COLOFON. VELON en VELOV

Transcriptie

1 COLOFON Tijdschrift voor Lerarenopleiders Hoofdredacteur: Gerda Geerdink (Hogeschool Arnhem & Nijmegen) Redactie: Ellen van den Berg (Hogeschool Edith Stein, Hengelo) Quincy Elvira (Radboud Universiteit Nijmegen, ILS, Nijmegen) Vincent Donche (Universiteit Antwerpen) Hanno van Keulen (Universiteit Utrecht, COL) Hilde Meysman (Arteveldehogeschool, Gent) Bruno Oldeboom (Hogeschool Windesheim, Zwolle) Isabel Rots (Universiteit Gent) Loes de Vries Vormgeving en eindredactie: Mathilde van Vliet (Teso), Eindhoven +31 (0) / mathilde@tesonet.nl Druk: Hollandse Indruk / ISSN Oplage: 2200 VELON Dagelijks bestuur: Jules Pieters (voorzitter), Klaas van Veen (vice-voorzitter), Erik Bolhuis (secretaris), Sierd Smit (penningmeester). Verenigingsondersteuner: Hanneke Breteler (hanneke.breteler@velon.nl) Centraal adres: VELON, Zeebruggestraat 9, 5628 NH Eindhoven, +31 (0) / info@velon.nl (Mathilde van Vliet) Zie voor alle informatie: VELOV Dagelijks bestuur: Wil Meeus (voorzitter), Anne Verhoeven (ondervoorzitter), Koen de Pryck (ondervoorzitter), Eveline Coucke (secretaris), Lieve Desplenter (penningmeester). Centraal adres: VELOV, Drielindenstraat 15, 3110 Rotselaar / jochen.didden@xios.be Zie voor alle informatie: VELON en VELOV De VELON en de VELOV, respectievelijk de Nederlandse en Vlaamse vereniging voor lerarenopleiders, hebben dezelfde doelstelling en werken waar mogelijk samen. Belangrijke gezamenlijke activiteiten zijn het uitgeven van het 'Tijdschrift voor Lerarenopleiders' en het organiseren van het jaarlijkse Congres voor Lerarenopleiders (zie de kopjes hieronder). Daarnaast organiseren de verenigingen ook eigen activiteiten. De leden van beide verenigingen kunnen gebruik maken van de ledenkorting als zij aan elkaars activiteiten deelnemen. Tijdschrift voor Lerarenopleiders Het Tijdschrift voor Lerarenopleiders heeft als doel lerarenopleiders en iedereen die zich daarbij betrokken voelt te informeren over actualiteiten en ontwikkelingen op het gebied van de initiële opleiding, de beginnende beroepsuitoefening en de nascholing. Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar. VELON- en VELOV-leden ontvangen dit tijdschrift als onderdeel van hun lidmaatschap. Verschijningsdata nummer 1: begin maart - nummer 2: begin juni - nummer 3: medio september - nummer 4: begin december Congres Het Congres voor Lerarenopleiders wordt jaarlijks georganiseerd op basis van een bepaald thema; in overleg in Nederland of Vlaanderen door (een samenwerkingsverband van) universiteiten en/of hogescholen.

2 INHOUD NUMMER 33(4) 2012 Door de Gastredactie: Vincent Donche, Gerda Geerdink & Katrien Struyven Inleiding bij het themanummer: Doorstromen in de lerarenopleiding: een kwestie van instroom en/of van begeleiding? Bijdragen Ellen Rohaan, Iris Windmuller & Mieke Jaspers Kansrijk van start - Verbeterde in- en doorstroom door integrale diagnose van pabostudenten Gerda Geerdink, Fedor de Beer & Martijn Peters Het onderzoek- en ontwikkelproject: Meer Mans - Krijgen we meer mannelijke pabostudenten excellent opgeleid? Susanne van Lent & Fedor de Beer Het gebruiken van studievoorlichting levert mannelijke student meer studiepunten op Marlies Markhorst & Fedor de Beer Mannelijke studenten leren reflecteren Gert Vanthournout,Vincent Donche, Geert Speltincx, David Gijbels & Peter Van Petegem One size fits all? Feedback op leer- en motivatiekenmerken bij de instroom in de lerarenopleiding Geert Speltincx & Dirk Vander Beken Leertrajectbegeleiding en Onderwijs op maat - De student als persoon, als lerende en als beginnende leraar Evelien Goethals, Els Landuyt & Lutgart Stuyver Leer- en zorgcoaching: pijlers in de doorstroombegeleiding Liesbeth Martens & Elly Voets Hoe sterk is het Frans van de beginnende studenten Bachelor Lager Onderwijs? Peter Wildschut Studiesucces voor MBO-instromers in jaar 1 van de lerarenopleiding: een vak apart Actueel - voor u gelezen Auteurspagina s Jaarinhoud 33ste jaargang Rectificatie nr. 3: Bij het artikel Wetenschap- en techniekonderwijs voor en door leraren staat de werkplek van de auteurs Martina van Uum en Koeno Gravemeijer verkeerd vermeld: dit moet zijn Eindhoven School of Education (er staat Hogeschool Arnhem en Nijmegen). Het pdf bestand van het artikel op de website is gecorrigeerd. LID WORDEN VAN DE VELON LID WORDEN VAN DE VELOV Lidmaatschap: U kunt zich aanmelden als lid via Het lidmaatschap wordt genoteerd per kalenderjaar, met stilzwijgende verlenging. Opzeggen: voor Vereniging aanvang van een nieuw Lerarenopleiders Nederland kalenderjaar. Stuur voor alle wijzigingen een mailtje naar info@velon.nl. VELON VELOV Vereniging Lerarenopleiders Vlaanderen Lidmaatschap: U kunt zich aanmelden als VELOV-lid op Het lidmaatschap wordt genoteerd per kalenderjaar, met stilzwijgende verlenging. Opzeggen: voor aanvang van een nieuw kalenderjaar. Stuur voor alle wijzigingen een mailtje naar jochen.didden@xios.be.

3 REDACTIONEEL Inleiding bij het themanummer Doorstromen in de lerarenopleiding: een kwestie van instroom en/of van begeleiding? Auteur(s) Gastredactie Vincent Donche Gerda Geerdink Katrien Struyven Lerarenopleidingen in Vlaanderen en Nederland worden meer dan vroeger geconfronteerd met een toegenomen heterogene instroom van studenten. Dat is een positieve ontwikkeling omdat we willen dat de samenstelling van het lerarenkorps op een school een afspiegeling is van de leerlingenpopulatie. We hechten belang aan diversiteit in een onderwijsteam; dat wil zeggen: diversiteit in etniciteit, in sociaal economische afkomst en in gender. Een verbreding van de instroom is eveneens noodzakelijk, omdat we zeker in de komende jaren te maken krijgen met een grote uitstroom van gepensioneerde leraren, waarvoor vervanging uit nieuwe instroom moet komen. Het is dus zaak om deze nieuwe, diverse instroom voor het beroep op te leiden en gekwalificeerd te laten afstuderen. Dat impliceert dat er adequaat wordt ingespeeld op de individuele verschillen tussen studenten die instromen in de lerarenopleidingen. Zoals bekend, starten niet alle eerstejaarsstudenten op dezelfde lijn, en spelen zowel meer stabiel op te vatten studentkenmerken (o.a. sociaal-economische status, etniciteit, geslacht, vooropleiding) als dynamische factoren (o.a. leervaardigheden en motivatie) hierin een verklarende rol, waarom sommige studenten vlotter doorstromen dan anderen (Donche & Van Petegem, 2011). Studenten na instroom succesvol laten doorstromen en afstuderen binnen de trajecttijd die voorzien is, wordt ook steeds belangrijker omdat de maatschappelijke onvrede over de zgn. langstudeerders groeit. Langstudeerders zijn studenten die zonder diploma uitvallen, twee keer of vaker aan een nieuwe opleiding beginnen en uiteindelijk veel langer over een studie in het hoger onderwijs doen dan de jaren die daarvoor staan. Het te lang studeren met als gevolg een te laag rendement is niet iets van de laatste jaren, maar doet zich al veel langer voor. Nieuw is dat het maatschappelijk in toenemende mate als ongewenst wordt ervaren dat er in het hoger onderwijs te weinig effectief en efficiënt wordt omgegaan met de beschikbare financiële middelen. Langer studeren betekent maatschappelijk gezien, een belangrijke meerkost voor niet alleen de overheid en de maatschappij, maar ook voor studenten en vaak ook hun ouders. Bovendien zitten zowel de overheden in Nederland als Vlaanderen met de ambitie om zich nog meer dan vroeger te profileren als kennisland. Dat schept ook verwachtingen wat betreft de noodzaak van het stijgen van de aantallen, het niveau van hoger opgeleiden en de termijn waarbinnen opgeleid wordt. Er moeten meer mensen naar het hoger onderwijs, ze moeten zich meer kennis, vaardigheden en attitudes eigen maken en bij voorkeur binnen de termijn die ervoor staat, zodat ze vlot inzetbaar zijn op de arbeidsmarkt. Gekoppeld aan deze verwachtingen stellen de overheden in Vlaanderen en Nederland middelen ter beschikking om het studierendement in de opleidingen te verhogen en uitval in het eerste opleidingsjaar te verlagen. Zo verschaft de Vlaamse overheid financiële middelen voor het opzetten van begeleidingsinitiatieven om de lage slaagcijfers/studierendement en de hoge drop out van eerstejaarsstudenten weg te werken. De Nederlandse ho-instellingen hebben het studiesucces in de bachelorfase tot één van hun prioriteiten gemaakt. De instellingen willen een ambitieuze en prestatiegerichte studiecultuur stimuleren en zo bijdragen aan het verminderen van de studie-uitval. Alle Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs hebben met het ministerie van OCW afgesproken dat ze zich de komende jaren inzetten voor het verhogen van het studierendement. Zowel de koepel van de universiteiten (VSNU) als de HBO-raad als vertegenwoordiger van de hogescholen hebben daarvoor streefcijfers vastgelegd. Onderzoek maakt duidelijk dat de uitval in het eerste jaar en ook daarna vaak groter is bij een aantal gedefinieerde minderheidsgroepen (Geerdink, Bergen & Dekkers, 2009; Severiens, Wolff, Meeuwisse, Rezai, & De Vos, 2007). In Vlaanderen geldt dat in het bijzonder voor studenten uit etnische minderheidsgroepen en studenten afkomstig uit lagere sociaal-economische klassen. In Nederland hebben we over dat laatste geen grootschalige en systematische gegevens, maar uit recent onderzoek blijkt dat de uitval bij mannelijke studenten en niet-westers allochtone studenten hoger is dan gemiddeld. In alle gevallen maakt onderzoek ook duidelijk dat de verklaring voor het slagen en mislukken niet enkel bij deze meer determinerende achtergrondkenmerken kan worden gevonden. Er is vaak ook sprake van een mismatch tussen dat wat opleidingen vragen of aanwezig veronderstellen bij studenten en datgene waar studenten feitelijk mee binnenkomen vanuit het voortgezet of secundair onderwijs (Geerdink, Bergen & Dekkers, 2009). Zo blijkt er bij de instroom in het professionele bacheloronderwijs vaak ook sprake van onvoldoende voorkennis, maar ook een gebrek aan essentiële regulatievaardigheden op het vlak van leren die een vlotte doorstroom kunnen hinderen (Donche et al., 2010). Het bewerkstelligen van een meer horizontale fit tussen vooropleiding en hoger onderwijs enerzijds en het samen versterken van de kennis, vaardigheden en attitudes die wenselijk zijn in de instroom in het hoger onderwijs, zijn belangrijke doelstellingen zowel voor het voortgezet/ secundair onderwijs, als het hoger onderwijs (Van de Mosselaer et al., 2012). In het bijzonder omdat het vaak gaat om aspecten die in beweging kunnen gezet worden of veranderbaar zijn wanneer effectieve maatregelen worden uitgezet (Vanthournout et al., 2011). Tegen deze achtergrond stellen we vast dat bij verschillende lerarenopleidingen aan hogescholen en universiteiten maatregelen worden ondernomen om de doorstroom van eerstejaarsstudenten te verbeteren, onder meer via het sensibiliseren van instromende studenten door het afnemen van beginassessments (Gijbels & Speltincx, 2012) op verschillende kennis- en vaardigheidsdomeinen (o.a. ICT, studievaardigheden, Nederlands), het aanpassen van de voorlichting, voorafgaand aan de start van de opleiding, het opzetten van diverse vormen van begeleiding in het eerste TIJDSCHRIFT VOOR LERARENOPLEIDERS (VELON / VELOV), 33(4) THEMANUMMER 3

4 4Doorstromen in de lerarenopleiding: een kwestie van instroom en/of van begeleiding? jaar, alsook het besteden van meer aandacht aan het begeleiden van instromende mannelijke studenten of studenten uit zwakke sociale of anderstalige achtergronden. Om belangrijke aspecten die gepaard gaan met deze instroomproblematiek, het studierendement en maatregelen die de doorstroom kunnen bevorderen, in een themanummer aan te snijden, hebben we ervoor geopteerd om zowel Vlaamse als Nederlandse bijdragen te plaatsen. In het bijzonder hebben we geopteerd om hierbij bijdragen aan bod te laten komen die concrete resultaten voorleggen op het vlak van onderzoek naar de invloed van instroomkenmerken op doorstroom, alsook praktijkvoorbeelden van instroombegeleiding te tonen die al enkele jaren lopen en die kunnen inspireren om verder initiatieven in lerarenopleidingen te ondernemen. Bij het rangschikken van de artikelen in dit themanummer hebben we gekozen voor een chronologische opbouw, waarbij eerst artikelen aan bod komen die aspecten belichten van de instroomproblematiek en vervolgens artikelen die ingaan op wat in de lerarenopleiding kan worden ondernomen om de doorstroom verder te optimaliseren. In de selectie van de bijdragen hebben we gestreefd naar een mix van onderzoeks- en praktijkbijdragen om deze thematiek zowel exploratief als toepassinggericht te benaderen. Elke bijdrage hanteert hierbij een contextspecifieke invalshoek en een eigen onderzoeksaanpak. De diversiteit aan onderzoeksen praktijkinitiatieven die in deze bijdragen aan bod komen zien we als een meerwaarde omdat op deze manier ook verschillende benaderingen worden geïllustreerd om met deze thematiek aan de slag te gaan; hetzij op een onderzoeksmatige dan wel meer praktijkgerichte wijze in de eigen context van de lerarenopleiding. In wat volgt staan we beknopt stil bij elk van de bijdragen in het themanummer. Meteen biedt dit ook een mogelijke leeswijzer om eventueel keuzes te maken voor het doornemen van artikelen die meer aansluiten bij eigen interesses. In de eerste bijdrage staan Rohaan, Windmuller en Jaspers stil bij het fenomeen van de studiekeuze van kandidaat-leraren. Eerder onderzoek wijst uit dat verschillende studenten een foutieve studiekeuze maken wanneer zij instappen in de lerarenopleiding. Een verkeerde beeldvorming ten aanzien van de opleiding en het beroep kan hieraan ten grondslag liggen. In een onderzoek bij pabo-studenten wordt bijgevolg nagegaan of de organisatie van een intakedag dergelijke beeldvorming kan beïnvloeden. Resultaten van onderzoek wijzen uit dat een intakedag zinvol is om het eigen opleidingsbeeld aan te scherpen. Het opdoen van concrete stage-ervaringen blijkt voor heel wat studenten het meest bij te dragen aan een beter beroepsbeeld. In de tweede bijdrage worden de belangrijkste doelstellingen en resultaten van het onderzoeks- en ontwikkelproject Meer Mans door Geerdink, De Beer en Peters toegelicht. Het project beoogt niet alleen in kaart te brengen of mannelijke en vrouwelijke studenten verschillend presteren in pabo-opleidingen, maar ook of specifieke initiatieven ertoe kunnen leiden dat genderverschillen worden verkleind. Het onderzoek bevestigt dat mannelijke studenten evident minder presteren in pabo-opleidingen dan vrouwelijke studenten, maar ook dat initiatieven die worden uitgezet een niet onbelangrijk verschil kunnen maken. Hierbij zijn er aanwijzingen dat het rekening houden met motieven en verwachtingen van mannelijke studenten ertoe kan leiden dat betere prestaties worden bereikt. Dat studenten verschillen in de wijze waarop zij hun studiekeuzeproces doorlopen is bekend. In een deelproject van Meer Mans wordt tegen de achtergrond van een steeds meer dalende trend van mannen die kiezen voor de pabo lerarenopleiding, ingegaan op deze thematiek. Zo stellen Van Lent en De Beer in hun bijdrage vast, dat vrouwelijke studenten zich beter en meer diepgaand verdiepen voorafgaand aan hun studiekeuze. Mannelijke studenten participeren niet of nauwelijks aan voorlichtingsactiviteiten zoals deelname aan een meeloopdag of informatiemarkt. Studenten die minder gebruik hebben gemaakt van de geboden informatie halen significant minder studiepunten. Dat sekseverschillen een impact kunnen hebben op leervaardigheden wordt ook verder geïllustreerd in de bijdrage van Markhorst en De Beer. Zo blijken heel wat verschillen te bestaan in reflecteren tussen mannelijke en vrouwelijke pabo-studenten, waarbij vooral mannelijke studenten minder diepgaand lijken te reflecteren. Opmerkelijk is dat deze sekseverschillen aan de hand van een interventieonderzoek konden worden teruggedrongen. Het onderzoek stuurt alvast aan op het bewerkstelligen van meer aandacht in de opleidingspraktijk voor verschillen in motieven, verwachtingen, alsook voorkeuren voor reflecteren van mannelijke en vrouwelijke studenten. Meer rekening houden met de drijfveren van studenten voor leren en leervaardigheden in de lerarenopleiding is wat centraal staat in de bijdrage van Vanthournout, Donche, Speltincx, Gijbels en Van Petegem. Studenten verschillen op het vlak van leren en motivatie bij intrede in de lerarenopleiding en eerder onderzoek wees uit dat deze verschillen negatief kunnen inspelen op studieresultaten en doorstroomkansen. In het onderzoek wordt aangetoond hoe professionele bachelorstudenten die instromen in de lerarenopleiding verschillen op het vlak van motivatie- en leerkenmerken en hoe deze verschillen in verband kunnen worden gebracht met voorkeuren voor feedback en begeleiding. Zo wijst het onderzoek uit dat sommige professionele bachelorstudenten gebaat zijn met het verstrekken van informatie en feedback over deze kenmerken, terwijl andere studenten wellicht meer gebaat zullen zijn met concrete leerbegeleidingsinitiatieven die ingebed zijn in de opleidingspraktijk. Speltincx en Vander Beken gaan concreet in op de vraag hoe lerarenopleidingen constructief kunnen omgaan met deze verschillen in motivatie, leervaardigheden en voorkennis zoals dit via beginassessments wordt aangetoond. In deze bijdrage wordt daartoe het project Onderwijs op maat toegelicht dat sterk inspeelt op de oriëntatie, differentiatie en individuele keuze van bachelorstudenten. Deze aanpak blijkt niet alleen te zorgen voor een frisse kijk op het leren van studenten, maar ook positief in te werken op het studierendement. Ook de bijdrage van Goethals, Landuyt en Stuyver gaat in op de vraag hoe meer aandacht kan worden besteed aan individuele verschillen in leren en voorkennis bij eerstejaarsstudenten. Daartoe wordt het concept van leeren zorg-coaching uit de doeken gedaan en aan de hand van een praktijkvoorbeeld geïllustreerd. Duidelijk wordt dat in dit proces niet alleen de student, maar ook de opleiding ver-

5 antwoordelijkheden krijgen toebedeeld en het om een wederzijds engagement gaat. Deze aanpak blijkt ook effectief te zijn voor wie dit traject doorloopt en aldus om doorstroomkansen te verhogen. In de bijdrage van Martens en Voets wordt de vraag naar het verwachte instroomniveau gesteld voor het studiegebied Frans en wordt de discussie rond hoe lerarenopleidingen moeten omgaan met een zwakke voorkennis bij instromende studenten breder getrokken. Het onderzoek wijst aan dat het verwachte niveau van kennis van Frans, zoals vastgelegd in de basiscompetenties, bij veel studenten niet wordt bereikt en er meer leertijd Frans nodig is dan momenteel voorzien is in de opleiding. Dat wekt pertinente vragen over hoe over de lerarenopleidingen heen, met deze problematiek van zwakke voorkennis moeten worden omgegaan. In de laatste bijdrage beschrijft Wildschut hoe een groep waarvan bekend is dat de kans op uitval groter is dan gemiddeld - in dit geval studenten die vanuit het middelbaar beroepsonderwijs naar het hoger beroepsonderwijs gaan - baat heeft bij onderdelen van een studiesuccesprogramma. Op basis van een uitgebreide evaluatie wordt vastgesteld dat MBO-instromers die in hun eerste studiejaar participeren aan peercoaching en geïntensiveerde studieloopbaancoaching minder studie-uitval vertonen. Tot slot willen we als gastredactie nog enkele vaststellingen en reflecties meegeven naar aanleiding van de bijdragen die opgenomen zijn in dit themanummer. Een eerste vaststelling is dat de vraag naar welke student met welke kennis, vaardigheden, attitudes instroomt geen nieuwe, maar wel een pertinente vraag is in talrijke lerarenopleidingen. Er wordt niet alleen vastgesteld dat mannelijke studenten veel minder instromen in de lerarenopleiding, maar ook dat er tekortkomingen optreden op het vlak van een aantal generieke en opleidingspecifieke vaardigheden en voorkennis. De meeste bijdragen gaan niet enkel in op het illustreren van deze heterogeniteit, maar ook hoe hiermee constructief kan worden omgegaan. Bemoedigend is alvast dat diverse begeleidingsinitiatieven ook effectief blijken te werken in de contexten waarin ze werden ontwikkeld. Uiteraard kunnen deze resultaten niet zonder meer worden gegeneraliseerd maar wel inspireren tot transfer naar andere contexten van lerarenopleidingen waar soortgelijke condities van instroom aanwezig zijn en begeleiding kan worden voorzien. Een tweede vaststelling is dat er in heel wat lerarenopleidingen terecht werk wordt gemaakt om empirische gegevens te verzamelen over het beginniveau van studenten en hier op een meer datagedreven wijze een strategie en beleid rond hebben ontwikkeld. Belangrijk zal zijn, om soortgelijke initiatieven op regelmatige wijze te blijven evalueren en waar nodig bij te sturen. De instroomproblematiek is niet alleen onderhevig aan een steeds veranderende context, maar ook blijken individuele verschillen op het vlak van motivatie, identificatie met het lerarenberoep en generieke vaardigheden, zoals leervaardigheden, op te treden. Lang niet elke student zal even sterk gebaat zijn bij het aanbieden van een uniforme begeleiding op het vlak van (her-)- orientering in de opleiding of vaardigheidstraining. Binnen de context waarin de lerarenopleiding gedijt, is het daarom belangrijk om de vinger aan de pols te blijven houden over welke maat van begeleidingsaanpak wenselijk, maar ook haalbaar is voor welke studenten. Een te ver doorgedreven gepersonaliseerde begeleidingsaanpak kan immers nefast werken voor sommige studenten en is wellicht ook niet zonder meer mogelijk, omwille van de structurele middelen waarmee lerarenopleidingen zijn voorzien. Een laatste vaststelling is dat alhoewel er verschillende aanpakken in het licht worden geplaatst die in en doorstroomkansen van student-leraren blijken te bevorderen, de bredere verklaringsbasis voor het slagen en mislukken niet uit het oog mag verloren geraken. Duidelijke causaliteit is in de onderzoeksbijdragen niet aan de orde en dat is ook niet verwonderlijk aangezien het om een complex onderzoeksfenomeen gaat. We kunnen immers niet zonder meer uitsluiten dat andere factoren hierin geen verklarende rol hebben gespeeld. Recent toonden bijvoorbeeld Richardson en collega s (2012) deze complexiteit aan in een meta-analyse van 217 studies. Hierbij inventariseerden zij vijftig conceptueel verschillende factoren die empirisch in verband kunnen worden gebracht met studieprestaties in het hoger onderwijs. Ook de in dit themanummer aangesneden studentfactoren zoals achtergrondkenmerken, geslacht, leeftijd, voorkennis, intrinsieke motivatie, regulatievaardigheden en het zelfbeeld ten aanzien van eigen prestaties (zelfeffectiviteit) worden hierin vermeld. Maar de reviewstudie wijst uit dat onderzoek naar het samenspel van deze studentfactoren in concrete onderwijsleeromgevingen of contexten en hoe daarin positieve ontwikkelingen kunnen worden bewerkstelligd via interventies veel minder wordt gerapporteerd. Terugblikkend op de selectie van bijdragen in dit themanummer is het dan ook mooi dat er aandacht uitgaat in deze bijdragen naar wat er in de opleidingscontext precies kan gebeuren aan initiatieven, interventies en begeleiding die hetzij expliciet of impliciet rekening (willen) houden met soortgelijke studentfactoren. We hopen alvast dat deze reeks voorbeelden van praktijk en onderzoek u als lezer kunnen inspireren. Referenties - Donche, V., Van Petegem, P., Van de Mosselaer, H., & Vermunt, J. (2010). LEMO: Een instrument voor feedback over leren en motivatie. Mechelen: Plantyn. - Donche, V., & Van Petegem, P. (2011). Vlotter doorstromen in het hoger onderwijs. Invloeden van leerpatroon en leeromgeving. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. - Geerdink, G., Bergen, Th., & Dekkers, H. (2009). Oorzaken voor seksespecifieke studieresultaten op de pabo. Pedagogische Studiën, 86 (4), Gijbels, D., & Speltincx, G. (2011). Beginassessments. Meten van startcompetenties. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. - Richardson, M., Abraham, C., & Bond, R. (2012) Psychological correlates of university students academic performance: a systematic review and meta-analysis. Psychological Bulletin, 138(2), Severiens, S., Wolff, R., Meeuwisse, M., Rezai, S., & Vos, W. de. (2007). Waarom stoppen zoveel allochtone studenten met de Pabo? Rotterdam: Risbo, Erasmus Universiteit. - Van de Mosselaer, H., Van Petegem, P., Van Dijk, D., & Michiels, L. (2012). Goesting in leren en werken. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. - Vanthournout, G., Donche, V., Gijbels, D., Speltincx, G., Van Petegem, P., & Mertens, R. (2011). Het opzetten van leertrajectbegeleiding: Wat kunnen leer- en motivatie-kenmerken van eerstejaarsstudenten en hun perceptie op de begeleiding ons leren? Tijdschrift voor Hoger Onderwijs, 29, TIJDSCHRIFT VOOR LERARENOPLEIDERS (VELON / VELOV), 33(4) THEMANUMMER 5

6 Kansrijk van start Verbeterde in- en doorstroom door integrale diagnose van pabostudenten In dit artikel wordt een onderzoek naar de effecten van een intakedag op het studiesucces van pabostudenten 1 beschreven. De intakedag maakt deel uit van een nieuwe vorm van studiebegeleiding gebaseerd op de sterke-punten-benadering. Hierbij vormen de kansrijkheid en talenten van de student het uitgangspunt van studiebegeleiding. In het onderzoek zijn de effecten van de intakedag op een aantal sleutelfactoren voor studiesucces onderzocht, namelijk: 1) een goed beroepsbeeld, 2) een goed opleidingsbeeld, 3) een weloverwogen studie-/beroepskeuze en 4) binding met de opleiding (instelling). Door middel van vragenlijsten en interviews werden gedurende anderhalf jaar gegevens verzameld bij cohort 2010 van de deelnemende pabo's. Uit de resultaten kan worden opgemaakt dat de intake vooral een positief effect heeft op de binding met het instituut, maar ook op het beeld dat studenten van de opleiding hebben. De doorstroom van studenten naar het tweede studiejaar lijkt voornamelijk te worden bepaald door eigen ervaringen met de uitvoering van het beroep tijdens de stage. De resultaten van dit onderzoek leveren inzichten en handvatten voor lerarenopleiders om studie-uitval te reduceren en studiesucces te bevorderen. Inleiding Helaas wordt in de loop van het eerste studiejaar voor veel hbo-studenten duidelijk dat ze niet de juiste studiekeuze hebben gemaakt. Dit geldt ook voor pabostudenten: ongeveer één op de drie studenten valt uit in het eerste studiejaar (Van Eck & Heemkerk, 2009). Deze uitval is niet alleen in financiële zin kostbaar, maar leidt ook tot verlies van potentieel onderwijstalent. Om zowel een kwalitatieve verbetering van de instroom als verhoging van het studiesucces van pabostudenten teweeg te brengen zijn de pabo's van Fontys Hogeschool Kind & Educatie (locaties Eindhoven, Venlo, Veghel, 's-hertogenbosch en Tilburg) en De Nieuwste Pabo van Fontys en Zuyd (Sittard) in samenwerking met het Koning Willem I College ('s-hertogenbosch) gestart met vroegtijdige en integrale studiebegeleiding van (aanstaande) pabostudenten. Dit nieuwe begeleidingstraject (zie figuur 1) omvat onder andere een 'fase van integrale diagnose', waarin gericht aandacht wordt besteed aan het beroeps- en opleidingsbeeld van de aankomende studenten. De integrale diagnose van een student wordt gebaseerd op gegevens die verzameld worden met een vragenlijst voorafgaand aan en gericht op activiteiten tijdens een zogenaamde 'intakedag'. Een intakedag bestaat uit drie hoofdonderdelen: het invullen van een diagnoseinstrument (competentiewijzer), het deelnemen aan een groepsgesprek en het bekijken van filmmateriaal over het beroep en de opleiding leraar basisonderwijs. De vragenlijst vooraf en activiteiten tijdens de intakedag dienen als informatiebronnen voor het kansrijkheidsprofiel van iedere student dat de student zelf en een studieloopbaanbegeleider, onafhankelijk van elkaar, invullen. In dit artikel wordt verslag gedaan van een effectmeting van deze 'fase van integrale diagnose'. De centrale vraag hierbij was of een integrale diagnose van de kansrijkheid van een aanstaande pabostudent een positief effect heeft op het doorlopen van de opleiding en de uitvoering van het beroep. Kansrijkheid 6 AUTEUR(S) Ellen Rohaan & Iris Windmuller Fontys Hogeschool Kind & Educatie Mieke Jaspers, Fontys Dienst Onderwijs en Onderzoek Bij het integrale begeleidingstraject van de pabo's van Fontys en Zuyd ligt de nadruk op de 'kansrijkheid' van een student. Deze opvatting is gebaseerd op de sterke-punten-benadering; een perspectief op de ontwikkeling van studenten waarbij de focus niet zozeer ligt op het verbeteren van de zwakke kanten, maar juist op het optimaliseren van hun talenten. Dit in tegenstelling tot de zogenaamde deficiëntiebenadering, waarbij aan de sterke punten van een student geen of nauwelijks aandacht wordt besteed. Uit onderzoek naar de sterke-punten-benadering is gebleken dat een focus op sterke punten leidt tot een verhoogd welzijn, dat vervolgens samenhangt met een hogere mate van tevredenheid, met een verhoogde taakprestatie en meer innovatief gedrag (Van Woerkom, Stienstra, Tjepkema & Spruyt, 2011). Verondersteld wordt dat een focus op de kansrijkheid van studenten uiteindelijk zal leiden tot een verhoogd studiesucces.

7 Integrale studiebegeleiding Toeleiding Laatste jaar vooropleiding Voorlichting op scholen, open dagen, meeloopdagen, etc. Integrale diagnose Contract-afspraak met pabo Talentontwikkeling Afronding April -augustus April -augustus Kwartaal 2 t/m 4 Einde kwartaal 4 of eventueel eerder Vragenlijst, intakedag (competentiewijzer, groepsgesprek, filmmateriaal, kansrijkheidsprofiel), startadvies formuleren. Vragenlijst, intakedag (competentiewijzer, groepsgesprek, filmmateriaal, kansrijkheidsprofiel), startadvies formuleren. Figuur 1. Fasen van integrale studiebegeleiding in het eerste studiejaar. Monitoren talentontwikkeling. Definitief studieadvies, evt. exitgesprek. Instroom, uitval en doorstroom Er is een aantal aspecten in meer of mindere mate van invloed op de studiekeuze. Volgens het studiekeuzemodel van Eccles (2007) bepalen de inschatting van de waarde van de opleiding voor zichzelf en de verwachting ten aanzien van het beroep voor het grootste deel de studiekeuze van een student. De sociale omgeving (ouders en vrienden), maar ook aanleg en ervaringen, spelen bij het maken van deze keuze tevens een belangrijke rol (Eccles, 2007). Bij de studieen beroepskeuzevoorlichting, die studenten aan het eind van hun mbo, havo, of vwo-opleiding krijgen, wordt het studiekeuzeproces doorgaans opgevat als een cognitief proces. Echter, het maken van een studiekeuze is niet een puur rationele aangelegenheid. Ervaringen, geruchten en massa-mediale beeldvorming bepalen mede de keuze voor studie en beroep. Dit betekent dat alleen het geven van informatie onvoldoende helpt bij het maken van een goede keuze. Een goede studieloopbaanbegeleiding waarbij de eigen waarden van de student worden ontdekt en verbonden aan opleidingen en beroepen, zijn daarom een noodzakelijke aanvulling om een goed doordachte keuze te maken (Meijers, 2001). Volgens een reviewstudie van Van Eck en Heemskerk (2009), kiezen studenten kiezen vooral voor de pabo op basis van pedagogisch-maatschappelijke motieven. Dat wil zeggen dat ze graag met kinderen willen werken en maatschappelijk nuttig werk willen verrichten. De instroom van de pabo kenmerkt zich ten opzichte van andere hbo-opleidingen door een relatief grote instroom vrouwen (80%) en mbo-ers (41% mbo en 35% havo). De uitval na één jaar studie is op de pabo echter iets lager dan het hbo-gemiddelde. De uitvallers zijn vaker mannen en niet-westerse allochtonen (Van Eck & Heemkerk, 2009). Uit ander onderzoek (Warps, Wartenbergh, Kurver, Muskens, Hogeling & Pass, 2009) blijkt dat studenten die uitvallen in het eerste studiejaar, ten opzichte van studenten die doorstromen, later beginnen met het studiekeuzeproces, minder gebruikmaken van voorlichtingsdagen, de keuze minder laten beïnvloeden door idealistische overwegingen, meer informatie gemist hebben, minder informatie verzameld hebben en minder goed hebben nagedacht over hun studiekeuze. De studenten, die gedurende het eerste studiejaar uitvallen, beginnen de opleiding met lagere verwachtingen, verwachten zich minder thuis te voelen bij de opleiding en verwachten meer problemen te hebben met rekenen/wiskunde en Engels. Factoren die de uitval of doorstroom van eerstejaarsstudenten kunnen voorspellen zijn: zich thuis voelen bij opleiding, passen bij de opleiding, maatschappelijk nut als belangrijkste motivatie voor beroepskeuze hebben, een bewuste keuze voor de instelling gemaakt hebben en intensieve voorlichtingsdagen gevolgd hebben (Warps et al., 2009). Een onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs naar het studierendement in het hbo geeft grotendeels vergelijkbare redenen voor uitval van studenten aan; een verkeerde studiekeuze, weinig sociale binding met de opleiding en daarnaast een te hoog tempo, een te hoog niveau en ontoereikende kennis en vaardigheden. Als succesfactoren, die leiden tot een verminderde uitval, worden in dit onderzoek genoemd: een gesprek aan de poort, kleinschaligheid, een actieve en persoonlijke studiebegeleiding en een bindend studieadvies in de propedeuse (Inspectie van het Onderwijs, 2009). Op basis van bovenstaande bevindingen is gekozen voor een effectmeting van vier sleutelfactoren die naar verwachting zullen leiden tot vermindering van de uitval in het eerste studiejaar, en verbetering van de kwaliteit van de instroom, te weten: 1) een goed beroepsbeeld, 2) een goed opleidingsbeeld, 3) een weloverwogen studie-/beroepskeuze en 4) binding met de opleiding (instelling). Met andere woorden, om meer (kansrijke) studenten binnen te krijgen en te houden, moet expliciet aandacht geschonken worden aan bovengenoemde factoren. Beroeps- en opleidingsbeeld Aankomende studenten vormen automatisch een beeld van het beroep leraar op basis van de eigen onderwijservaringen. Dit beeld wordt voornamelijk bepaald door wat zij zelf in de klas gezien en meegemaakt hebben en is daardoor niet altijd even realistisch en volledig. Naast voorlichting door middel van informatievoorziening zullen aankomende studenten daarom ook ervaringen in de onderwijspraktijk op moeten doen, bijvoorbeeld door een kortdurende stage en een persoonlijk gesprek met een leerkracht, omdat studie- en beroepskeuze voornamelijk lijkt te worden bepaald door dit soort ervaringen (Meijers, 2001). TIJDSCHRIFT VOOR LERARENOPLEIDERS (VELON / VELOV), 33(4) THEMANUMMER 7

8 Onder jongeren wordt het beroep leraar basisonderwijs doorgaans gezien als een aantrekkelijk beroep, waarvan de carrièremogelijkheden echter beperkt zijn. Het wordt ook gezien als een vrouwenberoep met een, daarmee samenhangende, lage maatschappelijke status en lage beloning. Jongens hebben een negatiever beeld van het beroep dan meisjes. Als positief kenmerkend voor het beroep noemen jongeren de zelfstandigheid, afwisseling, verantwoordelijkheid, creativiteit en uitdaging van een leraar en de omgang met collega's (Van Eck & Heemkerk, 2009). Uit een interne analyse van 'exit-formulieren' van voltijdstudenten bij Fontys Pabo Limburg, Tilburg en Eindhoven, die zijn gestopt of geswitcht in het studiejaar 2008/2009, blijkt dat het belangrijkste motief om te stoppen met de opleiding te maken heeft met het beroep van leraar. De stakende en switchende studenten vinden het beroep niet meer aantrekkelijk of achten zich er bij nader inzien niet geschikt voor. Er lijkt dus een kloof te bestaan tussen het verwachte en het ervaren beroepsbeeld. Het ontwikkelen van een realistisch beroepsbeeld voordat de student met de opleiding start zal naar verwachting leiden tot een lager uitvalpercentage. Verondersteld wordt dat de activiteiten in de fase van integrale diagnose een positief effect hebben op de sleutelfactoren beroepsbeeld, opleidingsbeeld, studiekeuze en binding met het instituut. Deze factoren zijn alle vier van belang om de doorstroom te bevorderen. Met andere woorden, een correct beroeps- en opleidingsbeeld, een doordachte studiekeuze en een positieve binding met het instituut zullen naar verwachting een positieve uitwerking hebben op de doorstroom van studenten naar het tweede studiejaar. De onderzoekvraag van de effectmeting luidt derhalve: In hoeverre heeft de fase van integrale diagnose invloed op het beroeps-, en opleidingsbeeld, studiekeuze en binding met het instituut? Methoden Om tot een antwoord op de onderzoeksvraag te komen is in dit onderzoek gebruik gemaakt van twee vormen van dataverzameling: schriftelijke vragenlijsten en semigestructureerde interviews. Met drie vragenlijsten is beoogd resp. het beroepsbeeld en opleidingsbeeld, de binding met het instituut en de determinanten van de studiekeuze en de redenen van uitval in kaart te brengen. Met de interviews is gemeten in hoeverre de studenten zelf vinden dat de fase van integrale diagnose een effect heeft gehad op hun beroeps- en opleidingsbeeld, binding en studiekeuze. Daarnaast zijn interviews gehouden om de redenen voor doorstroom naar het 2e studiejaar te achterhalen. Kansrijk van start. Verbeterde in- en doorstroom door integrale diagnose van pabostudenten 8 Een correct beroeps- en opleidingsbeeld, een doordachte studiekeuze en een positieve binding met het instituut zullen naar verwachting een positieve uitwerking hebben op de doorstroom van studenten naar het tweede studiejaar. Binding Binding (of verbondenheid) met de opleiding of instelling (institutional commitment) is volgens de definitie van Nora en Cabrera (1993, p. 244): "the end result of the successful match between an individual's motivation and academic ability and the institutions' academic and social characteristics". Elementen van deze binding, die het uitvallen van studenten deels kunnen voorspellen, zijn de mate van zekerheid voor de instellingskeuze en de mate waarin affiniteit wordt gevoeld met de heersende waarden en normen. Een andere term die in deze context wordt gebruikt is sociale integratie. Het is aangetoond dat studenten die sterker sociaal geïntegreerd zijn in de opleiding een kleinere kans hebben om uit te vallen (Prins, 1997). Ofwel, een sterkere binding leidt naar verwachting tot een verhoogde kans op studiesucces. Onderzoeksvraag Vragenlijsten Om het beroeps- en opleidingsbeeld van de aanstaande studenten in kaart te brengen is een vragenlijst geconstrueerd: de vragenlijst Beroeps- en Opleidingsbeeld Leraar Basisonderwijs (BOLB). Deze vragenlijst bestaat uit 2 delen met een 5-punts Likertschaal. Deel A gaat over het beroepsbeeld (30 items) en deel B over het opleidingsbeeld (25 items). De items van deel A zijn gebaseerd op de bekwaamheidseisen van de Stichting Beroepskwaliteit Leraren. De centrale vraag van dit deel luidt: 'Geef van onderstaande beroepsactiviteiten aan in welke mate je denkt dat ze onderdeel zijn van het beroep leerkracht basisonderwijs'. De items van deel B zij gebaseerd op het opleidingsconcept zoals gedefinieerd door Fontys Pabo 's-hertogenbosch. De centrale vraag van dit deel luidt: 'Geef van onderstaande activiteiten aan in welke mate je denkt dat ze onderdeel zijn van de pabo'. De betrouwbaarheid (interne consistentie) van beide delen van de vragenlijst is zeer goed (deel A: α=0,90 en deel B: α=0,85). Een exploratieve factoranalyse wees uit dat in beide delen nauwelijks factoren te onderscheiden zijn. De items laadden allemaal sterk op de eerste factor. Voor een referentiemeting van de BOLB, om het beroeps- en opleidingsbeeld te kunnen normeren, hebben 21 docenten van de Fontys Pabo 's-hertogenbosch de vragenlijst ingevuld. Om de besluitvorming tot studiekeuze en de binding met het instituut te meten is een tweede vragenlijst geconstrueerd: de vragenlijst Binding met de Opleiding en Studiekeuze (BOSk). Deze vragenlijst bestaat ook uit twee delen. Deel A betreft de binding met het instituut en bestaat uit 11 items met een 5-punts Likertschaal. Voor dit deel is gebruik gemaakt van een bestaand instrument, de vragenlijst 'Institutional

9 Tabel 1. Cronbach's alfa en voorbeelditem per schaal Schaal Cronbach s α Voorbeelditem BOLB A (beroepsbeeld) 0,90 Omgaan met culturele verschillen BOLB B (opleidingsbeeld) 0,85 Ontwikkelen van competenties BOSk A (binding) 0,83 Het is voor mij heel belangrijk om bij deze pabo (in tegenstelling tot een willekeurig andere pabo) af te studeren BOSk B (studiekeuze) 0,63 Open dagen van opleidingen bezocht Exitformulier (redenen uitval) Commitment' (Nora & Cabrera, 1993). Deel B betreft de determinanten voor studiekeuze. Met dit deel wordt in kaart gebracht in welke mate de respondent bepaalde activiteiten heeft ondernomen om tot zijn studiekeuze te komen. Dit deel omvat 15 items met een 5-punts Likertschaal, waarvan 1 open categorie ('Anders, nl:'). De betrouwbaarheid van deel A is goed (α=0,83). De betrouwbaarheid van deel B is relatief laag (α=0,63). Bij de analyse van de gegevens is daarom voor dit deel geen schaalscore berekend, maar is per item een vergelijking gemaakt tussen de gemiddelde score van de verschillende groepen respondenten. De zogenaamde 'exit-formulieren' zijn gebruikt om de redenen van uitval gedurende het eerste studiejaar te kunnen onderzoeken. Het exit-formulier bevat verschillende onderdelen. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een deel van de gegevens uit het deel 'algemene gegevens', zoals geslacht en vooropleiding, en het deel 'redenen om de opleiding te verlaten'. Dit deel bevat 24 items met een 4-puntschaal (van 'onbelangrijk' tot 'hoofdreden'). In tabel 1 is per schaal de betrouwbaarheid en een voorbeelditem weergegeven. Procedure en respondenten De vragenlijst over het beroepsbeeld en het opleidingsbeeld (BOLB) is bij drie groepen studenten zowel vóór de intakedag (in april, juni en augustus 2010) als na de intakedag (in september 2010) afgenomen. Het cohort 2010 van de locatie 's-hertogenbosch Vragenlijst BOLB (voor) nvt Intake 1 Intake 2 Intake 3 vormde de onderzoeksgroep van dit onderzoek. Alle studenten, dus zowel voltijders en deeltijders, die zich inschreven voor de pabo op deze locatie namen automatisch deel aan de intakedag (in 3 groepen). De vragenlijst met betrekking tot studiekeuze en binding met de opleiding (BOSk) is na de laatste intakedag, gelijktijdig met de 2e afname van de BOLB, afgenomen. Op ditzelfde moment zijn ook interviews afgenomen om meer diepgaande kennis te vergaren over de gepercipieerde invloed van de intakedag op het beroepsbeeld, opleidingsbeeld, binding met het instituut en de studiekeuze. In juni 2011 zijn interviews afgenomen met studenten die zouden doorstromen naar het tweede jaar en zijn exit-formulieren geanalyseerd van studenten die gedurende het eerste studiejaar zijn uitgevallen (zie figuur 2). De opleiding besteedt te weinig tijd aan theoretische verdieping April 2010 Juni 2010 Aug 2010 Sep 2010 Juni 2011 Vragenlijst BOLB (voor) Figuur 2. Tijdpad dataverzameling. Vragenlijst BOLB (voor) Vragenlijst BOLB (na) BOSk en interviews De studenten die de vragenlijsten BOLB (voor: n=110; na: n=106) en BOSk (n=106) hebben ingevuld zijn te onderscheiden in drie groepen van het cohort 2010 (Pabo 's-hertogenbosch): vroege inschrijvers (ingeschreven vóór april), gemiddelde inschrijvers (ingeschreven vóór juni) en late inschrijvers (ingeschreven vóór augustus). Daarnaast is er een controlegroep die wordt gevormd door de eerstejaarsstudenten van Pabo Tilburg (cohort 2010), die geen intake hebben gedaan (BOLB voor: n=42; BOLB na: n=71; BOSk: n=71). De exit-formulieren zijn ingevuld door 10 studenten van Fontys Pabo 's-hertogenbosch, die de opleiding hebben verlaten in hun eerste studiejaar. In totaal hadden zich 35 van de 117 gestarte studenten gedurende van september 2010 tot juni 2011 uitgeschreven. De respons bedroeg dus 28,6%. Aan de eerste ronde interviews hebben 15 studenten deelgenomen. Aan de tweede ronde interviews hebben 11 studenten deelgenomen. Interviews en exitformulieren Voor de analyse van de interviews is allereerst een eenvoudig codeerschema opgesteld gebaseerd op de onderzoeksvragen en het interviewprotocol met behulp van 'open coding'. Antwoorden van de respondenten zijn na de eerste codering verder samengevat door te categoriseren. De indeling in categorieën gaf de mogelijkheid om de data verder samen te vatten. Er is gelet op verschillen tussen mannen en vrouwen, deeltijders en voltijders en vroege, TIJDSCHRIFT VOOR LERARENOPLEIDERS (VELON / VELOV), 33(4) THEMANUMMER 9

10 Kansrijk van start. Verbeterde in- en doorstroom door integrale diagnose van pabostudenten 10 midden en late inschrijvers. Voor de analyse is gebruik gemaakt van het softwareprogramma Atlas-ti. Resultaten In- en doorstroomcijfers Om de invloed van de fase van integrale diagnose op de in- en doorstroom van studenten te kunnen bepalsen, zijn de in- en doorstroomgegevens van diverse cohorten (2008, 2009 en 2010) van de deelnemende pabo's verzameld en geanalyseerd. De pabo's verschilden onderling in de mate waarin de nieuwe interventies tijdens de intakedag zijn uitgevoerd. Fontys Pabo 's-hertogenbosch was de enige instelling waar de interventies volledig zijn toegepast bij cohort Op basis van in- en doorstroomgegevens is niet met zekerheid vast te stellen of de interventies effect hebben gehad op de doorstroom van studenten naar het tweede studiejaar. Bij cohort 2010 van Pabo 's-hertogenbosch is zelfs een hoger uitvalpercentage (42%: stakers én switchers) geconstateerd dan bij cohort 2009 (28%). Bij cohort 2010 is het uitvalpercentage wel lager dan bij cohort 2008 (44%). Bij bijna alle deelnemende pabo's was overigens een trend zichtbaar van een licht afnemend uitvalpercentage in het eerste studiejaar over de cohorten 2008 t/m Vragenlijsten Om te bepalen in hoeverre het beroepsbeeld en opleidingsbeeld is veranderd door de intakedag hebben we de samenhang (Pearsons product-momentcorrelatiecoëfficient) bepaald tussen de gemiddelde itemscores van de studenten en die van de experts op de vragenlijst BOLB. Deze mate van samenhang hebben we zowel voor de scores vóór als na de intake berekend (zie tabel 2). De gegevens laten zien dat de gelijkenis met expertscores toeneemt. Dit betekent dat het beroepsbeeld beter wordt bij alle groepen die intake hebben gehad en (lichtelijk) afneemt bij de controlegroep. Vooral bij inschrijvers in de vroege en midden groep is de verbetering van het beroepsbeeld groot. De late inschrijvers hebben het slechtste beroepsbeeld. De controlegroep zonder intake had voorafgaand aan de studie (in juni) al een beter beroepsbeeld dan de onderzoeksgroep. In tabel 3 zijn dezelfde gegevens voor deel B (het opleidingsbeeld) van de vragenlijst weergegeven. Daarin wordt zichtbaar dat het opleidingsbeeld bij alle groepen die de intake hebben gehad en bij de controlegroep (zonder intake) beter wordt. Bij de groepen met intake is die verbetering groter. Daarnaast laten de gegevens zien dat de late inschrijvers het beste opleidingsbeeld hebben en de controlegroep het slechtste opleidingsbeeld heeft. Dit zou te maken kunnen hebben met het feit dat de vragenlijst gericht was op de opleiding van pabo 's-hertogenbosch. Om te bepalen in hoeverre de integrale diagnose heeft bijgedragen aan binding en studiekeuze hebben we de groepsgemiddelden van beide delen van de vragenlijst BOSk (binding en studiekeuze) vergeleken (zie tabel 4). Opvallend is dat groepsgemiddelden van de onderzoeksgroepen (vroeg, midden en laat) allemaal hoger zijn dan van de controlegroepen. Tevens is te zien dat de mate van binding (BOSk A) voor alle groepen ongeveer gelijk is. Uit een t-toets blijkt verder dat voor de totale groepen (vroeg, midden en laat) geldt dat de gemiddelde BOSk A score significant hoger is in de onderzoeksgroep (44,29) dan in controlegroep (42,24) (p<0,01). De binding met het instituut is dus sterker in de groep mét intake. Tabel 2. Correlaties tussen itemscores experts voor en na de intakedag m.b.t. beroepsbeeld. Groep Voor N Na N Stijging Onderzoeksgroep 0, , ,035 Vroeg 0, , ,032 Midden 0, , ,052 Laat 0, , ,021 Controlegroep 0, , ,016 Tabel 3. Correlaties tussen itemscores experts voor en na de intakedag m.b.t. opleidingsbeeld. Groep Voor N Na N Stijging Onderzoeksgroep 0, , ,128 Vroeg 0, , ,089 Midden 0, , ,177 Laat 0, , ,119 Controle 0, , ,058 Tabel 4. Gemiddelden op binding (BOSk A) en studiekeuze (BOSk B) per groep. Groep N Binding SD Studiekeuze Vroeg 60 44,42 4,64 43,00 7,19 Midden 28 43,71 4,83 42,64 7,43 Laat 18 44,78 5,24 40,72 6,15 Totaal onderzoeksgroep ,29 4,93 42,52 7,07 Controle vroeg 18 40,72 5,75 41,06 5,47 Controle midden 32 43,25 3,81 40,66 7,34 Controle laat 21 42,00 5,59 39,90 7,12 Totaal controle 71 42,24 4,95 40,54 6,77 SD

11 Om te analyseren welke determinanten van studiekeuze in welke mate een rol spelen bij de studenten met intake enerzijds en de studenten zonder een intake anderzijds, zijn de gemiddelde itemscores van BOSk deel B vergeleken. Uit deze analyse blijkt dat de studiekeuzedeterminanten die het sterkst verschillen (verschil >0,20) tussen studenten mét intake en studenten zonder intake zijn: gesprek met decaan, advies van ouders/familie, advies van vrienden, ervaring met beroep opdoen en de intakedag. De studenten zónder intake (controle) scoren op de eerstgenoemde 3 van deze determinanten hoger en op de laatstgenoemde 2 lager dan de studenten met intake. Echter, alleen het verschil betreffende de intakedag is significant (p<0,01). mede tot stand gekomen door meeloopdagen en open dagen. Het feit dat pabo s-hertogenbosch een kleine opleiding is, spreekt veel studenten aan: Ik kende niemand toen ik binnenkwam. Dan kom je binnen en dan is het meteen gezellig (kom je erbij zitten?). Je voelt je meteen vertrouwd in de school. Het klikt met mensen. Voor bijna de helft van de studenten (n=7) heeft de intakedag gezorgd voor een bevestiging van de studiekeuze. Factoren die volgens de student van invloed zijn op hun studiekeuze zijn: het stimuleren door ouders, vrienden of collega s en ervaringen uit het verleden. In de exit-formulieren wordt bij de redenen voor uitval een onderscheid gemaakt in drie hoofdcategorieën: redenen om te stoppen die te maken hebben met de opleiding, met het beroep of met persoonlijke aspecten. Geen enkele student geeft aan dat een bindend negatief advies een belangrijke of hoofdreden is geweest om te stoppen met de opleiding, hoewel toch een groot aantal studenten aangeeft dat het hebben van onvoldoende resultaten en de zwaarte van de opleiding belangrijke redenen zijn om te stoppen met de opleiding. De helft van de studenten (n=5) geeft aan dat de opleiding inhoudelijk niet interessant genoeg is en dat de wijze van lesgeven niet stimulerend is. De begeleiding van studenten wordt echter nauwelijks gezien als reden voor uitval. Persoonlijke redenen worden wel vaak genoemd. Zo geven vier studenten aan dat persoonlijke problemen een belangrijke of hoofdreden is om met de opleiding te stoppen. Interviews In de eerste ronde interviews is de studenten (n=15) gevraagd naar het door hen beleefde effect van de intakedag op de variabelen beroepsbeeld, opleidingsbeeld, binding en studiekeuze. Volgens de studenten heeft de intakedag vrijwel niet bijgedragen aan het beroepsbeeld (n=12). Het beroepsbeeld wordt volgens hen namelijk ook gevormd door vooraf informatie op te zoeken, mee te lopen op een basisschool (stages, gesprekken met leraren). Ook eigen ervaring van vroeger of eigen kinderen in het basisonderwijs hebben het beroepsbeeld gevormd. Enkele studenten hebben werkervaring in het onderwijs of gerelateerd aan het beroep. De intakedag heeft voor bijna de helft van de respondenten een verandering teweeg gebracht in het opleidingsbeeld (n=7): De intakedag heeft het beeld duidelijker gemaakt. Je ontmoet leraren. Je krijgt een beter beeld van hoe het eraan toegaat. Volgens de overige respondenten (n=8) heeft het geen effect gehad op hun opleidingsbeeld. Andere factoren die volgens de studenten hebben bijgedragen aan het opleidingsbeeld zijn: meeloopdagen, open dagen, informatie via folders of andere studenten. Volgens de meeste studenten (n=12) heeft de intakedag bijgedragen aan de binding met de opleiding. De binding met de opleiding is volgens de studenten De intakedag heeft het [opleidings]beeld duidelijker gemaakt. Je ontmoet leraren. Je krijgt een beter beeld van hoe het eraan toegaat. In de tweede interviewronde (n=11) aan het einde van het studiejaar is de studenten gevraagd naar de belangrijkste redenen voor doorstroom en het (lange termijn) effect van de intakedag en de nieuwe aanpak van studiebegeleiding. Daarnaast is gevraagd naar veranderingen die zijn opgetreden ten aanzien van het beroepsbeeld, het opleidingsbeeld en de binding met de opleiding. Alle studenten geven aan dat de stage en daarmee het beroep de belangrijkste reden is om door te stromen naar het tweede jaar: De stage is hartstikke leuk. Dat is echt de reden waarom ik blijf. Dus puur voor het beroep. De opleiding zelf is voor de meeste respondenten (n=10) op zichzelf geen reden om door te stromen. Ook studiesucces en het vooruitzicht op een diploma is voor studenten een reden om door te stromen: Mijn doelstelling is om mijn papieren te halen. Met betrekking tot de invloed van de nieuwe studiebegeleiding op de doorstroom geven de studenten aan dat zij weinig toeschrijven aan de nieuwe aspecten van dit begeleidingstraject. Over het algemeen vinden ze het goed dat de intake gehouden is, maar dit speelt aan het eind van het eerste jaar voor hen geen rol meer. De grootste bijdrage aan hun studiesucces levert volgens de studenten de studieloopbaanbegeleider zelf. De studenten denken dat naast goede begeleiding met name eigen inzet bijdraagt aan een succesvol verloop: Het komt uiteindelijk wel op jezelf neer, je moet het zelf doen. Andere succesfactoren die worden genoemd zijn stage, goede informatievoorziening en prettig contact met medestudenten. Veel studenten (n=9) geven aan dat het beroepsbeeld niet is veranderd ten opzichte van voor de start met de opleiding. Met name studenten met als vooropleiding onderwijsassistent geven aan dat ze al veel praktijkervaring hebben en dus een goed beeld van het beroep. Het beeld van de opleiding is voor veel studenten daarentegen wel veranderd: Ik had een heel ander beeld van de opleiding. Ik dacht dat het veel meer praktijkgericht was. Sommige studenten geven aan vooraf nauwelijks beelden te hebben gehad. Anderen TIJDSCHRIFT VOOR LERARENOPLEIDERS (VELON / VELOV), 33(4) THEMANUMMER 11