Inhoudstafel. Hoofdstuk 1 Classificatie van kiesstelsels 37

Transcriptie

1 Inhoudstafel Voorwoord 15 Inleiding 17 I. Eenheid in verscheidenheid 17 II. Verkiezingen en/in democratieën 21 III. Verkiezingen en verkiezingen is twee 23 IV. Waarom verkiezingen bestuderen? 30 V. Functies van kiesstelsels 33 Hoofdstuk 1 Classificatie van kiesstelsels 37 I. Inleiding 37 II. Drie categorieën kiesstelsels Meerderheidsstelsels Proportionele stelsels Gemengde stelsels Andere stelsels 43 III. Variaties in de kiesstelsels Districtsgrootte Stemprocedure (ballot structure) Vrije keuze van de kandidaten of niet? 47 IV. Verspreiding van de stelsels over de wereld 48 V. Kiesstelsels en alternatieve concepties van vertegenwoordiging 49 VI. Kunstmatige vertekeningmechanismen De ongebalanceerde kieskringen (malapportionment) Gerrymandering Kiesdrempel Antipartijwetgeving 56 Hoofdstuk 2 Het Britse politieke systeem op basis van het First Past The Post-meerderheidsstelsel 57 I. Inleiding 57 II. Het Britse kiesstelsel in een notendop Een land in 650 stukjes By-elections 58 5

2 De spelregels van de democratie 3. Safe seats vs. marginal seats Absolute meerderheid? 61 III. Gevolgen van het Britse kiesstelsel Een tweepartijensysteem Disproportionaliteit stemmen vs. zetels 64 a) Geografische spreiding/concentratie van stemmen 65 b) Indeling van kieskringen 66 IV. Voor- en nadelen van het First Past The Post-stelsel 70 V. House of Lords Samenstelling Taken 76 VI. De relaties tussen de wetgevende en de uitvoerende macht De uitvoerende macht gedomineerd door de prime minister Een statig maar onmachtig parlement 79 VII. Het Verenigd Koninkrijk als typevoorbeeld van een Westminstermodel 81 VIII. Besluit 84 Hoofdstuk 3 Absolutemeerderheidsstelsels 85 I. Inleiding 85 II. Alternative Vote (of het stelsel van de overdraagbare stem) Inleiding Kenmerken van het Alternative Vote-stelsel Voor- en nadelen van het Alternative Vote-systeem 88 III. Tweerondenstelsel Inleiding Verkiezing van de Président de la République (Majority Run-off Two-Round System) Verkiezing van de Franse Assemblée nationale (Majority-Plurality Two Round System) Voor- en nadelen van het tweerondenstelsel 102 IV. Besluit 103 Hoofdstuk 4 De gevolgen van een tweerondensysteem: de werking van de vijfde Franse republiek (1958- ) 105 I. Voorgeschiedenis 105 II. Kenmerken van de Vijfde Franse Republiek 106 III. Gevolgen van het semipresidentiële systeem De zeven presidenten van de Vijfde Franse Republiek Het statuut van de president 116 6

3 Inhoudstafel 3. De bevoegdheden van de president De eerste minister en de overige leden van de ministerraad 124 IV. Het parlement en de relaties tussen de uitvoerende en de wetgevende macht 126 V. Besluit 128 Hoofdstuk 5 Stelsels van evenredige vertegenwoordiging en consensusdemocratieën 131 I. Inleiding 131 II. Determinanten van proportionaliteit De electorale formule 131 a) Kiesdelertechnieken 132 b) Delerreeksen De grootte van de kieskringen De formele kiesdrempel 139 III. Voordelen en nadelen van lijstproportionele systemen 139 IV. Het consensusmodel 142 Hoofdstuk 6 Democratie in de Lage Landen 147 I. Inleiding 147 II. Het Nederlandse politieke stelsel Inleiding Stemverrichtingen Zeteltoewijzing Nederlandse instituties Het parlementaire stelsel 159 III. Het Belgische kiesstelsel Inleiding Evolutie van het Belgische kiesstelsel 161 a. Het eerste kiesstelsel in b. Uitbreiding van het kiesrecht 163 c. Invoering evenredige vertegenwoordiging 165 d. De bokkensprongen van de provinciale apparentering De verschillende kiesstelsels in België 169 a. De verkiezing van de federale Kamer van Volksvertegenwoordigers 169 b. De getrapte verkiezing van de Senaat 175 c. De verkiezing van de deelstaatparlementen 177 d. De verkiezing van de gemeente- en provincieraden Het kiesstelsel en de particratie in België 184 7

4 De spelregels van de democratie 5. Evolutie van het parlementarisme in België na de Tweede Wereldoorlog 189 a. Functies van het parlement 190 b. Functieverlies van het parlement Welke rol voor het parlement? 201 IV. Besluit 202 Hoofdstuk 7 Gemengde stelsels: het Duitse politieke systeem 205 I. Inleiding 205 II. Het Duitse kiesstelsel Oorsprong en algemene kenmerken Stemverrichtingen en zetelberekening 209 III. Voor- en nadelen van het Duitse systeem 215 IV. Effecten en gevolgen van het Duitse kiesstelsel 217 V. Het Duitse federalisme 221 VI. Bicameraal parlementair systeem 224 VII. Besluit 226 Hoofdstuk 8 Één parlement voor Europa? De lange strijd om erkenning van het Europees Parlement 227 I. Inleiding 227 II. Van Gemeenschappelijke Vergadering tot Europees Parlement 228 III. In verscheidenheid verenigd 230 IV. Van euroforie tot euroscepsis 237 V. De moeizame weg naar meer invloed 240 VI. Kiezen voor een Europese carrière: de Europarlementsleden 246 Hoofdstuk 9 Effecten van kiesstelsels Disproportionaliteiten, opkomst en vrouwenvertegenwoordiging 257 I. Inleiding 257 II. De Gallagherindex voor de graad van (dis)proportionaliteit 257 III. Invloed van het kiesstelsel op de opkomst (electoral turnout) De opkomstplicht 261 8

5 Inhoudstafel 2. De opkomstplicht als remedie tegen dalende participatie? Institutionele factoren die invloed hebben op de opkomst Invloed van de kieswetgeving op de opkomst Toevallige factoren die invloed hebben op de opkomst 267 IV. Vrouwen en verkiezingen De electorale participatie van vrouwen Vrouwen in het parlement 271 Hoofdstuk 10 De presidentialisering van de Westerse democratieën? 277 I. Inleiding 277 II. De erfenis van Montesquieu 279 III. Politieke en electorale presidentialisering De politieke presidentialisering in de regering De politieke presidentialisering in politieke partijen De electorale presidentialisering 292 IV. Oorzaken van de presidentialisering 297 V. De gevolgen van de presidentialisering 299 Bibliografie 301 9

6

7 Lijst van tabellen en figuren Tabellen Tabel 1: De Arabische Lente 22 Tabel 2: Variaties in districtsgrootte (DM) 44 Tabel 3: Verspreiding van kiesstelsels over de wereld (2004) 48 Tabel 4: Winstmarges per zetel ten aanzien van de tweede partij 61 Tabel 5: Stemmen- en zetelpercentages van de partijen Conservatives, Labour en Liberal Democrats ( ) 65 Tabel 6: Aantal vrouwelijke en mannelijke kandidaten bij de Britse verkiezingen Tabel 7: Samenstelling van de House of Lords 76 Tabel 8: De Britse eerste ministers ( ) 78 Tabel 9: Het belang van de primary count bij het Alternative Vote-systeem 88 Tabel 10: Uitslag van de eerste en tweede ronde van de Franse presidentsverkiezingen in 2007 en Tabel 11: Mogelijke triangulaires na de eerste ronde van de parlementsverkiezingen in Frankrijk op 10 juni Tabel 12: Effecten van het meerderheidsstelsel ( ) 99 Tabel 13: Het resultaat van 17 juni 2007 volgens verschillende kiessystemen 101 Tabel 14: Overzicht van presidenten en eerste ministers in de Vijfde Republiek 119 Tabel 15: De werking van de kiesdeler met het grootste Tabel 16: gemiddelde, bij de Nederlandse verkiezingen van Zetelverdeling bij lijstencombinaties (verkiezingen van 2012) 134 Tabel 17: Soorten delerreeksen 135 Tabel 18: De delerreeks D Hondt (veertien zetels te verdelen) 136 Tabel 19: Delerreeks Imperiali (veertien zetels te verdelen) 136 Tabel 20: Verdeling voorkeurstemmen Nederland (22 november 2006) 150 Tabel 21: Verdeling voorkeurstemmen Nederland (9 juni 2010) 151 Tabel 22: Verdeling voorkeurstemmen Nederland (12 september 2012) 152 Tabel 23: Evoluties in het Nederlandse partijenlandschap (in %) 155 Tabel 24: Overzicht van de Nederlandse minister-presidenten ( ) 157 Tabel 25: Evolutie van het aantal zetels per kieskring ( )

8 De spelregels van de democratie Tabel 26: Het resultaat van de provinciale apparentering in Oudenaarde (1987) 169 Tabel 27: Verdeling van de zetels in de kieskring Antwerpen (Kamer, 2010) 171 Tabel 28: Toewijzing van de zetels aan de lijst N-VA in de kieskring Antwerpen (Kamer, 2010) 173 Tabel 29: De verdeling van de Senaatszetels in 2010 (Nederlands kiescollege) 176 Tabel 30: Evolutie van de kieskringen voor de verkiezing van het Vlaams en het Waals Parlement ( ) 178 Tabel 31: Verkiezingen gemeenteraad Antwerpen (2012) 181 Tabel 32: Zetelverdeling verkiezingen district Antwerpen (2012) 182 Tabel 33: Verkiezing provinciedistrict Leuven (2012) 184 Tabel 34: Evolutie van de Belgische politieke partijen (Kamer verkiezingen, ) 186 Tabel 35: Samenstelling van de Belgische federale regeringen ( ) 187 Tabel 36: De Kamerleden naar beroepscategorie 192 Tabel 37: Gemiddelde leeftijd in de Kamer en procentuele spreiding over de leeftijdscategorieën 193 Tabel 38: Gemiddelde anciënniteit in de Kamer en spreiding van de ervaring van de Kamerleden in de Kamer van Volksvertegenwoordigers 194 Tabel 39: Wet- en decreetgevend initiatief in de periodes en Tabel 40: Evoluties in het gebruik van de controle-instrumenten Tabel 41: in de Kamer van Volksvertegenwoordigers 201 Landen met parallelle kiessystemen (verkiezing van het Lagerhuis) 206 Tabel 42: Landen met een MMP-stelsel 207 Tabel 43: Verdeling van de zetels over de Länder 211 Tabel 44: De proportionaliteit van het Duitse kiessysteem in Tabel 45: Duitse parlementsverkiezingen van 22 september Tabel 46: Gesplitst stemmen in Duitsland in Tabel 47: De (West-)Duitse regeringscoalities sinds Tabel 48: Evolutie van de Duitse politieke partijen ( ) (in %) 220 Tabel 49: De (West-)Duitse bondskanseliers sinds Tabel 50: De Duitse deelstaten 223 Tabel 51: Evolutie van het aantal zetels per lidstaat in het Europees Parlement 231 Tabel 52: Kiesstelsels en politieke systemen in de EU-lidstaten 235 Tabel 53: De niet-deelname aan Europese verkiezingen (in %)

9 Lijst van tabellen en figuren Tabel 54: Overzicht van de Europese partijen en de fracties in het Europees Parlement 245 Tabel 55: Carrières van Europees Parlementsleden (tot 1994) 249 Tabel 56: De typologie van Europarlementsleden volgens Verzichelli en Edinger (2005) 250 Tabel 57: Percentage herkozen parlementsleden per verkiezing en per lidstaat 251 Tabel 58: Percentage Europarlementsleden met ervaring in het nationale parlement 253 Tabel 59: Uitslag van de verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk, 6 mei Tabel 60: Uitslag van de verkiezingen in Nederland, 12 september Tabel 61: Relatie tussen electorale formule en disproportionaliteit 260 Tabel 62: Gemiddelde opkomst bij nationale verkiezingen ( ) 264 Tabel 63: Relatie tussen disproportionaliteit en vrouwenvertegenwoordiging 272 Tabel 64: Relatie tussen kiesstelsel en aantal vrouwelijke parlementsleden 273 Tabel 65: Aantal en gemiddelde duur van de Belgische regeringen ( ) 287 Figuren Figuur 1: Categorieën van kiesstelsels 39 Figuur 2: Categorische (links) en ordinale (rechts) kiesbrieven 46 Figuur 3: Gemiddeld aantal kiesgerechtigden per zetel, per partij (verkiezingen van 2010) 51 Figuur 4: Gerrymandering 53 Figuur 5: Gerrymandering in de praktijk het 3de district in de staat North Carolina (VS) verkiezingen voor het Huis van Afgevaardigden Figuur 6: Stemmenaandeel Conservatives, Labour en Liberal Democrats ( ) 64 Figuur 7: Het hertekenen van de kieskringen 67 Figuur 8: Gebrekkige logica bij het vastleggen van de grenzen in Schotland 69 Figuur 9: Clause 4 van de partijstatuten van de Britse Labourpartij 82 Figuur 10: Het stelsel van Alternative Vote 87 Figuur 11: Indeling van Frankrijk in 577 circonscriptions 95 13

10 De spelregels van de democratie Figuur 12: Factievorming in de Franse Parti socialiste (situatie in 1991) 110 Figuur 13: Evoluties in het Franse partijlandschap 113 Figuur 14: Indeling van Vlaanderen in gemeenten, provincies en kiesdistricten voor de provincieraadsverkiezingen (2012) 183 Figuur 15: Voorbeeld van een Duits stembiljet 210 Figuur 16: Verband electorale strijd opkomst (Verenigd Koninkrijk, 2005) 268 Figuur 17: Presidentialisering en politieke stelsels 282 Figuur 18: VRT-promotie voor het verkiezingsdebat op televisie van 3 juni