Inhoud. Papier. Leerdoelen Organisatie Overzicht lessenserie

Transcriptie

1 handleiding Papier

2 Inleiding 5 en Organisatie Overzicht lessenserie Lessen en opdrachten 1 Introductieles 6 2 Papier in de praktijk 8 3 De papierkringloop 10 4 Keuzeactiviteiten 11 5 Evaluatie 13 Aansluiting bij kerndoelen en methoden 14 Tips per opdracht 15 Zo maken we ons eigen papier, handleiding 18 papierkist 20 Uitgave: Amsterdams NME Centrum Papier Docentenhandleiding ontwikkeld in opdracht van stadsdeel Zeeburg als onderdeel van het project NME in stadsdeel Zeeburg. Redactie: Elena Francissen, Marijntje van Gisbergen Illustratie Papierkringloop: Bart Groeneveld Illustraties opdrachtkaarten: Adrie Kerkhof Layout: Agnes Bergveld Het lesmateriaal mag vrij gekopieerd worden voor gebruik op school en is gratis te downloaden van onze website Vermenigvuldiging voor overige doeleinden is uitsluitend toegestaan na toestemming van het Amsterdams NME Centrum. Telefoon Fax anmec@anmec.nl Website docentenhandleiding leskist papier 3 Maart 2009

3 Inleiding Met de materialen uit de leskist papier kunt u met de klas papier maken. In deze handleiding zijn lessen beschreven voor een milieuzorgproject over papier en hergebruik voor groep 5/6. U kunt de kist ook gebruiken voor een techniekproject over het maken van papier. Wanneer u met jongere groepen de kist gebruikt is begeleiding nodig bij het lezen en uitvoeren van de opdrachten. Oudere groepen kunnen zelfstandig aan de opdrachten werken. en De leerling ervaart dat papier moeilijk weg te denken is uit onze wereld. De leerling kent de globale geschiedenis van papier. De leerling weet waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen. De leerling oefent het maken van papier. De leerling oefent verschillende manieren van papiergebruik. De leerling kent de stappen van de papierkringloop. Organisatie U kunt de lessenserie in deze handleiding helemaal volgen, of enkele elementen eruit gebruiken. U kiest dan zelf welke lessen en opdrachten u wilt geven en op welke manier. In deze handleiding is de circuitvorm uitgewerkt. Het is goed mogelijk om een opdracht uit het circuit in een klassikale les of in een papierhoek aan te bieden. Wilt u bijvoorbeeld alleen papier maken, gebruik dan de activiteiten beschreven op pagina 16 (pulp maken en papier scheppen, persen en drogen). Het volledige programma bestaat uit: Een introductie over het belang van papier in ons dagelijks leven, hoe het gemaakt wordt en hoe men dat vroeger deed. Een opdrachtencircuit met 7 tot 10 opdrachten over papier maken, eigenschappen van papier en papiergebruik. Een kringgesprek over de papierkringloop en het belang van hergebruik, met aansluitend een spel of werkblad over de papierkringloop. Keuzeactiviteiten, waarbij de leerlingen hun nieuwe kennis toepassen (bijvoorbeeld papier inzamelen, zelfgemaakt papier gebruiken, opnieuw papier maken en daarbij experimenteren). Een evaluatie in de vorm van een papierquiz. Tenslotte wensen wij u veel plezier met de activiteiten. Wij lezen graag uw reactie op het evaluatieformulier in de kist. Overzicht lessenserie In de onderstaande tabel is de lessenserie schematisch weergegeven. Les Didactiek Tijd Werkvorm Materialen 1 Introductieles Praten over de geschiedenis van papier het belang van papier apart inzamelen 2 Papier in de praktijk, opdrachtencircuit (zie ook pagina 8) Leren door doen Wat wel en niet in de papierbak mag Papier maken Manieren van papiergebruik 3 De Papierkringloop Ordenen nieuwe kennis en ervaringen over de stappen van de papierkringloop 4 Keuzeactiviteiten Toepassen nieuwe kennis experimenteren met papier maken inzamelsysteem voor papier opzetten zelfgemaakt papier gebruiken 20 min. Kringgesprek Papiermaterialen zoals wcpapier, rekenboek, kartonnen doos* Werkblad De geschiedenis van papier min min. Opdrachtencircuit Zie overzicht op pagina 8 en benodigdhedenlijstjes op opdrachtkaarten Kringgesprek en werkblad of spel 20 min. Afhankelijk van gekozen activiteit Grote poster Praatplaten papierkringloop Benodigdheden werkblad: gekopieerd werkblad Papierkringloop gekopieerd knipvel Papierkringloop schaar en lijm* Benodigdheden spel kringloopkaartjes Afhankelijk van gekozen activiteit 5 Evaluatie Toetsen nieuwe kennis 20 min. Quiz quizvragen borden met A, B en C* * Deze materialen zitten niet in de leskist! 4 5

4 Lessen en opdrachten 1 Introductieles De leerling ervaart dat papier moeilijk weg te denken is uit de wereld. De leerling kent de globale geschiedenis van papier. De leerling weet waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen. Welke dingen kun je niet meer doen, als er geen papier is? lezen, rekenen, knutselen, betalen met briefgeld, materialen opbergen, je billen afvegen, etc. Zonder papier zouden we veel dingen niet kunnen doen op school. Kan een bakker, een politieagent, dokter of tramconducteur zijn werk doen als er geen papier zou zijn? Bakpapier, bonnen, recepten, tramkaartjes, etc. zijn allemaal van papier gemaakt en worden door mensen gebruikt. Sluit dit gedeelte van het gesprek af met een conclusie: papier is dus erg belangrijk voor ons. We kunnen tegenwoordig niet zonder papier. Hout groeit niet zo snel. Het meeste papier wordt tegenwoordig van een mengsel van hout (25%) en afvalpapier (75%)gemaakt. Afvalpapier is tegenwoordig dus de belangrijkste grondstof voor papier. We r k b l a d Ge s c h i e d e n i s va n pa p i e r Deel het werkblad uit en laat de leerlingen dit maken. De leerlingen beantwoorden de drie vragen op het werkblad aan de hand van wat ze geleerd hebben tijdens het kringgesprek. Afbeeldingenkaart Geschiedenis van papier Werkblad Geschiedenis van papier WAT HEB IK NODIG pen of potlood Welk dier kan papier maken? de mus het schaap de wesp In welk land konden ze als eerste papier maken? In een kringgesprek bespreekt u het belang van papier, hoe papier gemaakt wordt en de verschillende stappen in de ontwikkeling van papier. U betrekt in dit verhaal de rol van hout als grondstof voor papier en het belang van papierrecycling. Tijdsbesteding les De les duurt ongeveer 20 minuten. Benodigde materialen Papiermaterialen zoals wc-papier, briefgeld, rekenboek, schrift, kartonnen doos, etc* Werkblad De geschiedenis van papier Voorbereiding Verzamel verschillende materialen die gemaakt zijn van papier voor de inleiding van het kringgesprek. Ga na wat er met oud papier gebeurt op school: waar wordt het heen gebracht als het de school verlaat? Als uw school papier niet apart inzamelt, ga dan na waarom niet. Onderzoek wat de mogelijkheden zijn om het wel te doen. Kopieer het werkblad De geschiedenis van papier voor alle leerlingen. Lesbeschrijving Het be l a n g va n pa p i e r Leg verschillende voorwerpen naast elkaar die van papier gemaakt zijn (denk aan: wc-papier, briefgeld, rekenboek, schrift, kartonnen doos). Stel de volgende vragen. Vul de antwoorden van de leerlingen aan met nieuwe informatie. Wat hebben de voorwerpen met elkaar te maken? Ze zijn allemaal gemaakt van papier. Kijk eens goed rond in de klas, waar zie je papier? Bijna overal. Probeer je nu eens voor te stellen hoe het lokaal eruit ziet zonder papier. Wat zou er allemaal verdwijnen? Lesboeken, schriften, posters, knutselmaterialen en knutselwerkjes van kinderen, zakdoekjes, opbergdozen, etc. Het zou leeg zijn in de klas! De ge s c h i e d e n i s va n pa p i e r Er is ook een tijd geweest dat papier niet bestond. Wat gebruikten de mensen toen in plaats van papier? Gebruik bij uw verhaal de afbeeldingenkaarten uit de leskist. Prehistorie: steen (rotstekeningen), verbleekte botten, huiden, schelpen, boombast Romeinse tijd: kleitabletten, potscherven Middeleeuwen: perkament (stevig, duurzaam, kostbaar), papyrus (goedkoper, minder stevig en duurzaam) Vertel hoe papier ontstaan is en in Nederland terecht kwam aan de hand van onderstaande informatie. Meer achtergrondinformatie over de geschiedenis van papier is o.a. te vinden op 1 De papierwesp maakte als eerste papier, door plantenvezels te kauwen en te vermengen met speeksel. De Chinezen keken het proces af van de papierwesp en waren vanaf 200 voor Chr. de enigen die papier konden maken. Omstreeks 740 na Chr. ontvoerden de Arabieren Chinese papiermakers tijdens een oorlog, en keken de kunst van hen af. 2 In de 12e eeuw verspreidden kooplieden en kruisvaarders de uitvinding naar Europa. Ze ontdekten dat je in plaats van ruwe plantenvezels ook textiel kon gebruiken. Rond 1400 werden de eerste papiermolens in Nederland gebouwd. In de 17e eeuw (boekdrukkunst in opmars) kwamen er veel papiermolens op de Veluwe en ontstond een nieuw beroep: de voddenman. 3 Steeds meer mensen leerden lezen, er waren daardoor ook meer boeken nodig. Zoveel, dat er niet genoeg vodden waren. Daarom ging men over op een nieuwe grondstof: hout. Sinds 1900 wordt papier in fabrieken gemaakt. De fabrieken gebruiken hout uit productiebossen in Scandinavië en Noord-Amerika. Deze bossen worden min of meer duurzaam beheerd. De papierindustrie gebruikt vooral dunningshout - kleine bomen en snoeihout als takken en kleine stammen - en zagerijresten. Toen er nog geen papier was, gebruikten de mensen andere dingen om op te schrijven. 1 Rotsen om op te schilderen 3 Papyrus: platgeslagen rietstengels a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m 1 Leren van de natuur De papierwesp maakte als eerste papier. 2 Papier maken met de hand De voddenman zamelde oude kleren en stoffen in. 3 Papier uit de papierfabriek Hout voor de papierfabriek. a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m 2 Perkament: hele dunne gedroogde dierenhuid 4 Kleitablet a e e l d i n g e n k a a r t l e s k i s t p a p i e r De Chinezen keken het af van de natuur. 1 Oud papier voor de papierfabriek. 2 Een papiermolen van binnen. 1 Hamers om de grondstof (hout of textiel) tot pulp te slaan. 2 Tandwielen die de beweging van de molen overbrengen naar de hamers. 3 Bak met papierpulp. 3 a e e l d i n g e n k a a r t l e s k i s t p a p i e r Zuid Afrika China Amerika Wat werd er vroeger niet gebruikt om op te schrijven? botten schelpen plastic a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m e r k l a d l e s k i s t p a p i e r Oud pa p i e r en re c y c l i n g In de klas is ook wel eens afvalpapier. We noemen het ook wel oud papier. Leg aan de kinderen uit dat gebruikt papier nog heel kostbaar is! Want oud papier is een grondstof voor nieuw papier: je kunt het gebruiken om nieuw papier van te maken. Hergebruik of recycling heet dat. Hoe meer papier we hergebruiken, hoe minder hout er nodig is in de papierindustrie. Bespreek met de kinderen wat jullie met oud papier doen. Als papier in de klas wordt verzameld in een papierbak, weten de leerlingen dan waarom dit gedaan wordt? Als papier niet apart ingezameld wordt, bespreek dan wat de mogelijkheden zijn om dit te doen. Afr o n d i n g va n he t kr i n g g e s p r e k Vat het gesprek samen: We weten nu dat we met zijn allen veel papier gebruiken en dat we niet meer zonder kunnen. We weten dat papier vroeger van plantenvezels of textielvezels gemaakt werd en tegenwoordig van bomen (houtvezels) en oud papier. Het is belangrijk om oud papier in te zamelen zodat het hergebruikt kan worden. Zijn de leerlingen benieuwd naar hoe zij zelf papier kunnen maken? Dat gaan ze uitvinden in de circuitles. 6 7

5 2 Papier in de praktijk De leerling weet waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen. De leerling oefent het maken van papier. De leerling oefent verschillende manieren van papiergebruik. Overzicht creatieve opdrachten Opdrachtkaarten Tijd Materialen Sterk papier Kleitablet maken Afval scheiden Drinkpakje onderzoeken De leerling ontdekt de kracht van papier. De leerling ervaart het gebruik van een kleitablet in plaats van papier. De leerling weet wat wel en niet in de papierbak mag. De leerling weet wat er wel en niet in de papierbak mag. Pulp maken De leerling maakt papierpulp. 15 min. (begeleiding nodig) Papier scheppen, persen en drogen De leerling maakt papier. 15 min. (begeleiding nodig) Envelop vouwen Doosje maken Stempelen met aardappelen Geheimschrift op papier De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling oefent een manier van papiergebruik. De leerling demonstreert verschillende manieren van papier gebruik. De leerlingen doen in kleine groepjes allerlei opdrachten die met papier te maken hebben. Zij ervaren daarbij de verschillende stappen van de papierkringloop. Vanaf bladzijde 15 vindt u tips bij de opdrachtkaarten. 15 min. vellen papier* (1 per groepje) 2 stapels boeken* blokjes* 15 min. latjes roller* klei + benodigdheden (schort, onderlegger)* satéprikkers 15 min. gekopieerd werkblad Afval scheiden rood en blauw potlood* 15 min. pincet leeg drinkpakje* schaar* staafmixer (+ stroom en begeleiding) 10 vellen oud papier* 2 emmers kopje + water instructiekaart papier maken (+ begeleiding) papierkist, voor 2/3 gevuld met water onderleggers en persplankjes zeef en schepraam kopje waslijn en wasknijpers 15 min. mal van envelop (zie bijlage) 1 vel papier per leerling* potlood, schaar en lijm* kleurpotloden* 15 min. mal van doosje (zie bijlage) stevig papier / karton* potlood, schaar en lijm/plakband* kleurpotloden* 15 min. aardappelen mesje verf en benodigdheden (kwasten, schort, onderlegger)* papier* 15 min. kroontjespen flesje citroensap schoteltje papier* * Deze materialen zitten niet in de leskist! Voorbereiding Bekijk eventueel met de klas de filmpjes op de DVD van Huisje, Boompje, Beestje (zie kader). Zorg voor een extra begeleider, die het pulp maken en papierscheppen begeleidt. Probeer het pulp- en papiermaken samen met de begeleider van tevoren uit. Zorg dat de eerste portie papiersnippers en pulp al klaar staat. De leerlingen kunnen dan sneller beginnen met pulp maken en papier scheppen. Vul de leskist met (lauw) water op de plek waar u hem wilt gebruiken. Eenmaal gevuld is de kist niet makkelijk meer te verplaatsen. Het werkt prettiger als het water niet ijskoud aanvoelt. Verdeel de klas in tweetallen. Zet voldoende materialen klaar, zodat 2-3 tweetallen tegelijk aan dezelfde opdracht kunnen werken. Zet voldoende opdrachten klaar, zodat er altijd een aantal opdrachtplekken onbezet is. Dit voorkomt opstoppingen in het circuit. Laat de leerlingen werken in de volgorde van de regenboog. Pas wanneer zij alle kleuren gehad hebben, mogen ze een tweede of derde opdracht van dezelfde kleur gaan doen. Met de regenboogringen kunnen groepjes zelfstandig hun werkvolgorde bijhouden. Doe voor elk groepje een andere kleur tussen de knijper. Deel de ringen uit. Laat elk groepje beginnen bij een opdracht met de kleur die tussen de knijper zit. Klaar met die opdracht? Doe het bijbehorende kleurenkaartje tussen de knijper. Het verwijst meteen naar de volgende opdracht. DVD Huisje Boompje Beestje Op de DVD staan verschillende thema s, o.a. papier. Klik op het icoontje voor papier om verder te gaan. Bij het thema papier horen een schatkist, spel, knutselideeën, liedje en filmpjes. Klik op de filmpjes om verder te gaan. Klik op een filmpje om te starten. Druk de Esc-toets in om de DVD te stoppen. Er staan drie filmpjes op de DVD. 1 Hoe wordt papier gemaakt? Het filmpje begint met een beeld van de papierfabriek. Daar wordt van oud papier nieuw papier gemaakt. Van de grote bergen papier worden hele kleine stukjes gemaakt, pulp heet dat. Voor echt stevig papier heb je ook hout nodig. Eerst moet het vuil van de stammen af, met een speciale machine. Daarna maken ze er ook kleine stukjes van. De houtpulp gaat bij de papierpulp en dan op een zeef. Het water lekt weg. Met een straaltje water worden de papieren op maat gemaakt. Daarna moet het drogen, er komt damp af. Uiteindelijk is er dan een dikke rol nieuw papier. 2 Papier, papier en nog eens papier Het filmpje begint met een beeld van een klas, aan het werk met papier. Wat is er veel van papier gemaakt, en wat zijn er veel verschillende soorten papier. Dat gaan we onderzoeken. Karton bestaat uit heel veel velletjes op elkaar. Een oud tientje scheurt niet makkelijk. Kun je door papier heen kijken? Hoe ruikt het? Een melkpak is glad van binnen. Spiegelpapier is heel mooi, maar je kunt er niet op schrijven. Op de achterkant weer wel. Nu nog even testen hoe goed papier tegen water kan. 3 Wat kun je veel maken van papier! Je kunt mooie dingen maken met papier, bijvoorbeeld een bloem van crêpepapier. Er zijn heel veel mooie kleuren crêpepapier. Een huisje plakken van opgerold karton, een jasje van kranten, een vijver van golfkarton, bouwen met doosjes eigenlijk hoe je niks weg te gooien. Een kijkdoos met een papieren bootje, krullen van papier: daar kun je ook cadeautjes mee versieren. Een jas en hoed van kranten, een versierde hoge hoed, een robot van wc rollen. De leerlingen uit de klas showen alles wat ze gemaakt hebben. 8 9

6 a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m e r k l a d l e s k i s t p a p i e r a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m e r k l a d l e s k i s t p a p i e r 3 De Papierkringloop De leerling kent de stappen van de papierkringloop. In een kringgesprek kijkt u terug op de circuitles en laat u het verband zien tussen de opdrachten uit het circuit en de stappen van de papierkringloop. Vervolgens maken de leerlingen het werkblad Papierkringloop of speelt u het kringloopspel met hen. Tijjdsbesteding les De les duurt minuten. Benodigde materialen Kringgesprek - 5 Praatplaten - Grote poster Werkblad - gekopieerd werkblad Papierkringloop - gekopieerd knipvel Papierkringloop - schaar en lijm* Spel Papierkringloop - kringloopkaartjes Voorbereiding maak een keuze tussen het werkblad of het kringloopspel (beide kan ook) kopieer de werkbladen of maak de spelkaarten Lesbeschrijving Kri n g g e s p r e k Bespreek met de leerlingen het opdrachtencircuit na. Vraag hen wat ze nodig hadden om papier te maken en laat hen vertellen hoe papier gemaakt wordt, hoe pulp gemaakt wordt, hoe je aan pulp komt, enz. Laat bij elke stap een plaat zien. Plaat bijbehorende opdracht 1 Inzamelen Afval scheiden Drinkpakje onderzoeken 2 Pulp maken Pulp maken 3 Papier scheppen Papier scheppen 4 Papier drogen Papier persen en drogen 5 Papier gebruiken Envelop vouwen Doosje maken Stempelen met aardappelen Geheimschrift op papier Constateer samen dat papier in een kringetje rond gaat. Het is een kringloop! Laat de poster van de papierfabriek zien. Af en toe voegt men houtpulp toe, om de kwaliteit van het papier goed te houden en te zorgen dat er voldoende grondstof is (niet al het papier wordt ingezameld). Sluit het gesprek af met de conclusie dat wij kunnen bijdragen aan de kringloop door zelf papier in te zamelen. Speel vervolgens het kringloopspel of deel het werkblad en knipblad uit. We r k b l a d Pa p i e r k r i n g l o o p De leerlingen knippen de plaatjes uit, leggen ze in de goede volgorde en plakken ze op het werkblad. Spe l Pa p i e r k r i n g l o o p Knipvel Papierkringloop Wat heb ik nodig? schaar Werkblad Papierkringloop Maak de papierkringloop. Knip de plaatjes uit. Wat heb ik nodig? lijm Leg de plaatjes in de goede volgorde. Plak de plaatjes in de goede volgorde op. Doel van het spel Zoveel mogelijk kringlopen (een set van 5 kaartjes) verzamelen. Verloop van het spel Markeer 5 plaatsen in de ruimte, iedere plek is een stap uit de papierkringloop. Op elke plek komt één kind te staan met een stapel (dezelfde) kringloopkaartjes. De andere kinderen rennen van plek naar plek om vijf kringloopkaartjes te verzamelen. Is een set compleet? Dan levert het kind deze in bij de leerkracht en krijgt een punt. Het wordt de verzamelaars moeilijk gemaakt door 2 of 3 papierversnipperaars aan te wijzen (1 papierversnipperaar per 4-5 rennende kinderen). Dit zijn tikkers. Als een kind door een papierversnipperaar wordt getikt moet het alle kaartjes aan de tikker geven en opnieuw beginnen met verzamelen. Wie heeft na een bepaalde tijd de meeste kringlopen verzameld en hoeveel kaartjes hebben de papierversnipperaars verzameld? Bespreek in de klas wie de winnaar van het spel was en hoe het spel is verlopen. 4 Keuzeactiviteiten Met onderstaande activiteiten kunnen de leerlingen hun nieuwe kennis toepassen. Welke activiteit u kiest is afhankelijk van de leerdoelen die u voor ogen heeft en de beschikbare tijd. Papier inzamelen De leerling weet waarom het belangrijk is om papier apart in te zamelen. De leerlingen weten nu dat het belangrijk is om zuinig met papier om te gaan en oud papier te recyclen. Dit gaan ze in praktijk brengen. Tijdsbesteding en benodigde materialen Eigen inschatting, afhankelijk van hoe uitgebreid u de opdracht maakt. Lesbeschrijving Herhaal de conclusie van het kringgesprek: het is belangrijk om zuinig met papier om te gaan en oud papier te recyclen. Vraag de klas hoe je dat doet, recyclen. Leg uit dat u met de klas papier gaat recyclen: Een papierbak in de klas Versier een kartonnen doos tot opvallende papierbak, en let erop dat iedereen hem gebruikt. Kijk na een week wat erin zit, en hoeveel erin zit. Is alles wat erin zit papier? Is de klas zuinig geweest met papier? Wat moet er nu met de inhoud gebeuren? Kijk ook in de prullenbak: zit daar afval in dat in de papierbak had gemoeten? Herhaal dit na een maand nog eens. Is de klas nu bewuster met papier omgegaan? Papierrecycling op school Wilt u een stapje verder gaan, laat de leerlingen dan eens onderzoeken hoe er in de rest van de school met papier omgegaan wordt. Dit kan bijvoorbeeld door een onderzoeksvraag op te stellen en een aanpak te bedenken. Vervolgens voert elk groepje zijn onderzoek uit en beantwoordt de vraag. Mogelijke onderzoeksvragen: Welke klassen hebben een papierbak en welke niet? Waarom wel of niet? Hoeveel (kilo, dozen, containers) papier gooit de school per week / maand weg? Wordt er dubbelzijdig gekopieerd en geprint? Is dit standaard in te stellen? U kunt de leerlingen ook een oudpapiercampagne laten bedenken. Bijvoorbeeld door posters te ontwerpen die duidelijk maken waarom het belangrijk is om oud papier in te zamelen en zuinig te zijn met papier. Of door kladblokjes gemaakt van enkelzijdig bedrukt oud papier uit te delen aan leerkrachten. Zelfgemaakt papier gebruiken De leerling oefent verschillende manieren van papiergebruik. De leerlingen maken iets moois van hun eigen papier. Tijdsbesteding en benodigde materialen Eigen inschatting, afhankelijk van hoe uitgebreid u de opdracht maakt. Lesbeschrijving De leerlingen hebben allemaal een papier gemaakt. Ze weten nu hoeveel werk het is om papier te maken en hoe je het kunt bedrukken of er iets van kunt maken. Laat iedereen bedenken wat er van het papier gemaakt kan worden, of biedt een klassikale opdracht aan. Bijvoorbeeld: een stempel maken en deze gebruiken op het eigen papier. Let op: niet alle papieren worden even mooi en dik, en na afloop is niet na te gaan welk papier van wie is. Er is dus eigenlijk geen sprake van een eigen papier. met de hele klas een boek maken, bijvoorbeeld over papierrecycling en papier maken. liefdesbrieven schrijven. schatkaarten tekenen. ansichtkaarten en fotolijstjes maken: snij of knip een mooie rechthoek uit het midden van je vel. Gebruik de rechthoek als ansichtkaart, en versier de rand die overblijft als lijst voor rondom een tekening of foto. natuurcollage maken: verzamel materialen uit de natuur en maak er een kunstwerk van door ze in een leuke vorm op je papier te plakken. een gedichtenbundel maken, met het zelfgeschepte papier als kaft

7 Nog een keer papier maken De leerling oefent het maken van papier. De leerlingen maken nog een keer papier en experimenteren met mogelijkheden het papier mooier of meer bijzonder te maken. Tijdsbesteding Ongeveer 2 uur. Benodigde materialen boek Papier zelf maken van Marianne Saddington papierkist oud papier (gesorteerd op kleur) bloemblaadjes Voorbereiding Bekijk het boek Papier zelf maken van Marianne Saddington en probeer eventueel zelf wat uit. Lesbeschrijving De leerlingen weten nu hoe je grauw papier kunt maken. Maar kunnen ze ook manieren bedenken om het papier een kleurtje te geven? Laat de leerlingen zelf experimenteren of volgens beschrijvingen uit het boek werken. Gekleurd papier: sorteer het papier op kleur. Gebruik papier met weinig zwarte inkt erop. Maak pulp van 1 kleur snippers. Doe de pulp in schoon water en schep er papier van. Gebruik voor elke kleur pulp weer schoon water (of kijk wat er gebeurt met de kleur van het papier als je een andere kleur pulp aan het water toevoegt). Wat ook kan: verdeel de pulp rechtstreeks over het schepraam. Versierd papier: meng bloemblaadjes door de pulp. Los de pulp op in het water, of verdeel het rechtstreeks over het schepraam. Wat ook kan: bloemetjes op je versgeschepte papier leggen en mee persen tijdens het drogen. Meerdere kleuren papier in 1 vel: maak verschillende kleuren pulp. Doe de pulp niet in het water. Verdeel de pulp in leuke vormen over het schepraam. Gebruik eventueel een mal, om vormen met scherpere randen te kunnen maken. 5 Evaluatie Papierquiz De leerling evalueert wat hij of zij geleerd heeft tijdens de papieropdrachten. Tijdens deze afsluitende les staan de leerlingen stil bij wat ze geleerd hebben door middel van quizvragen. Rond vervolgens het papierproject af met een kort gesprek. Tijdsbesteding les De les duurt ongeveer 20 minuten. Benodigde materialen Bewegingsruimte voor de quiz Quizvragen Voorbereiding Breng de ruimte voor de quiz in gereedheid; markeer drie plaatsen met A, B en C. Lesbeschrijving Pap i e r q u i z Door middel van een quiz peilt u de papierkennis van de leerlingen. Neem de klas mee naar een ruimte waar ze kunnen rennen en markeer 3 plaatsen met A, B en C. Verzamel de groep en leg de meerkeuzevragen als een quizmaster aan hen voor. Laat de leerlingen hun antwoord kiezen door naar A, B of C te rennen ( Ren je rot! ). Hieronder staan de vragen, de dikgedrukte antwoorden zijn juist. Bespreek steeds kort de antwoorden. 1 Wa a r wo r d t pa p i e r va n ge m a a k t? a zand en hout b papier en hout c wol 2 We l k pa p i e r wo r d t ni e t op n i e u w ge b r u i k t? a WC-papier b pakpapier c karton 3 Wa t is pu l p? a een soort modder b vermalen klei c vermalen papiersnippers 4 Wa t is de go e d e vo l g o r d e va n de pa p i e r k r i n g l o o p? a inzamelen - papier bedrukken en gebruiken - pulp scheppen, persen - papier drogen - pulp maken b papier bedrukken en gebruiken - pulp scheppen, persen - pulp maken - papier drogen - inzamelen c inzamelen - pulp maken - pulp scheppen, persen - papier drogen - papier bedrukken en gebruiken 5 Wa t ge b r u i k je bi j he t sc h e p p e n va n pu l p? a schepraam b hengel c schep 6 Ho e v e e l ka n t e n he e f t ee n th e e d o o s j e? a 5 b 6 c 4 7 Ho e ku n je pa p i e r st e v i g ma k e n? a door het nat te maken b door het te vouwen c door het te kleuren 8 Wa a r is ee n dr i n k p a k j e va n ge m a a k t? a papier b plastic c papier en plastic 9 Wa a r sc h r e v e n ze vr o e g e r op? a klei-tablet b plastic c glas 10 Wa a r o m is he t be l a n g r i j k om pa p i e r in te za m e l e n? a het zorgt voor minder afval b het papier wordt dan niet verbrand, dit is beter voor het milieu c papier kan opnieuw gebruikt worden Afsluitend gesprek Aan de quiz was te merken hoeveel de leerlingen nu weten over papier. Zijn de leerlingen tevreden over het resultaat? Bent u tevreden? Blik gezamenlijk terug op het papierproject. Dit kunt u doen door op te sommen wat de klas allemaal gedaan heeft elke leerling iets te laten noemen wat hij/zij nieuw geleerd heeft van het project leerlingen te laten vertellen wat ze het leukste vonden aan het project Sluit het gesprek af door te benoemen hoe de klas nu verder gaat: zuinig zijn met papier oud papier in de papierbak??? 12 13

8 a m s t e r d a m s n m e c e n t r u m e r k l a d l e s k i s t p a p i e r Aansluiting bij Tips per opdracht Sterk papier kerndoelen en methoden Kerndoelen De leskist sluit aan bij de volgende kerndoelen uit het domein Oriëntatie op jezelf en de wereld. 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu 44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik. Sterk papier U kunt de leerlingen ook zelf een onderzoeksvraag en -opzet laten bedenken. Test de sterkte van papier. Maak twee stapels van boeken. Zorg dat er 15 cm ruimte tussen de stapels zit. Leg een vel papier op de stapels. Test hoeveel blokjes jij op het platte papier kunt leggen. Vouw van het vel papier de zijkanten omhoog en leg het weer op de stapels. Nu is het een gootje. Test hoeveel blokjes jij op het gootje kunt leggen. Zijn het er meer? Vouw van het vel papier een harmonica en leg het opnieuw op de stapels. Test hoeveel blokjes je op de harmonica kunt leggen. Hoeveel blokjes passen er nu op? STAP 4 Kun jij nog meer vormen bedenken? Probeer ze uit! Papier kun je sterk maken door het te vouwen! 2 stapels boeken blokjes vel papier Methoden In sommige methoden natuuronderwijs is een hoofdstuk over papier opgenomen. Hieronder een overzicht van de meest gebruikte methoden Kleitablet maken Verdeel de klei van tevoren in porties. Zorg voor een plek waar de kleitabletten kunnen drogen. Klei-tablet maken Als er geen papier is... Vroeger was er geen papier. Mensen schreven op alles wat lang mee ging: botten, schelpen of klei. Een klei-tablet is een plat stuk klei. Als het nat is kun je er letters in maken. Als het droog is kun je het meenemen. klei twee latjes roller satéprikker Methode Groep Titel Natuur Buiten-gewoon 3 5 Waar gemaakt? Wijzer door de natuur 6 6 De afvalberg Natuurlijk 6 9 Oud opnieuw 7 3 Uitvindingen Leefwereld Hoe sterk is je huis? 5 Prullen en papier 3 2 Troep op de stoep 5 9 Weg met die troep 22 Papier maken Afval scheiden Deze opdracht kan ook met echt afval gedaan worden. Schrijf een verhaal op een klei-tablet. Afval scheiden Oud papier inzamelen Scheid het afval, wat mag in de papierdoos? Bekijk de plaatjes op het werkblad. Neem een klomp klei en leg het tussen twee latjes. Rol de klei tussen de latjes plat met een roller. Teken in de klei jouw verhaal met een satéprikker. Wat vind jij makkelijker: een verhaal op papier of op klei? een rood kleurpotlood een blauw kleurpotlood werkblad Afval scheiden Werkblad Afval scheiden Scheid het afval; wat mag in de papierdoos? afvalbak oud papierdoos Wat heb ik nodig? een rood kleurpotlood een blauw kleurpotlood oud papier Wat mag er in de oud papierbak? Trek een lijn met rood kleurpotlood naar de oud papierdoos. Wat mag er in de afvalbak? Trek een lijn met blauw kleurpotlood naar de afvalbak. Drinkpakje onderzoeken Drinkpakje onderzoeken Papier of niet? Onderzoek een drinkpakje. Mag een drinkpakje in de papierbak? Bekijk een drinkpakje. Waar denk je dat het van gemaakt is? leeg drinkpakje schaar pincet Maak het drinkpakje open met een schaar. Zie je verschillen tussen de buitenkant en de binnenkant? Stap 3 Scheur een stukje van het open drinkpakje af. Wat valt je op bij het scheuren? STAP 4 Zie je laagjes? Probeer ze met het pincet uit elkaar te halen. Waar zijn de verschillende laagjes van gemaakt? 14 15

9 Pulp maken Werk bij voorkeur in een goed schoon te maken ruimte, in de buurt van een stopcontact Werk in kleine groepjes (2-4 leerlingen) De snippers mogen niet groter dan 2x2 cm zijn Instrueer de leerlingen om schoon te werken - Snippers die op de grond vallen meteen opruimen. - Geen water in de snipperhoek Wit papier met weinig inkt erop (zoals werkbladen, stencils) geeft een minder grauw resultaat dan krantenpapier 1 emmer vol met droge snippers is genoeg voor vellen. Voor het mixen van de snippers is een stopcontact en begeleiding van een volwassene nodig. Vul voor 1 portie pulp (voor ong. 4 vellen) een emmer met 5 cm water. Doe er 2-3 handen papiersnippers bij. Zorg dat alle snippers onder water zijn. Pureer alles met de staafmixer. Blijf mixen tot je geen grote snippers meer ziet. Haal af en toe de mixer uit de emmer, en roer met je hand de snippers die aan de bodem van de emmer plakken even los. Mix niet té lang, je moet nog vezels kunnen onderscheiden. Pulp maken Het maken van pulp is een hele klus. Kies een makkelijk schoon te maken plek uit om pulp te maken. Vraag hulp van een volwassene. Maak een bak met pulp voor het maken van papier. Sorteer het oud papier op kleur. Leg het papier (van dezelfde kleur) in een bak met warm water. Laat het even weken. Scheur het oud papier in kleine stukjes van 2 cm. STAP 4 Leg de snippers in een bak waarin je kunt mixen en voeg twee kopjes water toe. STAP 5 Maak de snippers klein met de mixer. Vraag hulp van een volwassene. De pulp is klaar! 10 vellen oud papier twee kopjes water bak met warm water* bak om in te mixen* staafmixer * De bakken waarin je de papiersnippers kunt weken en mixen zit niet in de papierkist! Envelop vouwen In het infomapje in de kist zit een opengewerkte voorbeeldenvelop, te gebruiken als mal. Leg papier klaar dat iets groter is dan de voorbeeldenvelop Doosje vouwen In het infomapje in de kist zit een opengewerkt voorbeelddoosje, te gebruiken als mal. Leg papier klaar dat iets groter is dan het voorbeelddoosje Maak zelf een papieren envelop. STAP 4 STAP 5 Bekijk de envelop. Hoe zit de envelop in elkaar? Bekijk de uit elkaar gehaalde envelop. Kun je er weer een envelop van maken? Leg de uit elkaar gehaalde envelop op een vel oud papier. Trek hem om en knip het uit. Versier jouw envelop met leuke kleuren. Vouw en plak er een envelop van. Maak zelf een doosje. STAP 4 Envelop vouwen Papier gebruiken Doosje vouwen Papier gebruiken Bekijk het doosje. Hoe zit het in elkaar? Bekijk het uit elkaar gehaalde doosje. Kun je het weer in elkaar zetten? Leg het open doosje op een vel oud papier. Trek het om en knip het uit. Versier je doosje met leuke kleuren. envelop uit elkaar gehaalde envelop vel papier potlood schaar lijm kleurpotloden theedoosje uit elkaar gehaald theedoosje vel papier potlood schaar lijm kleurpotloden Papier scheppen, persen en drogen Werk bij voorkeur in een goed schoon te maken ruimte Leg een zeil of oude handdoeken onder de werktafels Vul de leskist voor tweederde met water op de plek waar u de kist gaat gebruiken. Werk in kleine groepjes (2-4 leerlingen) Zorg voor begeleiding door een volwassene (die al eens papier gemaakt heeft) Doe de handeling droog voor: er zijn niet genoeg vliselinedoekjes in de kist om voor elk groepje een voorbeeld vel te scheppen. Maak stapels van zo n 15 vellen + doekjes Voeg regelmatig een portie pulp toe aan het water (steeds na 4-5 keer scheppen). Begin met een dubbele portie pulp. Schep eventueel wat extra vellen als er doekjes over zijn. Hiermee kunnen eventuele mislukkingen gecompenseerd worden. Pers pas aan het eind van de les het water uit de stapels papier Hang de waslijn niet boven spullen die niet nat mogen worden. Er is ongeveer 40 cm lijn nodig per vel. De vellen moeten ongeveer 24 uur drogen, voordat ze van de doeken afgehaald kunnen worden. Papier scheppen, persen en drogen Papier maken van pulp is een hele klus. Kies een makkelijk schoon te maken plek uit om het papier te maken. Vraag hulp van een volwassene. Maak papier van de pulp door scheppen, persen en drogen. Verzamel alle materialen. Volg de stappen 2 t/m 10 op de instructiekaart Papier maken. Vraag hulp van een volwassene. Laat je papier drogen aan een waslijn of plat op tafel. instructiekaart papier maken grote bak met 30 cm water (gebruik de leskist) onderleggers twee persplankjes 5 kopjes pulp zeef schepraam waslijn met wasknijpers* * Waslijn en wasknijpers zitten niet in de papierkist. Stempelen met aardappelen Maak van te voren een aantal aardappelstempels: - Snij een aardappel door midden. - Teken met een mes een figuurtje op het platte deel - Snij voorzichtig een plakje van de aardappel af, precies om het figuurtje Laat de leerlingen eventueel zelf een stempel maken Zorg voor een handenwasgelegenheid die niet in de buurt is van het papierscheppen Geheimschrift op papier Zet de kroontjespennen in elkaar Schenk wat citroensap op het schoteltje. STAP 5 Geheimschrift op papier Papier bedrukken Schrijf met citroensap op papier. Stempelen met aardappelen Papier bedrukken Stempel met een aardappel op papier. Vouw en plak er een doosje van. Smeer met een kwast verf aan de stempel. Oefen het stempelen op een kladblaadje. Versier je papier met de stempel. Druppel een beetje citroensap op een schoteltje. Doop de punt van de kroontjespen in het sap. Schrijf een boodschap op een vel wit papier. aardappelstempels verf en kwast papier flesje citroensap schoteltje 1 vel wit papier kroontjespen STAP 4 De boodschap wordt onzichtbaar als de inkt opdroogt! STAP 5 Wil je de boodschap weer lezen? Verwarm dan het papier, bijvoorbeeld bij een gloeilamp, op de verwarming of in de zon

10 Zo maken we ons eigen papier! 6 Neem nu de zeef, met het gaas naar boven, en leg daar het schepraam bovenop. Pak dit met beide handen vast en schuif het met een rustige glijbeweging diep in de bak. 7 Haal de zeef met het raam er stevig op (nog steeds met beide handen), horizontaal omhoog en laat het water er even rustig uitzakken. grote bak met 30 cm. water zeefraam pulp onderleggers schepraam twee persplankjes staafmixer 1 Maak zo n 300 gram oud papier doornat onder de kraan of in een bak met water. 8 Nu kunt u het schepraam van de zeef aftillen en de zeef met het natte pulplaagje erop, omdraaien op de natte, vooraf klaargelegde, onderlegger op het persplankje. De zeef ligt nu dus op z n kop bovenop het natte pulplaagje. 9 Door nu heel licht met de vingertoppen over het gaas te drukken (vooral langs de kanten) laat de pulp van de zeef los en kan deze eraf getild worden zonder het natte pulpvelletje te beschadigen. De nieuwe onderlegger kan hier droog opgelegd worden omdat ze vanzelf nat wordt. U schept een half kopje pulp in de bak erbij en begint opnieuw. Als de laatste onderlegger op de stapel ligt, moet het andere persplankje erop gelegd worden en kan het water er zoveel mogelijk met de handen uitgedrukt worden. Daarna kunt u zelf voorzichtig op de stapel gaan staan bv. in een douchebak, buiten of met een dweil eronder tot er geen water meer uitkomt. 2 Snipper het doornatte papier klein in een schaal en klop deze massa tot er een smeuïge brei ontstaat waarin geen stukjes papier meer te herkennen zijn: PULP. 3 Giet nu in een ruime bak ongeveer 30 cm. water (de zeef met het raam moet er met beide handen in ondergedompeld kunnen worden!). 10 Als het uitpersen goed gebeurt is, kunt u de onderleggers voorzichtig van elkaar afhalen terwijl er op elk een vochtig velletje papier blijft zitten. Deze kunnen nu zo te drogen worden gelegd of gehangen. 11 Als het papier droog is kan het gemakkelijk van de onderleggers afgehaald worden en dan is uw eigen product voor gebruik gereed. Tips 4 Leg een persplankje klaar met daarop een kletsnatte onderlegger. 5 Schep 5 kopjes pulp in de bak water en roer goed door tot alle pulp gelijk verspreid is. Glad papier Als u glad papier wilt, kunt u er met een hete strijkbout overgaan als het nog net niet helemaal kurkdroog is. U krijgt het ook gladder als u het helemaal droge papier door een gelatinebad haalt en daarna op een glad vlak laat drogen. Enveloppen e.d. Als u de vorm van een envelop of kaart uit n plankje (37 x 28 cm) watervast verlijmde triplex zaagt en zo n plaatje onder tegen het raam bevestigd, kunt u op dezelfde zeef enveloppen of kaarten scheppen. Gekleurd papier De kleur en druk van het oude papier bepaald de tint van het nieuwe, maar u kunt ook kleurstoffen (bv. wolverf) toevoegen aan de pulp. Uniek papier Als u iets aparts wilt maken kunt u met bloemen of takjes in de natte pulp gaan werken. U kunt dit erop leggen en gewoon verder werken zoals aangegeven, maar u kunt er ook direct een tweede laagje pulp over aanbrengen zodat de versiering ertussen blijft zitten. Papier met watermerk Als u op de bovenkant van de zeef met dun ijzerdraad een figuur aanbrengt en dan gaat scheppen, krijgt u papier met een watermerk.

11 Papierkist Aantal Item 1 Handleiding Papier 1 Boek: Papier zelf maken, Marianne Saddington 10 Opdrachtkaarten: Sterk papier / Klei-tablet maken / Afval scheiden / Drinkpakje onderzoeken / Pulp maken / Papier scheppen, persen en drogen / Envelop vouwen / Doosje maken / Stempelen met aardappelen / Geheimschrift op papier 1 Map met: Kopieervellen: Werkblad geschiedenis / Werkblad afval scheiden / Werkblad papierkringloop Knipvel papierkringloop / Spelkaarten kringloopspel Enveloppen: 1 opengemaakte envelop / 1 dichte envelop Theedozen: 1 opengemaakte theedoos / 1 dichte theedoos Voorbeeldvel geschept papier 5 Papierkringloop platen: Papier inzamelen / Pulp maken / Papier scheppen / Papier drogen / Papier bedrukken en gebruiken 2 Geplastificeerde handleiding Zo maken we ons eigen papier 5 Afbeeldingenkaart Geschiedenis van papier 2 Papiermaaksets in een houten bak: 1 houten zeefraam / 1 houten schepraam / 2 houten persplankjes SVP s c h o o n en dr o o g op b e r g e n na ge b r u i k! 30 Vlieseline vellen SVP s c h o o n en dr o o g op b e r g e n na ge b r u i k! 1 Waslijn (20 meter) 60 Wasknijpers in zakje SVP s c h o o n en dr o o g op b e r g e n na ge b r u i k! 1 Staafmixer + geplastificeerde gebruiksaanwijzing 1 Verlengsnoer (5 meter) 2 Emmers 2 Plastic bekers 1 DVD Huisje Boompje Beestje 15 Regenboogringen 5 Kroontjespennen (houders en kroontjes) in een zakje 1 Flesje citroensap 1 Bakje voor citroensap (zilverkleurig) SVP s c h o o n en dr o o g op b e r g e n na ge b r u i k! 5 Pincetten in een doosje 10 Latjes SVP s c h o o n en dr o o g op b e r g e n na ge b r u i k! 30 Satéprikkers (mogen verbruikt worden) 1 Grote poster 1 Schilmesje N.B. De kunststof kist kan als schepbak worden gebruikt. Ter voorkoming van schimmelvorming s.v.p. de kist open laten staan tot aan het vervoer

12 22 docentenhandleiding leskist papier