Een innovatieagenda voor toerisme in Noord Nederland. De kracht van puurheid, eenvoud en comfort

Transcriptie

1 Een innovatieagenda voor toerisme in Noord Nederland De kracht van puurheid, eenvoud en comfort Versie 18 januari 2010

2

3 Inhoudsopgave 0. Voorwoord Inleiding Introductie, thema s en projectbeschrijving Het SIA RAAK-project Onderzoeksvragen en methodologie Innovatie in de toeristische branche Waarom nu innoveren en waarom innoveren in de toeristische branche? Wat is innovatie? Conclusie Projectactiviteiten Innovatie Toeristische Sector beschreven en vergeleken Inleiding Duurzaamheid Vergrijzing Internationalisering Conclusies en aanbevelingen Conclusies Andere uitkomsten Aanbevelingen Ga in contact met een nieuwe doelgroep Reflecties aangaande toerisme in Noord-Nederland en wereldwijde trends Bibliografie... 35

4 Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 4

5 0. Voorwoord Met dit onderzoek presenteren we de resultaten van een tweejarig project over toerisme in het noorden van Nederland. Deze studie bracht twee werelden bij elkaar die niet vaak met elkaar samenwerken: de studenten en docenten van de Hanzehogeschool Groningen en ondernemers uit de noordelijke toeristische sector. Voor ondernemers was het vaak heel verrassend hun bedrijf eens door een groep (internationale) studenten te laten doorlichten, terwijl studenten inzicht kregen in de dagelijkse praktijk. Bedrijven en studenten startten in 2007 een project over innovatie, een thema dat in de toeristische sector (nog) maar beperkt aandacht krijgt. Het project was inspirerend voor ondernemers, studenten en docenten. Als hogeschool kunnen we in een dergelijk project onze maatschappelijke rol vervullen. Kennis is niet de eindbestemming, maar de weg naar een meer duurzame samenleving. Wij hopen dat dit rapport het enthousiasme en de sprankelende ideeën laat zien die binnen het project ontstaan zijn. Projectteam Innovatie in de Toeristische Sector Noord-Nederland, Sylvia Boon Frits Elema Frank Jan de Graaf Inge Groen Pauline Groenhof Fenny Lücker-de Boer Melissa Oudshoorn-Fuller Eva Maria Stoermer Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 5

6 Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 6

7 1. Inleiding 1.1. Introductie, thema s en projectbeschrijving Door een beschrijving van en reflectie op de samenwerkingsprojecten tussen ondernemers en kennisinstelling probeert dit rapport conclusies en aanbevelingen te trekken uit het project Innovatie Toeristische Sector. De uitkomsten worden gerelateerd aan de meest recente inzichten op het gebied van toerisme. Er worden onder andere voorbeelden gebruikt uit andere Noord-Europese landen. In dit project is een bottom-up benadering gehanteerd. Op basis van vele projecten probeerden de participanten resultaten boven water te krijgen, die relevant zijn voor de branche, de regio en de kennisinstelling. In dit rapport vatten we de resultaten samen. Dit leidt soms tot nieuwe inzichten over toerisme in het landelijk gebied van Noord-Europa. In het project stonden drie ontwikkelingen centraal die belangrijk zijn voor de toeristische branche in de toekomst: vergrijzing, duurzaamheid en internationalisering. De visie in dit rapport is gebaseerd op deze drie pijlers. Little Scandinavia, High Tech & Simplicity waren de belangrijkste begrippen in de oorspronkelijke visie. Op basis van de projecten die zijn uitgevoerd, kan een visie worden ontwikkeld die tegemoetkomt aan de mogelijkheden van de regio. Dat leidde tot de ondertitel van dit rapport De kracht van puurheid, eenvoud en comfort. Dit hoofdstuk geeft inzicht in het SIA RAAK-project en de onderzoeksthema s Het SIA RAAK project Het SIA RAAK-project was een initiatief van de Hanzehogeschool Groningen, HanzeConnect en de Recron. De focus ligt op drie vragen die belangrijk zijn voor noordelijke toeristische ondernemers. De vragen zijn: 1. Hoe kan de 55+-markt worden aangetrokken (zonder andere marktsegmenten te verliezen en zonder oudbollig te worden)? 2. Hoe kunnen we inspelen op de toenemende internationalisering in de toeristische sector (en deze trend in een kans veranderen)? 3. Welke mogelijkheden zijn er qua duurzaamheid voor toeristische ondernemingen? De Hanzehogeschool Groningen is gevraagd een innovatief en praktisch project op te zetten rondom deze drie hoofdvragen. Een subdoel was het stimuleren van multidisciplinaire samenwerking binnen de Hanze. Er dreigde een kloof te ontstaan tussen de toeristische sector en docenten en onderzoekers van de Hanzehogeschool Groningen. Om de kloof te dichten, werd er samenwerking tot stand gebracht tussen ondernemers en docenten/studenten van de Hanzehogeschool Groningen. Dit leidde tot een groot aantal participanten binnen de Hanzehogeschool Groningen: het Instituut voor Marketing Management, het Instituut voor Bedrijfskunde (Management Economie Recht), de International Business School (initiator van het project), het Kenniscentrum Energie, het Kenniscentrum Ondernemerschap, het Kenniscentrum Ruimtelijke ontwikkeling (NoorderRuimte) en het Kenniscentrum Zorg, Welzijn en Sport. Verder werd het project ondersteund door de Recron, MKB-Noord en de Kamer van Koophandel in de drie noordelijke provincies. De belangrijkste doelen waren: het beantwoorden van vragen van de toeristische ondernemers door sub-projecten uit te voeren; een langdurige relatie tot stand brengen tussen de participanten door het creëren van netwerken waardoor informatie gedeeld kan worden door gebruik te maken van elkaars kennis en vaardigheden; het uitbreiden van kennis over de grenzen van sectoren heen; eventueel gebruikmaken van kennis die in andere regionen/het buitenland voorhanden is en deze toepassen op de drie hoofdvragen en zo nieuwe leerervaringen creëren: kenniscirculatie. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 7

8 De verwachte uitkomsten waren: productontwikkeling op het gebied van gezondheidstoerisme, duurzaam en international toerisme. Nieuwe product-marktcombinaties zouden kunnen ontstaan; cases op basis van benchmarking zullen worden onderzocht; groepen toeristische ondernemers treffen elkaar regelmatig om onderling informatie uit te wisselen; de toeristische professionals worden in contact gebracht met professionals uit andere branches (gezondheidszorg, wellness & gezondheid) met het doel cross-sector mogelijkheden te stimuleren, zoals bij voorbeeld het Duitse Kurort-model. Met deze projecten zouden de de mogelijkheden in de regio verder moeten worden ontwikkeld Onderzoeksvragen en methodologie Innovatieve kansen benutten met behulp van voorbeelden, wellicht is dat een goede samenvatting van de benadering in dit project. Dit rapport kan worden gezien als een belangrijke mijlpaal bij het bereiken van dit doel. Het probeert een nieuw perspectief op innovatie te ontwikkelen voor de toeristische sector in het noorden van Nederland. Twee onderzoeksvragen worden beantwoord: Hoe kan het toeristische MKB omgaan met de belangrijke trends in de toeristische ontwikkeling (vergrijzing, duurzaamheidsissues en internationalisering in het toerisme) en de regio positioneren als een innovatie en attractieve toeristische bestemming? Figuur 1 vat de methodologie samen die gebruikt is om tot een antwoord op deze vragen te komen. Het is gestart met de ontwikkelingsfase van het onderzoek. De figuur maakt duidelijk dat er gekozen is voor een bottom-up benadering, gebaseerd op een algemeen idee over de ontwikkelingen in het toerisme. Een projectplan werd ontwikkeld, samen met een visie op de ontwikkelingen in de toeristische sector in Noord-Nederland. In de hoofdfase van het project heeft de Hanzehogeschool Groningen nauw samengewerkt met toeristische ondernemers uit de regio. In de laatste fase van het project werd deskresearch uitgevoerd, waarbij de ontwikkelingen in het noorden vergeleken werden met ontwikkelingen in het buitenland. Best practices en theoretische inzichten werden op dit project gelegd. Twee belangrijke bronnen werden gebruikt: literatuur en internet. Met het doel om voorbeelden te vinden van innovatieve toeristische projecten. De ondernemers die bij deze projecten zijn betrokken, zijn geïnterviewd. Verder zijn acht diepte-interviews met binnenen buitenlandse toeristische ondernemers gehouden (zie bijlage 1). Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 8

9 Verzamelde data Toegepaste onderzoekstools Projectinitiatoren zien nieuwe bedreigingen en kansen voor toerisme Ontwikkelfase: schrijven van een voorstel en het ontwikkelen van een visie op regionale ontwikkeling van het toerisme De ondernemers, docenten en studenten van de Hanzehogeschool Groningen ontdekken samen nieuwe kansen De feiten zijn geïnventariseerd en vergelijk- baar met andere regio s HOOFDFASE Uitvoeringsfase: samenwerking met toeritische ondernemers Internet - en deskresearch Literaire bespreking, CBS, WTO rapport Nederland, Netherlands Foreign Investment Company Confrontatie met 3 trends in Noord-Nederland Diepteinterviews en deskresearch Benchmarking cases in NL en Europa, voorbeelden MKB en brancheorganisaties Figuur 1: methoden van toegepast onderzoek Bron: Projectgroep ITS Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 9

10 Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 10

11 2. Innovatie in de toeristische branche Innovatie en toerisme, als je deze begrippen samen ziet, dan geven ze niet de indruk dat ze makkelijk te combineren zijn. Echter, dat is niet het geval. Toeristische ontwikkeling is sterk afhankelijk van trends en daarom van nature re-actief in plaats van innovatief. Bovendien kun je je afvragen of innovatie niet iets is voor grote bedrijven met veel financiële middelen in plaats van voor kleine ondernemingen in het MKB. Dit hoofdstuk laat zien dat innovatie, of de wil om innovatief te zijn, belangrijk is voor het toerisme en dat ook en zelfs (of juist) kleine bedrijven hun voordeel met innovatie kunnen doen. Daarom moet de term innovatie nader worden bekeken Waarom nu innoveren en waarom innoveren in de toeristische branche? De term globalisering is deel gaan uitmaken van onze woordenschat. Globalisering als concept voor een geïntegreerde Europese samenleving, als deel van de dagelijkse realiteit. Beide processen, innovatie en globalisering, laten zien hoe de nieuwe technologie van de 21 e eeuw het dagelijkse leven en werken behoorlijk heeft veranderd. Verbeteringen in transport en communicatie brachten internationale markten samen en lieten een globale cultuur ontstaan, die invloed heeft op het bestaan van alle Europese burgers. (EU, 2006). Het is belangrijk dat we ons realiseren dat dit geleid heeft tot een nieuwe mix van economisch, ecologisch en sociaal potentieel. Aan de ene kant aanvullend op het bestaande, aan de andere kant ontstaat er door de vernetting een nieuwe complexiteit, waar we op een andere, innovatieve manier mee moeten omgaan. Zoals aangegeven in het document Innovation in tourism, How to create a tourism learning area gepubliceerd door de Europese Commissie bevindt zich de toeristische sector in de kern van zijn verandering. De sector kan gezien worden als voorbeeld voor de ontwikkeling van een geglobaliseerde economie. Door het toenemen van de reismogelijkheden, dat een tool is voor de ontwikkeling van regionale ontwikkelstrategieën, en gebruikmaking van nieuwe technologie ontstaat er een potentieel van nieuwe producten en diensten. De voortdurende groei en de veelheid van trends beïnvloeden de Nederlandse toeristische branche. Vanzelfsprekend is het belangrijk dat er ingespeeld wordt op deze nieuwe trends en ontwikkelingen. Daarom is innovatie wezenlijk voor de reis- en toeristische branche (EU 2006). Basically, innovations are a way of making sure that the economic structures of destinations will always be dynamic (EU 2006) 2.2. Wat is innovatie? Innovatie is het omzetten van ideeën in acties die waarde creëren. Het introduceren en vercommercialiseren van iets nieuws. Dit iets nieuws kan een product of dienst zijn, een nieuwe technologie, een nieuwe manier om klanten te benaderen, of het benaderen van een nieuwe markt. Omdat sommige onderzoekers en studenten een idee definiëren als iets wat er voorheen niet was, raken ondernemers door deze omschrijving gedemotiveerd. Dat is niet de bedoeling. Daarom gebruiken wij hier de definitie: innovatie is iets nieuws met waarde. Je zou ook kunnen zeggen dat er voor een ondernemer of een bedrijf sprake is van een innovatie als er voor hem/ haar of het bedrijf iets nieuws gebeurt, waardoor er voor de ondernemer en zijn bedrijf toegevoegde waarde ontstaat. Een innovatief bedrijf staat open voor verandering en ontwikkeling en is in staat innovaties te adopteren in de bedrijfsvoering. Zo blijft het bedrijf succesvol, ook in de toekomst. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 11

12 Natuurlijk wordt innovatie altijd bepaald door het totale innovatieproces: het genereren van een idee, de selectie, de realisatie ervan en de implementatie. Er zijn verschillende vormen van innovatie (Jacobs, 2008). Incrementele innovatie - is gericht op het maken van kleine, maar belangrijke verbeteringen van bestaande producten of diensten. Baanbrekende innovaties dit type innovatie introduceert een bestaande technologie in een nieuwe markt, een nieuwe technologie in een bestaande markt, of verandert de manier waarop het aanbod wordt geleverd. Game wisselaars dit type innovatie verstoort een bestaande markt of creëert een geheel nieuwe markt. Baanbrekende innovaties zijn moeilijk te realiseren.. Incrementele innovatie daarentegen concentreert zich op het maken van kleine stappen voor een bedrijf om te verbeteren, bijvoorbeeld een enkele dienst, product, of de aard van de communicatie. Het volgende gedeelte laat zien dat incrementele innovatie ook in het toeristisch MKB voorkomt. Innovatie in het MKB Het MKB wordt gezien als de motor van de economie. Meer dan 99% van alle Europese ondernemingen (Europese Commissie) zijn MKB-bedrijven. Zij dragen bij aan de economie van een land. Denk daarbij aan de werkgelegenheid, zij zijn de leveranciers van grotere ondernemingen en leveren een land een diverse economische structuur door de ontwikkeling van nieuwe activiteiten (Asheim, 2003). De ontwikkeling van nieuwe activiteiten is gebonden aan het genereren van nieuwe ideeën - innovatie. Klein is sterk - hoewel sommige ondernemers nog steeds denken dat ze te klein zijn (gebrek aan middelen) om te innoveren. Het tegendeel blijkt vaak: de (geringe) omvang van de bedrijven kan een voordeel zijn. Zij hebben het vermogen om nieuwe technologieën te benutten en snel te reageren op veranderende behoeften van de markt. Het MKB heeft een cruciale rol in het succes van de Europese economie (Europese Commissie). Ook kunnen ze sneller reageren op veranderende trends Conclusie Uit dit hoofdstuk is gebleken dat trends zoals globalisering dwingen tot innovatie. Er moet immers een antwoord gevonden worden op de vraag hoe we kunnen om gaan met internationale concurrentie. De toeristische sector bevindt zich in het centrum van de verandering. Innovatie betekent de invoering en het vercommercialiseren van iets nieuws, iets praktisch. Dat levert een onderneming - op de lange termijn - voordeel op. Incrementele innovatie, vernieuwing in kleine stapjes, is juist geschikt voor kleinere bedrijven, die sneller kunnen inspelen op veranderingen omdat ze flexibeler zijn. Innovatie is niet een thema dat vaak terugkomt in de toeristische sector. Daarom is de Hanzehogeschool Groningen begonnen met het ontwikkelen van innovatieprojecten met het MKB in de toeristische sector. Uit de volgende hoofdstukken zal dit uit de voorbeelden blijken. Ook zullen conclusies worden getrokken over de drie belangrijkste trends. Tijdens dit project werden voorbeelden gevonden in Noord- Nederland die kunnen concurerren met voorbeelden uit vergelijkbare regio's in Europa. De Hanzehogeschool Groningen is begonnen met het ontwikkelen van innovatieprojecten met het MKB in de toeristische sector. Een beschrijving is in de volgende hoofdstukken te vinden. DHet betreft voorbeelden van goede en innovatieve manieren om om te gaan met de huidige trends. De focus ligt op de innovatieve aspecten binnen de toeristische branche. Meer informative over de diverse projecten is te vinden op de website Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 12

13 3. Projectactiviteiten Innovatie Toeristische Sector beschreven en vergeleken 3.1. Inleiding In dit hoofdstuk worden de voornaamste activiteiten met bedrijven in het project Innovatie Toeristische Sector beschreven. Dit leidt tot enige eerste conclusies over wat ondernemers kunnen leren van het project. Eerst wordt ingegaan op duurzaamheid, het project waar veel aandacht voor was bij ondernemers. Daarna gaan we in op vergrijzing en ten slotte komen projecten aan bod die gingen over de internationale profilering van ondernemingen en regio s waarin zij werken. De projecten worden vergeleken met enige best-practices in andere regio s in Nederland en andere delen van Europa. Hieronder worden veel projecten kort beschreven. Op de website kunt u meer informatie en cases vinden Duurzaamheid Activiteiten in het project Projectnaam Wie Wat Eerste klimaatneutrale camping in Nederland Camping Thyencamp, Drenthe Camping Thyencamp is de eerste Nederlandse klimaatneutrale camping met verschillende energieen waterbesparende activiteiten (zonnepanelen die elektriciteit produceren, regenwater om het sanitair mee te spoelen, wasmachines werken met het water uit de zonneboiler). Dit naast de elektrische fietsen, fair trade-producten en het gebruik van 'spaarlampen'. De heer Tienkamp ziet duurzaamheid als iets normaals. We maken allemaal deel uit van de natuur en van een sociale gemeenschap. Hier ook aandacht voor culturele duurzaamheid. Daarmee is de Theyencamp niet alleen het eerste voorbeeld van een duurzame camping, maar ook een heel sterk voorbeeld, waarbij duurzaamheid in alle aspecten van de bedrijfsvoering is doorgevoerd. Een voorbeeld: het initiatief cultureel overnachten. Hierin participeren 12 musea en 16 accommodaties om de regio te positioneren en goed te doen voor Duurzaamheid bevorderen in Het Blauwe Lint Blauwe Lint de regio. In de regio Oldambt besloten 27 toeristische bedrijven zich te verenigen in vereniging Het Blauwe Lint. Het doel van de vereniging is het toerisme in het gebied van het Oldambt te promoten. Onderzoeken door diverse studenten toonden aan dat bij de bedrijven die aangesloten zijn bij de vereniging veel duurzame innovaties doorgevoerd kunnen worden die in korte tijd terug te verdienen zijn. Daarnaast hebben studenten een duurzaamheidsbarometer geïntroduceerd. Met deze barometer kan gemeten worden hoe Het Blauwe Lint zich duurzaam verder kan ontwikkelen. Er wordt gekeken naar alle aspecten van duurzaamheid: people, profit en planet. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 13

14 Projectnaam Wie Wat Bevorderen van duurzaamheid Haven Hunzegat, Waterpark de Bloemert, Camping Lauwersoog, Watersportcamping Heeg, Camping Langeloërduinen, De Boemerang, Thyencamp Camping, Restaurant Puur, Kampeerterrein Meerwijck, Hoeve t Wed, Camping de Reeënwissel, De Kievit, Dorpshuis de Bongerd, De Vier Eiken, Watersportcamping Heeg. Voor veel bedrijven in de sector is een duurzaamheidsscan uitgevoerd. Veel verbeteringen zijn/worden doorgevoerd. Denk aan: - isolatie - de juiste energieeverancier - leds - energiezuinige verlichting - zelf energie opwekken met zon en wind - waterterugwinning - waterzuivering - gedrag (cursus) - subsidies die ervoor zijn om duurzaamheid te stimuleren - fair trade & regionale duurzame producten Ontwikkeling Vossenburcht Ontwikkeling MVO-tool Dorpshuizen Dorpshuis Oostwold Dorpshuis De Bongerd, Ten Boer Dorpshuis Aeilko Zijlkerhuis, Nieuw Beerta Zorgboerderij Vossenburcht Horeca Nederland Zorgboerderij de Vossenburchtvangt jongeren met gedragsproblemen op. Ze kunnen op de boerderij aan het werk met o.a. de paarden en krijgen op die manier meer structuur in hun leven. De Vossenburcht groeit op de oude locatie uit zijn jasje. Aan het nieuwe Oldambtmeer, vlakbij de Blauwe Stad, heeft de Vossenburcht een nieuwe locatie gevonden. De gemeente Winschoten heeft voorlopig toestemming gegeven voor de zorgboerderij en de benodigde verbouwingen. Het atelier Duurzaam Bouwen ondersteunde de Vossenburcht met bouwplannen. De gemeente heeft voorwaarden verbonden aan de exploitatie. Om tegemoet te komen aan het recreatieve karakter van de omgeving heeft de gemeente de Vossenburcht verplicht om het complex te verrijken met een recreatieve activiteit. Gedacht wordt aan een theehuis. Het business plan voorziet in een duurzame bedrijfsvoering. Duurzaam heeft hier vooral betrekking op de integratie van de jongeren in de maatschappij. Resultaten: - een duurzaam bouwplan om de toekomst van de Vossenburcht te verzekeren; - een concept waarbij een bijzondere groep mensen door te werken in het theehuis integreert in de maatschappij. Horeca Nederland is een belangenorganisatie. Horeca Nederland wil MVO & duurzaamheid voor haar leden faciliteren. Hiervoor werd een tool ontwikkeld die de kerngebieden van Horeca Nederland verbindt met People, Planet & Profit. Hier vinden alle leden van Horeca Nederland op een eenvoudige manier de informatie die zij zoeken In de toekomst zal de tool worden gedigitaliseerd en zo de bewustwording bij de horecabranche stimuleren. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 14

15 Projectnaam Wie Wat Duurzaamheidsbarometer Het Blauwe Lint Een meetinstrument dat de stand van zaken weergeeft op het gebied van duurzaamheid. De duurzaamheidsbarometer maakt ondernemers bewust van duurzame factoren in het bedrijfsbeleid. Alle fasen van de bedrijfsvoering zijn terug te vinden in deze barometer: idee, ontwerp, ontwikkeling, bedrijfsvoering. Deze worden gekoppeld aan de begrippen people, planet en profit. Voordeel van het instrument: ondernemers kunnen in één oogopslag zien hoe de stand van zaken is met betrekking tot duurzaamheid. Het instrument kan gebruikt worden om groepen toeristische ondernemers met elkaar te vergelijken (benchmarking). Andere projecten en voorbeelden in Nederland en het buitenland Op het gebied van duurzaamheid zijn in Nederland en het buitenland veel meer initiatieven. Uit een aantal, activiteiten die we als innovatief kunnen bestempelen, kunnen ondernemers uit Noord- Nederland inspiratie halen. Projectnaam Wie Wat Zeeland regionale wellnessaanbiedingen Groene Woud Regio branding om multifunctionele landelijke ontwikkeling te stimuleren Duurzame mobiliteit in het Park De Alde Feanen Texel 2030 Samenwerking Campingpark Ons Buiten + Tamara Totaal Verzorging 50 samenwerkende bedrijven in Brabant Groene Woud Fryslân national park De Alden Feanen Texel, diverse stakeholders In Zeeland werkt een luxe camping samen met een schoonheidssalon. Samen bieden zij hun gasten 'wellness' met Zeeuwse producten, zoals: Zeeuwse kleipakkingen. Lokale producten worden gebruikt in de behandelingen. Dit bevordert de positionering van de Zeeland wellnessbestemming. Dit jaar is dit idee genomineerd voor de Innovatie Toerismeprijs en gepresenteerd door de regio Zeeland. 'The Green Woods' is een initiatief van 50 bedrijven die diverse kleine initiatieven van boeren op het gebied van toerisme hebben gelanceerd. Direct marketing van de kwaliteit van voedsel en natuur, gecombineerd met landschapmanagement. Ze hebben de krachten gebundeld en daarmee de activiteiten geprofessionaliseerd. Een goed voorbeeld van gemeenschappelijke profilering: 'regio branding'. De samenwerking met de regionale kennisinstellingen en overheidsinstanties is aan gegeaan. Er is een gedetailleerde webpagina, elk jaar een Regio Festival ', dat duizenden bezoekers trekt en een' Fonds voor Regionale Ontwikkeling ' is in het leven geroepen om activiteiten te financieren. Andere commerciële activiteiten zijn in ontwikkeling. De provincie Fryslân in, in samenwerking met de natuurverenigingen organisatie Fryske Gea [Friese Land], het Cartesius Instituut en diverse andere belanghebbenden uit het gebied, hebben gewerkt aan nieuwe, duurzame recreatieve mogelijkheden en innovatieve communicatiemiddelen. Resultaten waren een veerboot voor de bezoekers op zonneenergie, innovatieve tweezitsfietsen, een informatiecentrum voor de bezoekers, GPS-wandelingen en een fietstaxi. Op initiatief van het bestuur van de VVV werd het 'Texel 2030'-project gestart met het doel de juiste balans te behouden tussen toerisme en natuur. Verschillende deskundigen namen deel: ruimtelijke planners, natuurbeschermers, deskundigen uit de toeristische branche, boeren en mensen uit culturele instellingen. Activiteiten uitgevoerd tot nu toe: beperking / plafond voor de groei van het toerisme, bijvoorbeeld door een beperkt aantal bedden. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 15

16 De volgende samenvatting toont de initiatieven in het buitenland. Projectnaam Wie Wat Eco- vriendelijke camping Regionaal label Feddet Camping, in Zeeland en Denemarken Gemeenten Söderslätt en Lund i.s.m. de universiteit. De Zweedse Business Development Agency zorgde voor de financiering. De gebouwen van de camping zijn milieuvriendelijk gebouwd om het kwetsbare milieu te beschermen. Concrete voorbeelden: natuurlijke ventilatie, milieuvriendelijke en CO2-neutrale verwarming, isolatie, waterbesparende initiatieven en energiebesparende hubs zijn geïnstalleerd. De camping heeft het Green Key -keurmerk, een Deens keurmerk speciaal voor de toeristische sector. Het Söderslätt-label is bedoeld om de lokale burgers en toeristen te ondersteunen om op zodanige wijze te consumeren dat de lokale economie wordt ondersteund. Stimulering en promotie van de productie van vers voedsel en lokaal geproduceerde producten en diensten. En de bevordering van milieu verbeteringen. Natuurlijk lukt zoiets alleen maar als allle stakeholders zich bewust zijn van de noodzaak van een dergelijk plan. Resultaat: het lokale label dat hier is gerealiseerd kan worden toegepast op andere regio's in Zweden. De product criteria zijn geschikt voor bijna alle goederen en diensten in Söderslätt (met inbegrip van ruwe en bewerkte voedingsmiddelen, restauratie, kunst, handwerk, entertainment en evenementen). Conclusies op het gebied van duurzaamheid Op basis van de projecten kunnen tenminste vier conclusies worden getrokken op het gebied van toerisme & duurzaamheid in Noord-Nederland. 1. Gebruikmaken van duurzame en eco-producten, bij voorkeur lokale producten, biedt kansen. 2. Energie efficiency en nieuwe technologie geeft veel mogelijkheden, bijvoorbeeld de aanpassing van de installaties of transportmiddelen met het oog op het verminderen van de CO2-uitstoot (footprintreductie). 3. Samenwerking, oftewel een Multi-stakeholder benadering, maakt het mogelijk dat niet één onderneming, maar een regio zich kan presenteren als Groen. 4. Green key, een keurmerk op het gebied van duurzaamheid voor ondernemers in de toeristische sector, kan helpen bij dergelijke profileringsinitiatieven. Uit de uitgevoerde projecten blijkt dat samenwerking tussen (toeristische) ondernemers duurzaamheid bevordert. Door het gesprek over dit thema aan te gaan, wordt de duurzaamheid awareness groter. Als deze bewustheid er is, leidt dit (vaak) tot een me to -strategie. Als mijn buurman op de enerierekening kan besparen, kan ik dat ook. Een bewijs dat sociale bewustwording vooraf gaat aan uiteindelijke innovaties. Het project heeft laten zien dat studenten veel in de praktijk kunnen leren en dat de praktijk leert van studenten. In dit project maakten veel ondernemers voor het eerst (bewust) kennis met duurzaamheid. Duurzaamheid is in veel toeristische activiteiten vanzelfsprekend. Immers, je wilt het beste voor je klanten. Door de samenwerking met studenten en daarmee met de duurzaamheidscan van Van der Meijden (2009) een docent van de Hanzehogeschool Groningen die een belangrijke rol heeft gehad in dit project - is er niet alleen bewustwording ontstaan, maar ook het besef dat met duurzame profilering concurrentievoordeel kan worden behaald. Het project heeft de ontwikkelaar van de scan geholpen het instrument verder te ontwikkelen. Ook heeft het project daarmee bijgedragen aan het boek Verantwoord Ondernemen door Bedrijven, De student als junior onderzoeker. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 16

17 De MVO-scan was een basis voor de MVO-tool die voor Horeca Nederland ontwikkeld is op basis van een in 2008/2009 ontwikkeld model (studenten minor MVO) voor PUB (Project en Uitwisselbureau Creatieve Stad Groningen). Hetzelfde basismodel werd toegepast bij Het Blauwe Lint. Hier is een duurzaamheidsbarometer tot stand gekomen, waarmee van jaar tot jaar gemeten kan worden hoe duurzaamheid zich verder ontwikkeld in dit specifieke gebied. Uiteraard zijn deze tools ook toepasbaar op andere toeristische gebieden. Transfer is goed mogelijk. Een waardevolle uitkomst van dit project. De Hanzehogeschool Groningen blijft verder actief op het thema duurzaamheid. Zo worden in 2010 één of meerdere masterclasses rond Duurzaamheid georganiseerd (zie aanbevelingen). In dit project is deze masterclass met ondernemers ontwikkeld. De masterclass biedt de (toeristsiche) ondernemers concrete handvatten voor de communicatie van hun toeristische activiteit en de bijdrage die het levert aan de regio. Met name voor het aantrekken van Scandinavische toeristen is duurzaamheid een must. De standaarden voor duurzaamheid in Scandinavische landen zijn hoog en toeristen verwachten minimaal hetzelfde niveau in Nederland. Door verbetering van voorzieningen met de hulp van technologische vooruitgang en/of aandacht voor lokale producten, kan al een hele stap voorwaarts worden gemaakt. Het creëren van een regionaal label, voor voedingsmiddelen, restauratie, kunst, handwerk, entertainment en evenementen, helpt bij het positioneren van de regio. De tweede trend die in dit project is onderzocht, is de trend dat toeristen steeds ouder worden (vergrijzing) ofwel dat het aandeel ouderen groot is. Daarover gaan de volgende paragrafen. 3.3 Vergrijzing Activiteiten in het project Het vinden en operationaliseren van projecten op het gebied van vergrijzing is het moeilijkst geweest in dit project. Terwijl alom erkend wordt dat ouderen een relevante doelgroep zijn, mede ook door de vergrijzing. Het is een winstgevend segment. Bovendien is het toeristische product dat werd aangeboden in Noord-Nederland, met inbegrip van outdooractiviteiten zoals wandelen en fietsen, maar ook cultureel toerisme in de steden inclusief eten en drinken zeer geschikt voor deze doelgroep. Toch wordt er weinig gedaan om ouderen aan te trekken. Uit onderzoek blijkt dat er kansen liggen bij de 55-plussers. Terwijl een aantal jaren geleden de grijze golf hoog op de agenda stond van toeristische ondernemers, doet toeristisch MKB momenteel weinig specifieke dingen om de 50+/55+ toeristen aan te trekken. Er zijn slechts enkele bedrijven die vernieuwende initiatieven hebben ontwikkeld. Dit hangt mede samen met het feit dat het in ouderenmarketing moeilijk is te segmenteren en - misschien nog belangrijker omdat ouderen veelal niet als ouderen willen worden aangesproken. Noord-Nederland is hierin overigens niet uniek. Hetzelfde geldt voor vergelijkbare regio s in het buitenland. Projectnaam Wie Wat Adverteren op websites voor ouderen Diverse bedrijven Een manier om de oudere reiziger te bereiken, is het adverteren op webpagina's gemaakt door en voor hen. Een voorbeeld van een dergelijke webpagina is Beurs o.a. Marketing Drenthe Op de site worden speciale reizen voor ouderen gepresenteerd. Marketing Drenthe stond op de '50+ Beurs in Utrecht in september van dit jaar, om zo de regio te promoten als een gebied om te ontspannen te leven en te werken. De beurs is de grootste voor actieve 50+ ( bezoekers) en het is een interessante en belangrijke plek om in contact te komen met de oudere doelgroep. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 17

18 Projectnaam Wie Wat Senior proof Scan Accomodaties voor senioren Parc Emslandermeer, diverse campings De Recron heeft de behoeften van het ouderen segment beschreven. Gastvrij Nederland verzorgt cursussen om toeristische ondernemers bewust te maken van de behoeften van de doelgroep. Door de behoeften van de rustig groene doelgroep te vergelijken met de aanwezige faciliteiten en de ligging van toeritische accomodaties kan worden vastgesteld of een accommodatie geschikt is voor de doelgroep. Hiervoor werd een scan ontwi kkeld die meteen duidelijk maakt of de accommodatie geschikt is. Categoriën: nauwelijks groen, redelijk groen, groen. Optimaal GROEN: De oudere doelgroep is niet veeleisend. Natuur, culturele activiteiten en een rustige rustige omgeving zijn trekkers. Verdere behoeften: hoog comfort niveau (sanitair), privacy, hoog service niveau/ klantvriendelijkheid, mogelijkheden voor excursies. Senioren mijden de drukte van het hoogseizoen en gaan in het voor- en naseizoen op vakantie. Welness voor ouderen diverse sauna s & wellness centra in de Noordelijke regio Uit het onderzoek dat is uitgevoerd blijkt dat de toeristische sector nog te weinig ingespeeld is op de oudere doelgroep. Hierdoor blijven kansen liggen. Kleine aanpassingen zijn vaak voldoende om de doelgroep tevreden te stellen. Mysterieshoppers toonden aan dat de sauna s en wellness centra zich (nog) niet bewust op de oudere doelgroep richten. Er gaat al heel veel goed, maar er liggen verbeter kansen om nog beter op de groene en aqua doelgroep in te spelen. Ook dit onderzoek was gebaseerd op de segmentatiecriteria van Gastvrij Nederland. Twee andere innovatieve voorbeelden buiten Noord Nederland Projectnaam Wie Wat Wandelen voor ouderen Toerisme Voerstreek, België Het Bureau voor Toerisme adverteert met wandeltochten in het bijzonder voor ouderen, gehandicapten en gezinnen met kinderen. De wandelroutes die in de brochures worden beschreven, zijn aangepast aan de mogelijkheden van deze groepen: verkort, licht en toch interessant met haltes langs de weg. Senior arrangement Hotel-Restaurant Tummers, Limburg Speciale arrangementen: het hotel heeft speciale seniorpakketten met aanbiedingen voor senioren. Een Seniorpakket bestaat uit overnachtingen met uitgebreid ontbijt en diner, gratis wandelkaart voor de omgeving en gratis entree voor het Holland Casino in de buurt. Conclusie op het gebied van vergrijzing Het is op basis van de ervaringen in dit project moeilijk echt conclusies te trekken. Onderzoek suggereert dat het toeristische MKB in vergelijkbare regio s ook in het buitenland strijdt om de aandacht van de oudere toeristen, maar hierbij worden ouderen bijna nooit aangesproken op hun leeftijd. Veelal komen thema s als comfort naar boven als ouderen worden aangesproken. Ook andere (innovatieve) manieren. Wandelroutes voor de 50+ generatie als voorbeeld van een poging om dit marktsegment te bedienen. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 18

19 Er wordt verder niet door gesegmenteerd in specifiekere doelgroepen: het opsplitsen van de doelgroep in het segment bijvoorbeeld, in vergelijking met 7 +. De 75+. Eigenlijk kan gesteld worden dat deze interessante markt niet met specifieke middelen wordt benaderd door het MKB in Noord- Nederland. Ondernemers in andere landen worstelen overigens met hetzelfde probleem. Hier is nog een wereld te winnen. 3.4 Internationalisering Projecten en voorbeelden in Noord Nederland Uit de cijfers die het Nederlands Bureau voor Toerisme publiceert, blijkt dat de groei van het toerisme in Nederland marginaal is. De regio legt het af tegen goedkope zonbestemmingen. De regio trekt ook zeer weinig toeristen uit andere landen in Europa, laat staan dat er toeristen komen uit landen als Japan, China of de Verenigde Staten. Daarom richten zich de marketingactviteiten vooral op de buurlanden België en Duitsland. Hier is nog een groot onbenut potentieel. Uit het onderzoek blijkt dat het MKB nog onvoldoende in staat is de buitenlanders uit de buurlanden op een innovatieve wijze aan te trekken. Afgezien van een paar webpagina's van campings die vertaald zijn in het Engels en Duits kan hier nog veel worden verbeterd en bereikt. De stad Groningen probeert bezoekers te trekken door samen te werken met het noorden van Duitsland. Daarnaast door promotie en zich te presenteren op de pagina's van online netwerken zoals Facebook. Ook kan een verzoek aan de internationale pers naar de regio te komen, helpen om een goede positie te verwerven op de internationale toeristische landkaart. Maar hoe kunnen kleine toeristische organisaties participeren in het aantrekken van buitenlandse bezoekers? Hoe doen MKB ers dit in het buitenland? De volgende trends worden zichtbaar. Projectnaam Wie Wat non-line Groningen op De stad Groningen heeft een profiel op Facebook en momenteel meer promotie Facebook dan leden. Foto's van de stad kunnen worden geupload. Een goede Public Express Bremen- Groningen Internationaal persbezoek (familie uitjes) Internationalisering & regiomarketing Public Express Transport Marketing Drenthe manier ook om de regio mee te promoten. Sinds vijf jaar is er de Express Groningen-Bremen, de busverbinding van Noord-Nederland met Duitsland. Op de webpagina, waar tickets kunnen worden gekocht, presenteert Groningen zich als een hip en cultureel interessante Nederlandse stad die de moeite waard is voor een bezoek van een dag. Er is een link naar de pagina Evenementen voor de regio Groningen. Een groep Spaanse journalisten voor toeristische media bezocht Drenthe in juni van dit jaar. Ze waren uitgenodigd door het Nederlands Bureau voor Toerisme in Madrid. Ze bezochten Marketing Drenthe en de stad Groningen en leerden door een interessant programma het gebied kennen met inbegrip van de vele fietspaden. Het Blauwe Lint Uit onderzoek blijkt dat het Oldambt, waarin de vereniging Het Blauwe Lint actief is, onvoldoende doet om Duitse toeristen en toeristen uit Scandinavië te trekken. Deze toeristen verwachten een hoog voorzieningenniveau en met name de Scandinaviërs vinden duurzaamheid belangrijk. Het gebied is onoverzichtelijk voor toeristen. Dit verbetert als het gebied duidelijker gemarkeerd wordt en als er gebruik wordt gemaakt van international toerisme borden. Een Duits/Engelstalige website is een must als je de gasten naar het gebied wilt trekken. Daarnaast kan er nog veel beter gebruik worden gemaakt van e-marketing. Service Hoofdsteden De toeristische attracties in de hoofdsteden van de noordelijke provincies kwaliteits van de zijn gescreend op aantrekkelijkheid voor toeristen uit Duitsland en management noordelijke Scandinavië. Er valt nog veel te verbeteren, met name in het spreken van Mystery provincies de talen, (Duits en Engels) en de communicatie. E-marketing is een Guests kans. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 19

20 Innovatieve voorbeelden uit het buitenland Projectnaam Wie Wat Bezoekersnetwerk Noordoost Engeland Het landelijk boek ervaring Vakantie op de boerderij Microbedrijven accommodatie aanbieders in Wilde Redesdale Tweedehands boekhandels in heel Europa Georganiseerd door de provinciale kamer van Landbouw, Tirol in Oostenrijk Een netwerkmodel, VisitorNetwork, met het doel bezoekers van 50 bedrijven (duurzaam toerisme) samen te brengen. Het idee van een bezoekersnetwerk heeft ook internationaal veel potentie. Het project in Wilde Redesale heeft verschillende voordelen voor de deelnemende bedrijven: marketingkosten worden gedeeld, inkoopvoordelen, kennis wordt gedeeld en uitgedragen. Zo kan er optimaal worden ingespeeld op de behoeften van de bezoekers. BookTownNet is een consortium in vijf landen met 75 sterke, kleine tot middelgrote onderneming van tweedehands en antiquarische boeken die allemaal opereren vanuit het landelijk gebied. Ze werken samen om een IT-netwerk te vormen om meer (buitenlandse) bezoekers aan te trekken. Deelnemende boekhandels zijn onder andere gevestigd in België, Italië, Groot- Brittannië, Nederland. 430 boerderijen zijn bij het initiatief betrokken. De meeste beschikken over minder dan 10 bedden. De provinciale toeristische marketingorganisatie biedt marketingondersteuning en de organisatie Urlaub am Bauenrhof werkt op landelijk en provinciaal niveau in nauwe samenwerking met de Kamer van Koophandel en het Ministerie van Landbouw. Een gezamenlijke marketing-strategie werd ontwikkeld en men kreeg de financiële steun voor de programma's rond (lobby). Verdere inspanningen: kwaliteitverbetering, het organiseren van cursussen voor professionalisering van de ondernemers in de toeristische sector (bijvoorbeeld computervaardigheden, zakelijke aangelegenheden, taalcursussen, enz.), catalogus op provin.ciaal niveau, eigen verkoop bureau, etc. Conclusies op het gebied van internationalisering Zoals de voorbeelden van vergelijkbare regio s in Europa laten zien, worden er meer toeristen getrokken als er wordt samengewerkt. Al s een gezamenlijke organisatie tot stand komt, ontstaat een netwerk, waarmee de organisatie naar buiten kan treden. Zoals de voorbeelden hierboven laten zien, spelen vormen van samenwerking hier een rol. Regionale netwerken (eventueel met bedrijven uit dezelfde sector, zoals accommodatieaanbieders) die zorgen voor een heldere positionering door bijvoorbeeld naar buiten te treden met een regionaal label. Cross-regionale netwerken ontwikkelen rond een gemeenschappelijk thema in plaats van geografische grenzen (voorbeeld BookTownNet). De deskundigen die zijn geïnterviewd, geven aan dat zij geloven dat een langetermijnvisie kan helpen om het regionale toerisme ook buiten de grenzen bekend te maken. Bundeling van kennis en middelen wordt gezien als de manier om de branche vooruit te helpen. Samenwerken in plaats van concurreren en daardoor de marktpositie versterken. Op dit punt nogmaals de verwijzing naar het EU-rapport over toerisme en innovatie: Organisaties bestaan niet in een vacuüm. Hoewel de 'vrije markt' wordt opgevat als zijnde samengesteld uit individueel concurrerende ondernemingen. De realiteit is dat er een zeer complex geheel van relaties tussen particuliere bedrijven onderling, en tussen particuliere bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties, bestaat. Concurreren of samenwerken, het kan allebei. Ondernemingen moeten nagaan waar de kracht ligt (European Commission 2006). Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 20

21 Het rapport stelt drie samenwerkingsvormen voor die voor de toeristische sector belangrijk kunnen zijn. 1. Partnerships. 2. Netwerken. 3. Clusters. Het EU-rapport erkent dat dat deze begrippen niet noodzakelijkerwijs nieuw voor de toeristische wereld zijn, maar dat ze essentieel zijn om zaken te doen in een geglobaliseerde wereld. Strategische allianties via partnerschapsovereenkomsten zijn deel van de geschiedenis van de commercie, netwerken en clusters zijn meer recente fenomenen, waarbij groepen van organisaties met behulp van technologie goed met elkaar samenwerken in de keteneconomie van het toerisme. Het is belangrijk dat dergelijke banden worden ontwikkeld om de kwaliteiten van elke deelnemende entiteit te maximaliseren. Op deze manier zal de alliantie meerwaarde realiseren voor elke deelnemer maakt. De toeristische sector heeft met samenwerking niet alleen positieve ervaringen. In de vorm van VVV s is vaak de samenwerking gezocht, maar dit leidde niet altijd tot goede en duurzame samenwerkingsverbanden waarin alle toeristische ondernemers meerwaarde zagen. Toch blijft dergelijke samenwerking nodig, waarbij soms regionale samenwerkingsverbanden belangrijk zijn. Op andere momenten kunnen ondernemers zich verenigen rond een thema. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 21

22 Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 22

23 4. Conclusies en aanbevelingen 4.1. Conclusies Voor het formuleren van de aanbevelingen zullen de belangrijkste bevindingen van dit onderzoeksproject worden samengevat. Het is voor velen een open deur, maar het moet toch gezegd worden. Innovatie is niet iets groots en meeslepends. Het is reageren op nieuwe trends door het doen van veelal kleine stapjes, kleine aanpassingen in het bestaande aanbod. Innovatie hoeft niet per se nieuw te zijn voor de hele wereld. Ieder bedrijf kan kleine verbeteringen doorvoeren die op langere termijn tot belangrijke wijzigingen leiden. Door hun omvang zijn kleine bedrijven in staat flexibel in te spelen op ontwikkelingen en te veranderen en hebben ze de potentie om te innoveren. Als we kijken naar zowel innoverende toeristische bedrijven in (Noord-) Nederland als in het buitenland, zien we het volgende. Duurzaamheid Hoewel duurzaamheid momenteel in de mode is, is er nog veel ruimte voor verbetering. De projecten die er zijn, richten zich op het verminderen van de uitstoot van CO2. Hiervoor zijn vaak technologische aanpassingen nodig. Een multi-stakeholder-aanpak werkt en gaat verder dan de individuele onderneming. Zo n aanpak concentreert zich op een 'groenere' regio en op het stimuleren van het toerisme. De deskundigen zijn van mening dat de vertaling van duurzaamheid naar toersime niet moeilijk is. Duurzaamheid gaat niet alleen over de natuur, maar ook over het sociale en culturele domein. Tot slot: een realistische kijk en aanpak is van belang. Concrete aanbevelingen hoe dit te doen, worden gegeven in de volgende paragraaf. Oudere toeristische doelgroep De toeristische sector heeft moeite in te spelen op oudere doelgroepen. Deskundigen op het gebied van toerisme in Noord-Nederland denken dat de oudere doelgroep een van de belangrijkste groepen klanten is waar door gepaste dienstverlening nog veel is te winnen. Een subtiele benadering is hierbij belangrijk. Ouderen willen vaak niet als ouderen worden aangesproken. Waarden als rust en comfort zijn belangrijker in de communicatie. Natuurlijk moet het niet de enige poelgroep zijn waarop de branche zich concentreert. Op het gebied van zorgtoerisme laten ondernemers kansen liggen. Vaak spelen bedrijven afkomstig uit de zorgsector bijv. zorgboerderijen hier beter op in. Internationalisering Over de derde trend kan worden gezegd dat buitenlandse toeristen een essentiële rol spelen in de toeristische industrie van Noord-Nederland. Tot nu toe richt de branche zich sterk op Duitsers. Andere groepen worden niet of nauwelijks aangesproken. Dit is te wijten aan de beperkte middelen. Er zou een sprong voorwaarts kunnen worden gemaakt met meertalige websites, waarbij tevens zoekmachinemarketing wordt ingevoerd Andere uitkomsten Toeristische ervaring Gedurende het project zijn ook een aantal zaken aan het licht gekomen die niet geheel noodzakelijkerwijs verband houden met de drie trends. Zo lijkt er sprake te zijn van een vierde trend, namelijk; de toenemende behoefte aan een toeristische ervaring. Toeristen willen zelf hun vakantie vormgeven, zelf bepaalde arrangemeneten maken en deze via internet delen. Zo ontstaat soms zelfs iets van 'co-creatie van vakantie. De tijd waarin mensen tevreden waren met dag na dag van de zon en strand genieten of uitsluitend ontspannen niets doen, lijkt voorbij. Naast rust zijn ook activiteiten belangrijk en hierbij is een folder bij de receptie niet voldoende. Het is een belangrijke ontwikkeling waar de branche op kan inspelen. Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 23

24 Professionalisering in het MKB en Innovatie Uit de interviews is naar voren gekomen dat professionaliteit een probleem is als het gaat om een succesvol MKB-toerisme in Noord-Nederland. Ondernemers doen hun bedrijf er parttime bij en/of zonder uitgebreide kennis en achtergrond in het bedrijfsleven, reizen en toerisme. Dit kan belemmerend zijn voor innovatie, omdat innovatie niet wordt gezien als iets dat zou kunnen passen in hun bedrijf. De ondernemers wezen erop dat eerst de dagelijkse werkzaamheden van een onderneming uitgevoerd moeten worden, voordat het denken over innovatie aan de beurt is. Het merk Noord Nederland Het merk Noord-Nederland bestaat (nog) niet. Vroeger was er een overkoepelende organisatie, maar deze is opgesplitst. Marketing Drenthe, Groningen en Friesland zijn verantwoordelijk voor de positionering en het bevorderen van het toerisme in de drie gewesten. Terwijl de bureaus Drenthe en Groningen samenwerken op sommige projecten, opereert Friesland zelfstandig. Hoewel men inziet dat branding van het noorden kansen biedt, zijn er allerlei argumenten om niet samen te werken. Een daarvan is de mislukking van de vorige samenwerking en de politiek speelt ook een rol. Ook werd aangevoerd dat de term Noord-Nederland niet zou werken, omdat toeristen Noord associëren met koud en regenachtig Aanbevelingen Maak gebruik van de kennis ontleend aan benchmarking Uit dit deel van het RAAK-project bleek dat innovatie in de toeristische sector belangrijk is voor de ontwikkeling van de Noord-Nederland als een concurrerende toeristische bestemming. Op basis van de benchmarks (vergelijkingen met andere bedrijven of regio s) is er nog veel innovatie mogelijk. Dit onderzoek heeft ook een aantal mooie voorbeelden opgeleverd, die als best practice dienst kunnen doen. Kortom: gebruikmaken van de al bestaande kennis als trigger voor het ontstaan van nieuwe ideeën. Onderwijs, training en het delen van kennis Bij het delen van kennis en het tonen van best practices kan de Recron een goede rol vervullen. Het organiseren van voorlichtingsbijeenkomsten en themaevenementen moet overwogen worden. 'masterclasses' kunnen worden georganiseerd voor ondernemers die 'geïnteresseerd zijn in duurzame bedrijfsvoering of het optimaliseren van de marketing. Succesvolle innovators en ondernemers willen graag hun kennis delen met collega s uit de branche. Deze masterclasses kunnen worden georganiseerd in nauwe samenwerking met docenten en studenten van de Hanzehogeschool Groningen. ( Onderwerpen kunnen worden voorbereid en vervolgens voorgelegd aan bijvoorbeeld klassen van de opleiding International Busisness. Zo komt er kenniscirculatie tot stand waar iedereenzijn voordeel mee kan doen. Er is al een eerste masterclass Communicatie & Duurzaamheid ontworpen die in de nabije toekomst zal worden uitgevoerd samen met diverse partners (zie kader 1). Een innovatieagenda voor toerisme in Noord-Nederland 24