Sturen op optimale functionaliteit van kwetsbare ouderen in kleine kernen (KOKK): een multi- actor perspectief.

Transcriptie

1 1 Sturen op optimale functionaliteit van kwetsbare ouderen in kleine kernen (KOKK): een multi- actor perspectief. Dick Hogewind, Kim Hamers, Hub Hamers Nijmegen, december 2015 Samenvattend Er is nog weinig kwalitatief onderzoek gedaan onder ouderen (in geïndustrialiseerde Westerse landen) naar hun eigen opvatting over optimale functionaliteit in het ouder worden. Optimale functionaliteit is een relatief onbekende, onbeladen term die goed bruikbaar is in onderzoek naar de redzaamheid van kwetsbare ouderen. Ruis is een van de interessante aspecten van vraaggesprekken, bijvoorbeeld rondom geaccepteerd worden en voelen als je van buiten komt. Inleiding In krimpregio s, en daarbinnen vooral in de kleine plattelandskernen in de periferie, is de situatie voor inwoners, veelal ouderen, niet gemakkelijk. Vanuit het streven naar de verwezenlijking van duurzame zorg, moet gezocht worden naar houdbare oplossingen, waarbij de leefbaarheid in kleine kernen behouden wordt, en er recht wordt gedaan aan de behoeften van kwetsbare burgers. Dit onderzoek hanteert het concept van optimale functionaliteit van die ouderen, om te ontdekken hoe het daarmee gesteld is in de ogen van de die ouderen zelf, maar ook vanuit het perspectief van andere betrokken partijen die deel uitmaken van de situatie in de kleine plattelandskernen. Optimale functionaliteit van kwetsbare ouderen In het huidig tijdsgewricht neemt het aantal mensen met een of meerdere ziekten/handicaps sterk toe. Dat betekent niet per se dat deze mensen ziek zijn en patiënt zijn. Immers, gezondheid relateren wij in navolging van Huber (Huber, 2014; Huber et al., 2011) als het vermogen van mensen om zich aan te passen aan en een eigen regie te voeren mede in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen bij het ouder worden. Uit een literatuurstudie (een systematische review) van Algilani et al. (2014) blijkt dat er nog weinig kwalitatief onderzoek is gedaan onder ouderen (in geïndustrialiseerde Westerse landen) naar hun eigen opvatting over optimale functionaliteit in het ouder worden. Het artikel dringt aan op kwalitatieve vervolgstudies over het concept optimal functionality 1 in een holistisch perspectief, gezien door de ogen van de ouderen zelf. Uit het onderzoek van Alginali et al. blijkt dat drie thema s samen het concept optimale functionaliteit van ouderen representeren, namelijk: 1) self- related factors (eg, mental well- being); 2) body- related factors (eg, physical well- being); and 3) external factors equal to demographic and 1 In het artikel wordt geen rechtstreekse definitie van het begrip optimale functionaliteit gegeven. In het onderzoek staat (methodologisch goed onderbouwd) de zoekterm persoonlijke tevredenheid centraal. Algilani et al. (2014) zeggen daarover: To capture the holistic perspective of optimal functionality, we set the key search term to (personal satisfaction) and (elderly OR older adults OR old age OR old persons). (p. 77)

2 2 environmental factors. (Ibid., p. 69). De figuur in bijlage 1 maakt dat duidelijk. De bevindingen van Algilani et al. sluiten aan bij het beeld uit de literatuurstudie van Adriaansen en Hamers (2012). De begrippen optimale functionaliteit en positieve gezondheid liggen in betekenis dicht bij elkaar, aangezien zij beide betrekking hebben op de redzaamheid van mensen op mentaal, fysiek en sociaal vlak. Omdat het begrip gezondheid op verschillende wijzen wordt gehanteerd, wordt in dit onderzoek het begrip optimale functionaliteit gebruikt. Het is een relatief onbekende, onbeladen term die goed bruikbaar is in ons onderzoek naar de redzaamheid van kwetsbare ouderen in het licht van uitdagingen op verschillende terreinen van het leven. Probleemstelling Voor bovengenoemd probleemveld willen wij tot duurzame oplossingen komen, waarbij het gaat om de situatie waarin senioren zich bevinden, de situatie waarbinnen hun leven zich afspeelt. Daarmee zijn wij erin geïnteresseerd, welke de behoeften van senioren vanuit hun eigen perspectief zijn, ten aanzien van optimale functionaliteit. Het is vervolgens interessant, om de behoeften van senioren vanuit hun eigen perspectief te plaatsen in de bredere situatie van beleidsmakers en bestuurders van onder andere overheden, institutionele aanbieders (woningcorporaties, welzijn- en zorginstellingen). Kortom, het gaat om de discours 2 rondom de senior in ons geval woonachtig in een kleine kern op verschillende niveaus. Die discours willen wij in vervolgonderzoek nader analyseren; het hier gepresenteerde onderzoek is daartoe de verkenning. Methode Het onderwerp van ons onderzoek maakt een kwalitatieve aanpak volgens de grounded theory passend (Robson, 2011). We hebben daar echter ook een kanttekening bij: de grounded theory wil ook nieuwe theorie generen in het onderzoek. Wij wijken echter daarin af van de bedoelingen van grounded theory: wij zijn primair geïnteresseerd in het werkelijk begrijpen van de onderzochte situaties en zijn minder gericht op het ontwerpen van nieuwe theorie. Vraagstelling Het betreft hier een verkennend onderzoek ter voorbereiding van een groter traject, waarbij we geïnteresseerd zijn actie- en ontwerpgericht onderzoek (zie ook Van Aken & Andriessen, 2011) uit te voeren en veranderingen in kleine kernen te introduceren. In voorliggend verkennend onderzoek willen wij in een context, waarin de formele zorg zoveel mogelijk wordt voorkomen of uitgesteld (inhoudelijk) zicht krijgen op de discours rondom de kwetsbare oudere. Onze vraagstelling is daarmee de volgende: Wat is de discours over optimale functionaliteit van senioren in relatie tot het ouder worden in kleine kernen? Aanpak In Schaijk is op de volgende wijzen in het afgelopen jaar materiaal verzameld: In gesprek met senioren: diverse panelbijeenkomsten en een serie diepte- interviews. 2 Bekenissystemen die via taalgebruik worden geconstrueerd (Van den Berg, 2004)

3 3 In gesprek (interviews) met belanghebbenden vanuit gemeenten, zorgcoöperaties, de zorg-, welzijns- en de woningsector. In het verzamelen van (woon- & zorg) visies (primair van gemeenten), structuurplannen, bestemmingsplannen, etc. In de analyse speelde de codering van het verzamelde materiaal een belangrijke rol. Die codering was een iteratieve activiteit binnen het onderzoek. De initiële codering werd bepaald door de theorie over functionaliteit, gezondheid en kwetsbaarheid van ouderen in combinatie met de uitkomsten van de eerste (narratieve) interviews met ouderen en andere belanghebbenden in een kleine plattelandskern. Op grond van die initiële codering zijn de bullitlijstjes voor de semi- gestructureerde interviews voor de volgende fase opgesteld. Vanuit die interviews is de codelijst, indien nodig, weer aanpast. Op een gegeven moment bleek verzadiging. De uitkomsten zijn op verschillende manieren weer voorgelegd aan de ouderen en de andere belanghebbenden en hebben tot (kleine) aanpassingen geleid. Het relatieve belang van de codefamilies is ook in grafische vorm weergegeven (zie bijvoorbeeld figuur 1). Figuur 1: Grafische weergave van een aantal codefamilies

4 4 Resultaten en eerste conclusies 1. Onderzoek KOKK in relatie tot Algilani s model en het kwetsbaarheidsmodel. Algilani et al. hebben een goede voorzet gegeven, op grond van beperkte bronnen uit de medische hoek. Het kwetsbaarheidsmodel (Gobbens, Luijkx, Wijnen- Sponselee, & Schols, 2010) (Campen & Ross, 2011) gaf nog meer vlees op de botten van Algilani s model, maar versterkte anderzijds de reeds aanwezige medische bias. De uitkomst is, dat de discours onder de ouderen meer veelomvattend is, c.q. minder medische/zorg bias hebben dan de beide modellen. Ouderen zijn zich ervan bewust dat het hebben van (meer) lichamelijke gebreken bij het ouder worden horen. Dat speelt zeker een rol in de optimale functionaliteit, maar wordt door hen ook als een gegeven beschouwd. Met die gebreken zullen ze moeten (leren) leven. Waar ze zich echter aan storen zijn, bij wijze van spreken, de losliggende stoeptegels en entrees die niet goed toegankelijk zijn. Of de sociale contacten in de buurt of het complex, wanneer die wat moeizaam gaan (zie ook ruis geworteldheid). De externe (sociale en fysieke) omgeving speelt een vrij grote rol in de persoonlijke tevredenheid en lijkt van groter belang te zijn dan de lichaams- en zelfgerelateerde invloeden. Een andere uitkomst is, dat de discours onder de stakeholders minder compleet is in relatie tot de modellen. De factoren Zelfgerelateerd en Lichaamsgerelateerd zijn minder onderdeel van de discours, dan bij de ouderen. Dat verschil tussen ouderen en stakeholders kan voor de hand liggend zijn, maar het geeft anderzijds relatief weinig benoemde aandachtsgebieden weer. Op de factoren en aspecten waar zowel de ouderen als de stakeholders hoog scoren (i.c. met name externe factoren) blijken een de "vulling" bij het inzoomen op de onderliggende coderingen (de netwerkviews) belangrijke nuanceverschillen te bestaan. In een volgend stadium van het onderzoek, kan de ruis in de discours worden geanalyseerd (Van den Berg, 2004). Door het onderzoek ontstaat er een nieuw model KOKK, dat gebaseerd is op Algilani s model en het kwetsbaarheidsmodel en daarop voortbouwt, door er codefamilies uit kwalitatief onderzoek aan te koppelen, die een operationalisering ten behoeve van beleidsafwegingen op maat mogelijk maken. De relatief lagere scores op Zelfgerelateerd en Lichaamsgerelateerd bij de stakeholders kan op de bruikbaarheid van het KOKK- model duiden bij het opstellen en uitvoeren van beleid. 2. Onderzoek KOKK in relatie tot Hubers spinnenwebmodel. Zowel Algani s model als het kwetsbaarheidsmodel richten de blik op optimale functionaliteit bij het ouder en kwetsbaarder worden. Dat geldt mutatis mutandis dus ook voor het onderzoek KOKK. Het spinnenwebmodel van Huber is een uitkomst van haar onderzoek en betreft chronische patiënten. Ons onderzoek laat dus zien, of kwetsbare ouderen (in kleine kernen) een specifiek beeld binnen Hubers model laten zien, c.q. Hubers verhaal ondersteunen.

5 5 3. Conclusies uit de ruis in de discours Er zijn sociale regels voor wie wat wanneer en waar mag zeggen en er zijn regels voor hoe iets gezegd behoort te worden en ook het hoe is tijd-, plaats- en positiegebonden. De neiging bestaat om dit soort fenomenen te beschouwen als ruis, die het zicht op de ware meningen verstoort. Vanuit het perspectief van discoursanalyse is dit soort ruis nu juist een van de interessante aspecten van vraaggesprekken. We zullen daarom ook nog kijken naar saillante uitspraken die in de interviews zijn gedaan, maar in de coderingen zijn deze geobjectiveerd (en daardoor onzichtbaar geworden). Voorbeelden van zulke ruis aan de kant van de ouderen zouden betrekking kunnen hebben op de rol van geworteldheid, het geaccepteerd worden, als je van buiten komt; het thema veiligheid, dat juist wel of niet wordt genoemd; het belang van toiletbezoek; aandacht op maat bij georganiseerde activiteiten; de rol en het belang van gastheren en dames bij activiteiten. Uiteraard is de ruis aan stakeholderszijde evenzeer interessant. Tot slot Het verkennend onderzoek geeft vele aanknopingspunten voor inspirerend vervolgonderzoek, zoals een verschillenanalyse (Clarke, 2005), waarin relaties en posities in het speelveld van de KKOK letterlijk in kaart worden gebracht. Vooralsnog beperken we ons tot de hiervoor geschetste uitkomsten, die op zich al waardevol lijken te zijn.

6 6 Referenties Adriaansen, M., & Hamers, H. (2012). Slimme zorg, minder zorg. Terugdringing AWBZ gefinancierde zorg. Retrieved from Nijmegen: Algilani, S., Östlund-Lagerström, L., Kihlgren, A., Blomberg, K., Brummer, R. J., & Schoultz, I. (2014). Exploring the concept of optimal functionality in old age. Journal of multidisciplinary healthcare, 2014(7), Campen, C. v., & Ross, J. A. (2011). Kwetsbare ouderen / Cretien van Campen (red.) ; [fig.: Mantext ; vert. samenvatting: Julian Ross]: Den Haag : Sociaal en Cultureel Planbureau, Clarke, A. E. (2005). Situational Analysis: Grounded Theory after the Postmodern Turn. Thousand Oaks, CA: Sage. Gobbens, R. J. J., Luijkx, K. G., Wijnen-Sponselee, M. T., & Schols, J. M. G. A. (2010). Towards an integral conceptual model of frailty. The Journal Of Nutrition, Health & Aging, 14(3), Huber, M., Knottnerus, J. A., Lawrence, G., Henriëtte van der, H., Alejandro, R. J., Daan, K.,... Henk, S. (2011). How should we define health? BMJ, 343. Huber, M. A. S. (2014). Towards a new, dynamic concept of Health. Its operationalisation and use in public health and healthcare, and in evaluating health effects of food. Universiteit van Maastricht, Maastricht. Robson, C. (2011). Real world research : a resource for users of social research methods in applied settings. Chichester: Wiley. Van den Berg, H. (2004). Discoursanalyse. KWALON 26 (2004, jaargang 9, nr. 2) 29, Jaargang 9(nr.2),

7 7 Bijlage 1 De structuur van het concept van optimale functionaliteit op oudere leeftijd Bron: (Algilani et al., 2014)