakten geen onderscheid op basis van de leeftijd en bleken dan ook minder 6

13 geschikt voor ouderen gezien de leeftijdsgerelateerde veranderingen in metabolisme, toenemende co-morbiditeit en toegenomen gevoeligheid voor de schadelijke effecten van alcohol [9]. In het College Report (CR 165) van juni 2011 [19] rapporteerde The Royal College of Psychiatrists dat, als gevolg van de fysiologische en metabole veranderingen geassocieerd met de leeftijd, de hoger vermelde veilige drinklimieten te hoog zijn voor mensen ouder dan 65 jaar. Zij stellen 1,5 eenheid per dag of 11 eenheden per week als de hoogste veilige limiet voor 65 jaar. Binnen de richtlijnen van het Amerikaanse National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAAA) en van de American Geriatrics Society (AGS) wordt gesteld dat 7 eenheden alcohol per week of méér dan 3 eenheden per dag als risicovolle hoeveelheden voor zowel mannen als vrouwen ouder dan 65 jaar kunnen worden beschouwd [20]. Screeningsinstrumenten: Wanneer een alcoholprobleem wordt vermoed, kan dit eventueel aan de hand van vragenlijsten worden geïllustreerd. Volgende 2 screeningsinstrumenten worden vaak aangewend, doch zijn niet specifiek gericht op de ouderenpopulatie: - Cage: 4-item test met vragen rond Cutting Down, Annoyance at criticism, Guilty Feelings en Eye Openers is een wijd verspreide screeningstest [21] (Nederlandse versie: zie bijlage 3). - De Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT) is een gedetailleerde vragenlijst die werd ontwikkeld door de World Health Organisation (WHO) met de bedoeling signalen van schadelijk drinkgedrag vroegtijdig te detecteren [22] (zie bijlage 4). In 1992 werd voor de eerste maal een korte screeningstest ontwikkeld, specifiek gericht op oudere volwassenen: - De Michigan Alcoholisme Screening Test-Geriatric version (SMAST-G) [23] (zie bijlage 5). De screeningsinstrumenten dienen natuurlijk enkel om risicopatiënten te detecteren. De clinicus dient hiernaast een uitgebreide inventarisatie te doen van de hoeveelheid en de frequentie van het gebruik en van de negatieve gevolgen op het sociale leven en de gezondheid. 7

14 2. Prevalentie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen Nu we een beter zicht hebben op de definities van problematisch alcoholgebruik bij ouderen, wensen we tevens de prevalentie van dit probleem bij ouderen te onderzoeken. De prevalentie van problematisch alcoholgebruik blijkt te fluctueren met de leeftijd. Kessler and Wang [3] beschreven in 2008 dat de alcoholconsumptie over het algemeen toeneemt tot de leeftijd van jaar en daalt op latere leeftijd. De prevalentie van alcoholmisbruik (DSM-IV) bleek 14,3% in de leeftijdscategorie jaar, 16,3% in de leeftijdscategorie van jaar. 14,0% in de leeftijdscategorie van jaar. De prevalentie van alcoholafhankelijkheid (DSM-IV) bleek 6,3% in de leeftijdscategorie jaar, 6,4%% in de leeftijdscategorie van jaar. 6,0%% in de leeftijdscategorie van jaar. Bij de leeftijdscategorie van >60 jaar zag men een duidelijke daling van de prevalentie, meer bepaald 6,2% voor alcoholmisbruik en 2,2% voor alcoholafhankelijkheid. We wensten de prevalentie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen > 60 jaar nog wat verder uit de diepen in een systematisch literatuuronderzoek. De onderstaande studies leveren echter meer uiteenlopende en hogere prevalentiepercentages op. In 1996 poogden Mirand and Welte [24] de prevalentie van alcoholgebruik bij ouderen in kaart te brengen aan de hand van telefonische interviews bij 2325 mensen van 60 jaar of ouder wonende in Eric County, New York. De prevalentie van hevige drinkers (gedefinieerd als méér dan 2 eenheden per dag) bleek 6%. Nog in de VS voerden Merrick et al [20], in 2008, een cross-sectionele analyse uit van nationale representatieve onderzoeksdata omtrent alcoholgebruik, voortgaand op gegevens van de MCBS (het Acces to Care - dossier van de Medicare Current Beneficiary Survey) deelnemers van 65 jaar werden geïncludeerd. Alcoholgebruik werd gedefinieerd op basis van de richtlijnen van de NIAAA en de AGS (cfr supra). 9% van de ouderen rapporteerden ongezond drinkgedrag (> 30 eenheden per maand) met een hogere prevalentie bij mannen (16%) dan bij vrouwen (4%). Nog in de VS onderzochten Blazer and Wu [25] de 1-jaars prevalentie van alcoholmisbruik en afhankelijkheid bij mensen van jaar en 6289 mensen van 65+. Ze maakten hierbij gebruik van de National Surveys on Drug Use and Health De guidelines van de AGS inzake laag-risico (niet meer dan 1 eenheid per dag), risicovol alcoholgebruik (2 of meer eenheden op een gewone dag binnen de voorbije 30 dagen) en binge-drinking (5 of meer eenheden op dezelfde gelegenheid op tenminste 1 dag binnen de voorbije 30 dagen) werden gehanteerd. Risicovol alcoholgebruik en binge-drinking was meer frequent bij 8

15 deelnemers van jaar (resp. 19% en 22.8%) in vergelijking met mensen van 65 jaar of ouder (resp.13% en 14.5%). In de groep van 65+ rapporteerden 13% van de mannen en 8% van de vrouwen at-risk alcoholgebruik, en meer dan 14% van de mannen en 3% van de vrouwen rapporteerden binge-drinking. In 2010 onderzochten Barnes et al [26] de prevalentie van risicovol drinkgedrag bij oudere volwassenen in Santa Barbara, Californië. Ze voerden een cross-sectionele analyse uit van onderzoeksdata uit The Project SHARE studie. Er werden 3308 personen geïncludeerd. Atrisk drinkers werden geïdentificeerd obv de Comorbidity Alcohol Risk Evaluation Tool (CARET). Meer dan 1/3 van de steekproef (34.7%) was at risk. In Europa onderzochten Ganry et al [27], in 2000, de prevalentie van problematisch alcoholgebruik in een ziekenhuispopulatie van ouderen in Amiens, Frankrijk. Alle opgenomen patiënten van 65 jaar of meer, werden gescreend aan de hand van de CAGE-vragenlijst. Op 370 patiënten (gemiddelde leeftijd 79 jaar) bleek 9% positief te scoren op de CAGE vragenlijst (2 of meer positieve antwoorden). In 2004 bestudeerden Hajat et al [28] de alcoholconsumptie bij mensen 75 jaar aan de hand van een gedetailleerde screening van patiënten, als deel van de MRC Trial of the Assessement and Management of Older People in het Verenigd Koninkrijk. 5% van de mannen en 2.5% van de vrouwen overschreden de drinklimieten opgesteld door de Royal College van Physicians (cfr supra). Halme et al [29] maakten gebruik van onderzoeksdata verkregen uit de Health 2000 Studie, een multidisciplinair epidemiologisch populatieonderzoek in Finland (29). Een cohorte van 1569 personen van 65 jaar of ouder werd gedurende 6 jaar gevolgd. Men maakte gebruik van de definitie van het Nationaal Instituut voor Alcohol misbruik en Alcoholisme (NIAAA) om hevige drinkers te diagnosticeren. De prevalentie van hevige drinkers (>8 eenheden per week) was 20.3% bij mannen en 1.2% bij vrouwen. 11.4% van de mannen rapporteerde 15 eenheden per week te drinken. Hoeck and Van Hal [9] voerden in 2010 een cross-sectionele studie uit op een representatieve steekproef van 4825 niet-geinstitutionaliseerde oudere Belgen (65 jaar en ouder) in de Belgische Health Interview Surveys, afgenomen in 2001 en % van de steekproef bleek niet- of occasionele drinkers, 29.1% waren gematigde drinkers, 10.4% waren at risk drinkers, 4.6% hevige drinkers en 5.5% problematische drinkers. In totaal dronk 20.5% van de 9

16 Belgische oudere populatie méér dan de toegestane hoeveelheid volgens de richtlijnen van het NIAAA, en had 4.7% een probleem voortgaand op de CAGE-vragenlijst. Zoals uit bovenstaande literatuurgegevens blijkt, lopen prevalentieschattingen van stoornissen in alcoholgebruik bij ouderen binnen de westerse maatschappij sterk uiteen. Tabel: overzicht van de geraadpleegde artikelen United States Auteur (datum) Mirand and Welte (1996) Merrick et al (2008) Barnes et al (2010) Definitie problematisch alcoholgebruik Hevig drinken= > 2 E per dag of > 30g ethanol per dag Ongezond drinkgedrag werd gedefinieerd obv de NIAAA en de AGS guidelines At-risk drinken obv de CARET Steekproef Leeftijd Resultaat N= jaar Hevige drinkers: 6%. N = jaar Ongezond drinkgedrag: 9% N= jaar At-risk drinken: 34.7%. Blazer and Wu (2011) Auteur (datum) At risk drinken: 2 E per dag, Binge drinken: 5 E per dag Definitie problematisch alcoholgebruik N= At risk drinken: 13% bij mannen en 8% bij vrouwen EUROPE Binge drinken: 14% bij mannen, 3% bij vrouwen Steekproef Leeftijd Resultaat Ganry et al (2000) (FR) Problematisch alcoholgebruik obv de CAGE vragenlijst N= 370 Gemiddelde leeftijd= 79 jaar Problematisch alcoholgebruik : 9% Hajat et al (2004) (VK) Halme et al (2010) (SF) Hoeck and Van Hal (2012) (B) Drinklimieten opgesteld door de Royal College van Physicians Hevig drinken= meer dan 8 E per week (volgens NIAAA richtlijnen) Ongezond drinkgedrag obv drinklimieten volgens de NIAAA Problematisch alcoholgebruik obv de CAGE vragenlijst N= Leeftijd: 75 jaar Overschrijden drinklimieten: 5% van de mannen en 2.5% van de vrouwen N= 1569 Leeftijd: 65 jaar Hevige drinken: 20.3% bij mannen en 1.2% bij vrouwen. 11.4% van de mannen rapporteerde 15 eenheden per week te drinken. N= 4825 Leeftijd: 65 jaar Ongezond drinkgedrag volgens NIAAA: 20.5% Problematisch alcoholgebruik obv de CAGE vragenlijst: 4.7%. 10

17 3. Problematisch alcoholgebruik bij ouderen: een stille epidemie? Bovenstaande prevalentiestudies tonen aan dat problematisch alcoholgebruik vaak voorkomt bij ouderen. Ondanks deze bevindingen blijft de aandacht voor dit probleem beperkt; ongeveer 2/3 van de alcoholproblemen bij ouderen zou onopgemerkt blijven [9]. In de literatuur duikt het begrip stille of verborgen epidemie op. We gingen op zoek naar onderliggende dynamieken van deze onderschatting. In 1969 bracht Butler [30], de eerste directeur van de National Institute on Aging (VS) de term ageism uit, wat hij definieerde als een proces van systematisch stereotyperen en discrimineren van mensen omdat ze oud zijn. In 1990 verruimde Palmore [31] de definitie naar elk vooroordeel of discriminatie tegen of in het voordeel van een leeftijdsgroep. Reeds in 1988 beschrijft Cohen [32] enkele belangrijke problemen bij de identificatie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen waarin dit concept te herkennen is. Hij heeft het over de sociale devaluatie van de oudere waarbij men de neiging heeft om vals negatieve veronderstellingen te maken omtrent het vermogen van ouderen om na te denken en te voelen. In het verlengde hiervan situeert hij de negatieve attitude van sommige artsen en familieleden, waarbij zij enerzijds vaak de mening zijn toegedaan dat ouderen te oud zijn om te veranderen maar anderzijds het ook jammer vinden om deze ouderen hun laatste pleziertje te ontzeggen. Deze 'stille discriminatie' zou mede leiden tot de veronachtzaamheid van alcohol en andere drugsgerelateerde problemen bij ouderen. Verder beschrijft Cohen de geïsoleerde status van vele ouderen waarbij vele ouderen alleen leven, zonder sociaal netwerk en vaak aan huis gebonden zijn ten gevolge van fysieke beperkingen. Tot slot bespreekt hij de overlap tussen klinische indicatoren van ouderdom en alcoholmisbruik, wat kan leiden tot het miskennen van problematisch drankgebruik op oudere leeftijd, zowel binnen als buiten de medische praktijk. Klinische indicatoren die gebruikt worden om jongere alcoholici te identificeren zijn immers vaak gelijkaardig aan problemen verbonden met een oudere leeftijd (o.a. cognitieve stoornissen, depressie, ganginstabiliteit, prikkelbaarheid, slaapproblemen, anemie, malnutritie, ). Een 15-tal jaar later, in 2003, wijst ook O Connel [33] op het feit dat problematisch alcoholgebruik bij ouderen een stille epidemie dreigt te worden. Ouderen zijn vaak minder geneigd om hun voorgeschiedenis inzake excessief alcoholgebruik openbaar te maken, 11

18 gezondheidswerkers zijn vaak minder geneigd om aandacht te hebben voor alcoholgebruik bij ouderen en bovendien minder geneigd om ouderen te verwijzen voor een specialistische behandeling. Vaak worden stoornissen in alcoholgebruik bij ouderen gekaderd binnen een context van slechte gezondheid en veranderende leefomstandigheden, wat op zich kan leiden tot therapeutisch nihilisme. Ook hij wijst op de diagnostische problemen als gevolg van de atypische presentatie van alcoholproblemen bij ouderen. Bovendien maken de comorbide fysische of psychische stoornissen de detectie extra moeilijk. Nog eens 10 jaar, in 2012, wijzen ook Hoeck and Van Hal [9] erop dat ongeveer 2/3 van de alcoholproblemen bij de oudere populatie onopgemerkt blijven waardoor het probleem vaak onderschat wordt en het vaak een stille of verborgen epidemie wordt genoemd. 4. Klinische karakteristieken van problematisch alcoholgebruik bij ouderen Gezien problematisch alcoholgebruik bij ouderen een stille epidemie lijkt te zijn, wensen we op zoek te gaan naar de klinische variabelen van drinkers en hevige drinkers binnen de leeftijdscategorie 65+. Een beter zicht op deze karakteristieken kan immers zinvol zijn om tot een betere detectie van alcoholproblemen bij ouderen te komen. Bij het bestuderen van de klinische karakteristieken wordt, binnen de context van deze tekst, niet gefocust op de medisch-, biologische karakteristieken van het problematisch drankgebruik, doch wel op relevante psychosociale kenmerken. Geslacht: Binnen de literatuur lijkt er eensgezindheid omtrent het feit dat problematisch alcoholgebruik méér voorkomt bij oudere mannen dan bij ouderen vrouwen [9, 20, 24, 26]. Leeftijd: Ook op het gebied van leeftijd is men het erover eens dat de alcoholconsumptie daalt met toegenomen leeftijd [9,20,26]. Mirand and Welte [24] vonden dan weer geen associatie met de leeftijd. Opleidingsniveau: Mirande and Welte [24], Blazer and Wu [25] en Barnes et al [26] vonden een negatieve associatie tussen risicovol drinkgedrag en opleidingsniveau. Ganry et al [27] vonden dan weer een positieve associatie tussen toenemend alcoholgebruik en opleidingsniveau. Inkomen: Mirande and Welte [24] vonden een negatieve associatie tussen risicovol drinkgedrag en inkomen. Merrick et al [20] vonden dan weer een positieve associatie tussen risicovol drinkgedrag en inkomen. Ook Blazer and Wu [25] vonden dat bij mannen binge drinken positief geassocieerd was met een hoger inkomen. 12

19 Sociale contacten en actieve levensstijl: Uit de studie van Hajat et al [28] bleek dat ouderen die meer dronken er een meer actieve en sociale levensstijl op na hielden. Ook Hoeck and Van Hal [9] toonden verder dat oudere mensen met minder dan 1 sociaal contact per week minder geneigd zijn tot drinken. Gezondheidsstatus: Uit de meest studies blijkt een positieve associatie tussen betere gezondheidsstatus of perceptie van eigen gezondheid en een grotere kans op ongezond drinkpatroon [9, 20, 28]. Burgerlijke staat: Merrick et al [20] en Ganry et al [27] vonden dat gescheiden of alleenstaand leven geassocieerd was met een grotere kans op ongezond drinkpatroon. Ganry et al [27] vonden een negatieve associatie tussen toenemend alcoholgebruik en getrouwd of weduwnaar zijn. Hajat et al [28] vonden dat vooral samenwonenden regelmatig dronken. Blazer and Wu [25] vonden dat bij mannen binge drinken positief geassocieerd was met gescheiden of weduwnaar zijn. Hoeck and Van Hal [9] konden geen verband aantonen tussen leefsituatie en alcoholconsumptie. 5. Problematisch alcoholgebruik bij ouderen en psychiatrische comorbiditeit. Wanneer op basis van de eerder besproken diagnostische screeningsinstrumenten of op basis van aanwezigheid van risicofactoren problematisch alcoholgebruik wordt vermoed, dient met ook beducht te zijn op de comorbiditeit met andere psychiatrische stoornissen. De comorbiditeit van problematisch alcoholgebruik en andere psychiatrische stoornissen kan op latere leeftijd immers resulteren in een grotere complexiteit van verloop en slechtere prognose [34]. Binnen de literatuur spitsen wij ons op heden vooral toe op de comorbiditeit tussen problematisch alcoholgebruik en depressie. Grootschalige studies, uitgevoerd in de VS in de jaren 80 en 90, en gebaseerd op data van de National Institute of Mental Health (NIHM), de Epidemiologic Catchment Area (ECA) Survey [35] en de National Comorbidity Survey (NCS) [36], toonden aan dat de empirisch vastgestelde graad van comorbide depressie bij stoornissen in alcoholgebruik, de verwachte graad binnen een algemene populatie oversteeg. In deze studies werd echter geen onderscheid gemaakt tussen verschillende leeftijdscategorieën. In 2001/2002 voerde de NIAAA de National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions (NESARC) uit [37]. In deze, ambitieuze comorbiditeitsstudie werden, naast een batterij van vragen omtrent alcoholgebruik in heden en verleden, stoornissen in 13

20 alcoholgebruik en het gebruik van diensten voor de behandeling van problematisch alcoholgebruik, ook vragenlijsten omtrent het gebruik van tabak en illegale drugs en vragen omtrent de DSM-IV criteria voor stemmingsstoornissen, angststoornissen en persoonlijkheidsstoornissen opgenomen. De NESARC is de eerste studie die gebruik maakte van de DSM-IV definities van onafhankelijke en middelen-geïnduceerde stoornissen om te onderzoeken of angst- en stemmingsstoornissen en stoornissen in middelengebruik geassocieerd zijn, ook na exclusie van middelen-geïnduceerde stoornissen. Uit de NESARC bleek dat oudere personen met alcoholmisbruik ongeveer 3 keer méér kans hadden om een majeur depressieve stoornis door te maken dan zij zonder alcoholmisbruik. Ook Devenand et al [38] beschreven dat ouderen met een depressie 3 à 4 maal meer kans hadden op alcoholgerelateerde problemen dan ouderen zonder depressie. Ze vonden dat tussen de 15 en 30% van de mensen met een depressie op latere leeftijd tevens kampten met alcoholproblemen. Dit wordt nogmaals bevestigd door Merrick et al [20] die vonden dat alcoholmisbruik en majeur depressieve stoornis of depressieve symptomen vaak samen voorkomen op latere leeftijd. In hun review beschrijven Caputo et al [39] dat bijna 20% van de individuen >65 jaar met een diagnose van depressie een comorbide diagnose van alcoholproblematiek hebben. Daarenboven zou méér dan 90% van de ouderen met een alcoholproblematiek een voorgeschiedenis hebben van depressie. Zoals Atkinson [40] in 1999 in zijn review omtrent de associatie tussen depressie en problematisch alcoholgebruik bij ouderen beschreef, is het moeilijk om de causale orde van alcoholgebruik en depressie aan te tonen: depressie kan leiden tot alcoholmisbruik maar vice versa kan toegenomen alcoholgebruik leiden tot verergering van de depressieve symptomen. De associatie tussen alcoholmisbruik en depressie wordt niet altijd bevestigd. Hajat et al [28] vonden immers dat alcoholinname niet overtuigend geassocieerd was met depressie. Ook Hoeck and Van Hal [9] en Aartsen and Comijs [41] konden geen relatie aantonen tussen depressieve symptomen en het gebruik van alcohol. Het is ook van belang te vermelden dat de comorbiditeit van stoornissen in alcoholmisbruik en depressie het suïciderisico verhoogt. Blow et al [42] beschreven in 2004 een complexe relatie tussen alcoholgebruik en suïcide op late leeftijd. Stoornissen in middelenmisbruik, voornamelijk alcoholmisbruik en afhankelijkheid zijn, na depressie, de 2 e meest voorkomende As-I diagnoses geassocieerd met gelukte suïcides bij ouderen 65 jaar. 14

21 BESLUIT EN DISCUSSIE: Stoornissen in alcoholgebruik zijn significante gezondheidsproblemen onder de groeiende populatie ouderen, ook wel de babyboomgeneratie genoemd. Er zijn aanwijzingen dat de ouderen van vandaag méér zouden drinken dan vorige generaties ouderen. Toch lijkt problematisch alcoholgebruik bij ouderen een vaak onderschat probleem. 2/3 van de alcoholproblemen bij ouderen zou immers onopgemerkt blijven. Op basis van een systematisch literatuuronderzoek wensten we een breder licht te laten schijnen op de prevalentie van dit probleem en de oorzaken van onderdetectie. Hiernaast wensten we op zoek te gaan naar specifieke diagnostische hulpmiddelen (correcte definitie, screeningsinstrumenten en risicofactoren) die de vroegtijdige detectie door artsen kan vereenvoudigen. We deden dit aan de hand van enkele specifieke onderzoeksvragen: - Hoe kan problematisch alcoholgebruik bij ouderen het best gedefinieerd worden? De op heden meest verspreide definities voor stoornissen in alcoholgebruik zijn deze van de DSM, opgesteld door de American Psychiatric Association en van de ICD opgesteld door de World Health Organization. De vernoemde classificatiesystemen geven echter géén aanduiding van de hoeveelheid gedronken alcohol noch van de verschillende drinkpatronen die er bestaan. Om te bepalen of iemand al dan niet een alcoholprobleem heeft, worden vaak limieten gebruikt, gebaseerd op het aantal consumpties per dag of per week. Uit de literatuurstudie blijkt dat tot op heden geen uniforme richtlijnen bestaan omtrent deze veilige drinklimieten. De Amerikaanse richtlijnen van het NIAAA en van de AGS zijn specifiek gericht op de ouderenpopulatie (>65 jaar). Zij beschouwen 7 eenheden alcohol per week of méér dan 3 eenheden per dag als risicovol voor mensen ouder dan 65 jaar. De Royal College of Physicians (1995) (UK) doet een aanbeveling met betrekking tot veilige drinklimieten voor volwassenen en maakt hierbij een onderscheid tussen mannen en vrouwen, namelijk 21 eenheden per week voor mannen en 14 eenheden per week voor vrouwen, met telkens niet méér dan 2 eenheden per dag. In hun College Report (CR 165) van juni 2011 rapporteert de Royal College of Psychiatrists of London dat, als gevolg van de fysiologische en metabole veranderingen, geassocieerd met de leeftijd, de veilige drinklimieten opgesteld door de Royal College of Physicians te hoog zijn voor oudere mensen. Zij opperen dan ook dat de hoogste veilige limiet voor ouderen 1,5 eenheid per dag of 11 eenheden per week is, ongeacht het geslacht. Dit betekent bijna een halvering van de limieten. 15

22 Bij bovengenoemde Amerikaanse en Britse richtlijnen wordt géén onderscheid gemaakt binnen de groep van personen boven de 65 jaar. Critici [43] wijzen op de beperkingen van de niet-differentiatie van deze richtlijnen bij een niet-homogene groep van individuen waarbij als enige inclusiecriterium ouder dan 65 jaar gehanteerd wordt. Deze individuen verschillen immers van marathonlopers tot bijzonder fragiele mensen. Zij stellen dan ook het advies van een lagere geaccepteerde drinklimiet voor iedereen binnen deze leeftijdsgroep in vraag. Ook de afwezigheid van enige discussie omtrent de positieve effecten van gematigd alcoholgebruik bij de meeste ouderdomsziekten wordt in vraag gesteld. Er bestaan immers data die de positieve effecten van alcohol op onder andere cardiovasculaire aandoeningen en dementie, welke leidende oorzaken zijn van morbiditeit en mortaliteit in deze groep, aantonen [44,45]. Een paper door Lang et al [46], gebaseerd op 2 grote populatie-gebaseerde cohortstudies (VS en UK), toonde dat mensen van 65 jaar of ouder, die tot 2 eenheden alcohol per dag drinken, niet méér gezondheidsproblemen of géén hogere mortaliteit vertonen dan zij die tot 1 eenheid per dag drinken; verder zouden beide groepen zelfs een betere uitkomst hebben dan niet-drinkers. Kirchner et al [47] bestudeerden bijna Amerikanen van 65 jaar of ouder in een eerstelijns-setting. De personen die tussen de 8 en 14 eenheden per week dronken (gedefinieerd als at risk drinkers, conform de NIAAA richtlijnen) verschilden niet significant in hun karakteristieken dan deze die 1 tot 7 eenheden per week dronken. Hevigere drinkers (>14 eenheden per week) en binge drinkers (>6 eenheden per dag) rapporteerden wel een slechtere perceptie van de gezondheidstoestand. Kirchner et al suggereren dan ook dat ouderen die 8 tot 14 eenheden per week drinken niet noodzakelijk at risk drinkers zijn. - Wat is de prevalentie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen? Onderzoek van Kessler en Wang bij volwassenen van alle leeftijden toonde een fluctuatie van de prevalentie van alcoholmisbruik (DSM-IV) naargelang de leeftijd: 14,3% in de leeftijdscategorie jaar, 16,3% in de leeftijdscategorie van jaren 14,0% in de leeftijdscategorie van jaar. Ook de prevalentie van alcoholafhankelijkheid (DSM-IV) toont een fluctuatie: 6,3% in de leeftijdscategorie jaar, 6,4% in de leeftijdscategorie van jaar en 6,0% in de leeftijdscategorie van jaar. Bij de leeftijdscategorie van >60 jaar zag men voor beide diagnoses een duidelijke daling. Binnen dit literatuuronderzoek zien we een duidelijke reflectie van het probleem van goede definiëring van problematisch alcoholgebruik bij ouderen. We bemerken dat stoornissen in alcoholgebruik vaker voorkomen bij een groter deel van de ouderenpopulatie dan men aanvankelijk dacht. De prevalentiecijfers, zoals hierboven aangehaald, zijn echter zeer 16

23 uiteenlopend, gaande van 2,5% tot 34,7%. Dit laatste is een veel hoger cijfer dan uit het onderzoek van Kessler and Wang naar boven komt, meer bepaald 6,2% voor alcoholmisbruik en 2,2% voor alcoholafhankelijkheid. - Wat maakt van problematisch alcoholgebruik bij ouderen een stille epidemie? Zoals uit bovenstaande prevalentiestudies blijkt, komt problematisch alcoholgebruik bij ouderen vaak voor. Ondanks deze bevindingen blijft de aandacht voor dit probleem beperkt, ongeveer 2/3 van de alcoholproblemen bij ouderen zou immers onopgemerkt blijven. In de literatuur duikt het begrip stille of verborgen epidemie op. Het fenomeen van ageism, discriminatie op basis van leeftijd kan onder andere, leiden tot veronachtzaamheid van alcoholproblemen bij ouderen. Verder blijken klinische indicatoren die gebruikt worden om jongere alcoholici te identificeren gelijkaardig te zijn aan problemen eigen aan de oudere levensfase (o.a. cognitieve stoornissen, depressie, ganginstabiliteit, prikkelbaarheid, slaapproblemen, anemie, malnutritie, ) en aldus een onderschatting in de hand te werken. - Wat zijn de klinische karakteristieken van problematisch alcoholgebruik bij ouderen? Een beter zicht krijgen op deze levensstijlfactoren kan zinvol zijn om tot een snellere detectie van alcoholproblemen bij ouderen te komen. Wat de klinische karakateristieken betreft, bevestigen de meeste studies het gangbare idee dat alcoholconsumptie vermindert met toegenomen leeftijd. Oudere vrouwen zijn minder geneigd om ongezond drinkgedrag te rapporteren dan oudere mannen. De rol van opleidingsniveau, inkomen, sociale contacten en burgerlijke staat lijkt nog niet duidelijk; verschillende studies spreken elkaar hier nog tegen. Deze tegenstrijdige bevindingen kunnen hun verklaring hebben in de functie van alcohol. Enerzijds tonen sommige studies een positieve associatie tussen hoger opleidingsniveau, hoger inkomen en hoger aantal sociale contacten en alcoholconsumptie. Dit valt mogelijks te verklaren door het feit dat alcohol ingebed is in het sociale leven. Mensen met hoger opleidingsniveau en hoger inkomen hebben meer mogelijkheid om activiteiten buitenshuis te doen. Bij deze sociale activiteiten wordt vaak alcohol genuttigd, er heerst soms zelf een sociale druk om alcohol te nuttigen [48]. Anderzijds kunnen veranderingen in levensstijl en samenlevingsvorm zoals pensionering, verweduwing of verminderde sociale activiteiten op zich ook leiden tot toegenomen alcoholgebruik. Alcohol wordt dan meer gebruikt om stress te reduceren en een kortstondig gevoel van welbevinden te ervaren [48] 17

24 - Bestaat er een verband tussen problematisch alcoholgebruik bij ouderen en andere psychische stoornissen (comorbiditeit)? Het samen voorkomen van problematisch alcoholgebruik en andere psychiatrische stoornissen kan op latere leeftijd resulteren in een grotere complexiteit van verloop en slechtere prognose [34]. De meeste onderzoekers bespreken de comorbiditeit tussen alcohol en depressie. De relatie tussen alcoholgebruik en depressie op latere leeftijd blijkt eerder complex. At-risk en problematisch drinkgedrag verhogen het risico op depressieve symptomen. De aanwezigheid van zowel stoornissen in alcoholgebruik als depressie leiden vaak tot een slechtere mentale en fysieke gezondheidsoutcome bij ouderen. Hoewel de symptomen vaak worden gemist of ondergediagnosticeerd door clinici, blijft het een uitdaging om te komen tot accurate identificatie, onderzoek en interventie voor zowel alcoholmisbruik als depressieve symptomen binnen deze ouderenpopulatie. Stoornissen in alcoholgebruik zijn, na depressie, de 2 e meest voorkomende As-I diagnoses geassocieerd met geslaagde suïcides bij ouderen van 65 jaar en ouder. De comorbiditeit van stoornissen in alcoholmisbruik en depressie verhoogt uiteraard het suïciderisico. Aandachtspunten en aanbevelingen: Onze bevindingen suggereren het belang van toegenomen aandacht voor problematisch alcoholgebruik bij ouderen binnen de publieke gezondheidsinitiatieven. Om de onderdetectie en diagnose van ongezond drinkgedrag te vermijden, kunnen we pleiten voor het routinematig screenen van de ouderenpopulatie op problematisch alcoholgebruik. De screening van de alcoholconsumptie dient te gebeuren in combinatie met de monitoring van andere levensstijlfactoren. Om tot een goede detectie te kunnen komen, dient met werk te maken van het herdefiniëren van problematisch alcoholgebruik en het uniformiseren van de limieten voor inname. Hiernaast dient er een verdere verfijning te gebeuren van de voor leeftijd gevalideerde screeningsonderzoeken om de detectiegraad in medische setting te verhogen. We pleiten voor het routinematig screenen en sensibiliseren van ouderen omtrent problematisch alcoholgebruik. Een goede en tijdige detectie van problematisch alcoholgebruik bij ouderen kan immers indirect ook de kosten van de gezondheidszorg, die hiermee verbonden zijn, drukken. Dit wordt des te belangrijker in het licht van de toenemende vergrijzing van de bevolking. 18

25 REFERENTIES 1. Haus C. World Population Aging: Clocks Illustrate Growth in Population Under Age 5 and Over Age 65. Population Reference Bureau Online Opgehaald van 2. Unverzagt F, Gao S, Baijewu O, Ogunniyi O, Gureje O, Perkins A et al. Prevalence of cognitive impairment. Data from the Indianapolis Study of Health and Aging. Neurology 2001; 57 (9); Kessler R and Wang P. The descriptive epidemiology of commonly occurring mental disorders in the United States. Annu Rev Public Health 2008; 29; IAS fact. Older people and alcohol. Factsheet London; Bayingana K, Demarest S, Gisle L, Hesse E, Miermans P, Tafforeau J et al. Gezondheidsenquête België Boek IIII Leefstijl. Gebruik van alcohol Opgehaald van 6. Mathews S and Oslin D. Alcohol Misuse Among the Elderly: An Opportunity for Prevention. Am J Psychiatry 2009; 166 (10): Liberto J and Oslin D. Alcoholism in older persons: A review of the literature. Hospital and Community Psychiatry 1992;43(10): Atkinson R. Late onset problem drinking in older adults. International Journal of Geriatric Psychiatry 1994; 9; Hoeck S and Van Hal G. Unhealthy Drinking in the Belgian Elderly Population: Prevalence and Associated Characteristics. Eur J Publ Health 2012; Crome I. Drug abuse and the older person. In DRUGS AND THE OLDER POPULATION. Eds P. Crome and G. Ford; John Wiley & Sons 2005; Meier P and Seitz H. Age, Alcohol Metabolism and Liver Disease. Curr Opin Clin Nutr Metab Care; 2008; 11; Huss M Fritze Stockholm / Leibzig. 13. Möbius D (VAD). Problematisch alcoholgebruik als diagnose. Dossier alcohol online Opgehaald van American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.) Arlington, VA: American Psychiatric Publishing; World Health Organisation. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th Revision, Epstein E. Classification of Alcohol-Related Problems and Dependence. In INTERNATIONAL HANDBOOK OF ALCOHOL DEPENDENCE AND PROBLEMS. Eds. Heather N., Peters T, Stockwel T. Chichester: John Wiley & Sons 2001: Babor T and Lauerman R. Classification and Forms of Inebriety: Historical Antecedents of Alcoholic Typologies. In RECENT DEVELOPMENTS IN ALCOHOLISM. Ed Galanter M. New York: Plenum 1986; 1: Royal College of Physicians Opgehaald van Royal College of Psychiatrists Opgehaald van Merrick E, Horgan C, Hodgkin D, Garnick D, Houghton S, Panas L et al. Unhealthy Drinking Paterns in Older Aduts: Prevalence and Associated Characteristics. JAGS 2008; 56 (2): Culberson J. Alcohol Use in the Elderly: Beyond the CAGE. Part I of 2: Prevalence and patterns of problem drinking. Geriatrics 2006; 61: Saunders J, Aasland O, Babor T, de la Fuente J, Grant M. Development of the Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT): WHO Collaborative Project on Early Detection of Persons with Harmful Alcohol Consumption--II. Addiction 1993; 88(6): Blow F, Brower K, Schulenberg J, Demo-Dananberg L, Young J, Beresford T. The Michigan Alcoholism Screening Test Geriatric Version (MAST-G): A New Elderly-Specific Screening Instrument. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 1992; 16: Mirand A and Welte J. Alcohol Consumption Among the Elderly in a General Population, Erie County, New York. American Journal of Public Health 1996; 86 (7): Blazer D and WU L-T. The Epidemiology of Alcohol Use Disorders and Subtreshold Dependence in a Middle-Aged and Elderly Community Sample. 2011; 19 (8): Barnes A, Moore A, Xu H, Ang A, Tallen L, Mirkin et al. Prevalence and Correlates of At-Risk Drinking Among Older Adults: The Project SHARE Study. J Gen Intern Med 2010; 25 (8):

26 27. Ganry O, Joly J-P, Queval M-P, Dubreuil A. Prevalence of Alcohol Problems Among Elderly Patients in a University Hospital. Addiction 2000; 95 (1): Hajat S, Haines A, Bulpitt C, Fletcher A. Patterns and Determinants of Alcohol Consumption in People Aged 75 Years and Older: Results From the MRC Trial of Assessment and Management of Older People in the Community. Age and Ageing 2004; 33: Halme J, Seppa K, Alho H, Poikolainen K, Pirkola S, Aalto M. Alcohol Consumption and Allcause Mortality among Elderly in Finland. DRUG AND ALCOHOL DEPENDENCE 2010; 106: Butler R. Age-ism: Another form of bigotry. The Gerontologist; 1969; 9; Palmore E. Ageism Negative and Positive (second ed). New York, NY: Springer Cohen S. Alcoholism in the Elderly. Can Fam Physician 1988; 34: O Connel H, Chin A-V, Cunningham C, Lawlor B. Alcohol Use Disorder in Elderly People Redefining an Age Old Problem in Old Age. BMJ 2003; 327: Blow F, Serras A and Lawton Barry K. Late-life Depression and Alcoholism. Current Psychiatry Reports 2007; 9; Regier D, Farmer M, Rae, DS, Locke B, Keith S, Judd, Goodwin F. Comorbidity of Mental Disorders With Alcohol and Other Drug Abuse. Results From The Epidemiologic Catchment Area (ECA) Study. JAMA. 1990; 264(19): Kessler R, Nelson C, McGonagle K et al. Epidemiology of Co Occurring Addictive and Mental Disorders: Implications For Prevention and Service Utilization. Am J of Orthopsych 1996; 66(1): Grant B, Stinson F, Dawson D, Chou P, Dufour M, Comptom W et al. Prevalence and Cooccurance of Substance Use Disorders and Independent Mood and Anxiety Disorders. Results From the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Arch Gen Psychiatry 2004; 61: Devenand D. Comorbid Psychiatric Disorders in Late Life Depression. Biological Psychiatry 2002; 51: Caputo F, Vignoli T, Leggio L, Addolorato G, Zoli G, Bernardi M. Alcohol use disorders in the elderly: a brief overview from epidemiology to treatment options. Exp Gerontol. 2012; 47(6): Atkinson R. Depression, alcoholism and ageing: a brief review. Int J of Ger Psych 1999; 14 (11); Aartsen M and Comijs H. Alcoholgebruik en Depressieve Symptomen bij Ouderen: Resultaten van de Longitudinal Study Amsterdam. Tijdschrijft voor gerontologie en geriatrie 2012; 43: Blow F, Brockman L and Lawton Barry K. Role of Alcohol in Late-life Suicide. Alcoholism: Clin Exp Res 2004; 28 (5); 48S-56S. 43. International Scientific Forum on Alcohol Research. Critique 045: Alcohol drinking in the elderly: Risks and benefits. Boston University School of Medicine Institute on Lifestile and Health. 26 june Opgehaald van Djousse L and Gaziano J. Alcohol consumption and risk of heart failure in the Physicians Health Study. Circulation 2007; 115; Savaskan E, Olivieri G, Meier F, Seifritz E, Wirz-Justice A, Müller-Spahn F. Red wine ingredient resveratrol protects from beta-amyloid neurotoxicity. Gerontology 2003; 49; Lang I, Guralnik J, Wallace R, Melzer D. What level of alcohol consumption is hazardous for older people? Functioning and mortality in U.S. and English national cohorts. J Am Geriatr Soc 2007; 55; Kirchner J, Zubritsky C, Cody M, Coakley E, Chen H, Ware J et al. Alcoholconsumption among older adults in primary care. J Gen Intern Med 2007; 22; Moos R, Brennan P, Schutte K, Moos B. Social and Financial Resources and High-Risk Alcohol consumption Among Older Adults. Alcohol Clin Exp Res 2010; 34 (4);