De betekenis van Groene en Blauwe Diensten voor Overijssel. Resultaten bestuurlijke werkbijeenkomst

Transcriptie

1 De betekenis van Groene en Blauwe Diensten voor Overijssel Resultaten bestuurlijke werkbijeenkomst 28 april 2005

2

3 De betekenis van Groene en Blauwe Diensten voor Overijssel Resultaten bestuurlijke werkbijeenkomst 28 april 2005, Hotel Hellendoorn

4 Colofon Datum Juni 2005, Provincie Overijssel Tekst Nettie Aarnink Geert van Duinhoven Paul Scholte Albers Fotografie en illustraties Job Boersma Landschap Overijssel KPMG Wim van der Ende Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax postbus@prv-overijssel.nl Voor meer informatie Paul Scholte Albers, telefoon Nettie Aarnink, telefoon of kijk op

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding 6 2 Opening door gedeputeerde Jansen 8 3 Overijssel: (kans)rijk in het groen 10 Natuur en landschap hebben economische waarde Investeren in natuur en landschap loont! 4 Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten 12 Ontwikkeling van het landschap door de jaren heen Wat kost het beheer van landschapselementen? Nieuw landschap Overige Groene Diensten Blauwe Diensten 5 Hoe nu verder met Groene en Blauwe Diensten? 17 Vraag en aanbod bij elkaar brengen Vraag en aanbod: niet zo simpel als het lijkt Initiatieven zijn belangrijk: Overijssel steunt ze! 6 Negen bestuurlijke wensen Wat voor beleid hebben we nodig? 2. Partijen in het veld moeten het doen 3. Gebiedsgerichte bundeling van de vraag 4. Regionale schaal 5. Ruimte voor ondernemerschap en dus diversiteit 6. Transparante financiering 7. Organisatie financiering en link met Europese middelen 8. Succes communiceren en leren van pilots 9. Oog voor continuïteit en lange termijn 7 Bijlage: 24 Aanwezigen bestuurlijke werkbijeenkomst 28 april Inhoud

6 6

7 1 Inleiding Iedereen in Overijssel weet dat het landschap van groot belang en waardevol is. Maar hoeveel is het landschap waard en welke kosten staan daar tegenover? En wat is ons het landschap waard? Hoe zorgen we ervoor dat het landschap aan de wensen van mensen kan voldoen? Deze vragen waren aan de orde op de tweede bestuurlijke werkbijeenkomst 1 over Groene en Blauwe Diensten die de provincie Overijssel organiseerde op 28 april 2005 in Hellendoorn. Uitgenodigd waren bestuurders en deskundigen van de provincie, gemeenten, waterschappen, landbouworganisaties, agrarische natuurverenigingen, natuur- en landschaporganisaties, organisaties van grondeigenaren en betrokkenen bij de zes Overijsselse pilots voor de ontwikkeling van Groene en Blauwe Diensten. 1 Voor de resultaten van de eerste bestuurlijke werkbijeenkomst (2004) verwijzen we naar de publicatie Greep op Groene Diensten ( 7 Sprekende Inleiding staartregel

8 Wat zijn Groene en Blauwe Diensten? Volgens Landschap Overijssel zijn Groene en Blauwe Diensten (on)betaalde activiteiten van maatschappelijk belang, die een fysieke weerslag kennen op het gebied van natuur, water, landschap, recreatie en cultuurhistorie en die de kwaliteit van het landelijk en stedelijk gebied verhogen. Deze diensten gaan verder dan waartoe een burger wettelijk verplicht is, maar die niet of zeer lastig in private zin te vermarkten zijn. Groene en Blauwe Diensten zijn te leveren door particuliere grondgebruikers. De volgende diensten worden onderscheiden: landschapsbeheer, randenbeheer, weidevogelbeheer, toegankelijkheid landelijk gebied, opslag en vasthouden van water en kwaliteit van het grondwater Bestuurders en materiedeskundigen gingen met elkaar in discussie over hoe Groene en Blauwe Diensten betaald kunnen worden en hoe zij zich in kunnen zetten voor een goed beheerd landschap. Daarbij komen niet alleen Rijk en provincie, maar ook gemeenten, waterschappen en anderen, zoals bedrijven, in beeld. De uitkomsten vormen de opmaat voor nieuw provinciaal beleid op het gebied van natuur- en landschapsbeheer. De afgelopen jaren is druk geëxperimenteerd met het stimuleren van particulieren voor het beheer van natuur en landschap. Via een beleidsimpuls zijn al zes pilotprojecten Groene en Blauwe Diensten ondersteund: Boeren met Water Olst-Wesepe, Waterland Wierden, Buurtschap Zwolle, Buitengebied Enschede, Boeren voor Natuur op Twickel en de pilot Hardenberg. De resultaten zijn over het algemeen zo positief dat de provincie hier verder mee wil gaan. De provincie werkt aan een eigentijdse regeling waarmee particulieren, die vaak veel werk verzetten om de landschapselementen te bewaren, betaald kunnen worden voor hun Groene en Blauwe Diensten. Ommetjes maken Het blijkt dat er in dorpen en steden veel behoefte is aan kleine ommetjes, van drie tot vijf kilometer. Landschap Overijssel heeft berekend dat er misschien wel behoefte is aan zo n vijfhonderd kilometer nieuwe paden rondom kernen. Het blijkt dat grondeigenaren best bereid zijn om paden over hun erf of grond toe te laten, mits daar een redelijke vergoeding tegenover staat. Hoe hoger de vergoeding, hoe meer grondeigenaren mee willen doen. De aanlegkosten zijn vaak beperkt: overstapjes, simpele bruggetjes, een bankje, maar vooral geen verhardingen. Aan vergoedingen, aanleg en beheer voor voldoende paden, zal in Overijssel ongeveer een kwart tot een half miljoen euro nodig zijn. De Graaf (deskundige pilot Buurtschap Zwolle) denkt dat zogenaamde gele diensten specifieke aandacht verdienen. Gele diensten staan voor genieten, wandelen en fietsen. Probeer het maar scherp te krijgen: wat wil je precies? Wil je echt natuur of wil je natuur omdat daar mensen kunnen recreëren? Het lijkt misschien een minimaal verschil, maar het zegt natuurlijk wel wat over de zoektocht naar financiën en aanbieders. Alleen door de blauwe, groene en gele diensten goed te onderscheiden, kun je daar ook een goede vrager bij zoeken. In deze publicatie treft u een samenvatting aan van de resultaten van twee nieuwe studies die in opdracht van de provincie werden uitgevoerd. De KPMG studie geeft zicht op de economische baten van natuur en landschap (H3). De studie van Landschap Overijssel en Bureau Eelerwoude presenteert de kosten voor het beheer van landschap (H4). Tevens leest u over de resultaten van de werkbijeenkomst (H2, 5 en 6). 8 Inleiding

9 2 Opening door gedeputeerde Jansen Piet Jansen, gedeputeerde voor Landelijk gebied en Water van de provincie Overijssel, opende de dag met de stelling dat het de hoogste tijd is dat eigenaren van landschapselementen betaald worden voor de diensten die ze leveren. Betalen we ze daar niet voor, dan blijft er niets over van ons prachtige en waardevolle Overijsselse landschap. Vroeger had een houtsingel een functie, maar tegenwoordig gebruikt een boer schrikdraad als afzetting. Een voormalige drinkpoel is goed voor de biodiversiteit, maar de boer tapt nu water uit de kraan of hij pompt het zelf op. Wil een boer concurrerend werken dan heeft hij last van dergelijke elementen. Wil je die landschapselementen behouden of terugbrengen, dan moet je de beheerder ervan betalen. Mooi landschap is nu eenmaal niet gratis. Maar voor de betaling moeten we niet afhankelijk zijn van de giften en grollen van de gulle gever. Nee, het moet structureel, professioneel en gericht zijn op de lange termijn. Laten we proberen om daar vandaag met z n allen een begin mee te maken. 9 Opening

10 10

11 3 Overijssel (kans)rijk in het groen Wat is dat mooie Overijsselse landschap ons waard? Jaarlijks komen veel toeristen naar Overijssel voor rust en ruimte. Mensen uit de randstad komen naar Overijssel voor een mooi eerste of tweede huis. Toeristen nemen geld mee, genereren werkgelegenheid. Kortom, natuur en landschap hebben naast belangrijke ecologische en maatschappelijke waarden ook economische waarden. Provincie Overijssel: Overijssel (kans)rijk in het groen. De economische baten van natuur en landschap in kaart gebracht. KPMG: Bade & Faber. April 2005 ( 11 Overijssel (kans)rijk in het groen

12 Kaart 1: Economie van natuur en landschap; omzetgrootte per gemeente. Natuur en landschap hebben economische waarde In opdracht van de provincie Overijssel brengt KPMG in haar rapport Overijssel (kans)rijk in het groen de waarde van natuur en landschap in kaart. De natuur heeft maatschappelijke functies, zoals recreatie en waterwinning. Bij al die functies horen mensen. Mensen die indirect of direct hun baan of inkomsten te danken hebben aan natuur en landschap. Direct bijvoorbeeld uit opbrengsten van het natuurgebied en landschap of indirect uit de bestedingen van toeristen, bestedingen van ondernemers in het gebied maar ook baten zoals OZB en toeristenbelasting. KPMG heeft deze economische baten in kaart gebracht voor de provincie als geheel en per gemeente. Op kaart 1 is per gemeente een overzicht gegenereerd van de omzet van de bedrijvigheid die te relateren is aan natuur en landschap. De gemeenten Steenwijkerland en Zwolle scoren hoog als gevolg van de sterke recreatiesector (horeca, overnachtingen en dergelijke) respectievelijk de waterwinning. Ook de gemeente Ommen en enkele Twentse gemeenten (Tubbergen en Dinkelland) scoren hoog. Met de horeca als belangrijkste drager van de economie. Jaarlijks wordt er in Overijssel meer dan een half miljard euro omgezet met een toegevoegde waarde van 42 procent en bieden natuur en landschap werkgelegenheid aan ongeveer zesduizend mensen. 12 Overijssel (kans)rijk in het groen

13 Kaart 2: Economie van natuur en landschap; werkgelegenheid per gemeente. Kaart 2 brengt per gemeente de werkgelegenheid in beeld. In de gemeenten Steenwijkerland, Tubbergen en Dinkelland zijn per gemeente meer dan 400 werknemers direct te herleiden naar natuur en landschap. Ook Ommen, Dalfsen, Tubbergen en Dinkelland kennen een hoge werkgelegenheid. Dit is vooral te danken aan de sterke recreatiesector die nogal arbeidsintensief is. Voorgaande cijfers zijn exclusief de omzet en werkgelegenheid in de primaire agrarische sector. KPMG blijft hiermee nog aan de voorzichtige kant. De omzet en werkgelegenheid van toeleverende bedrijven zijn bijvoorbeeld niet meegenomen. Voor de studie zijn diverse ondernemers geïnterviewd die bevestigen dat natuur en landschap medebepalend zijn voor het vestigingsklimaat van bedrijven. De geschatte waardeverhogende effecten van uitzicht op parken en plantsoenen, water en landschap variëren van 4,5 tot 15 procent. Een groene omgeving leidt ook tot hogere woningprijzen en tot een betere volksgezondheid, ook al zijn deze effecten lastig te kwantificeren. 13 Overijssel (kans)rijk in het groen

14 Enkele economische kengetallen van natuur en landschap in Overijssel (KPMG 2005) Omzet 528 miljoen Werkgelegenheid 6000 arbeidsplaatsen Vermeden kosten voor zuiveren van water 13,3 miljoen CO 2 opslag door bossen Toeristenbelasting in 17 gemeenten 2,2 miljoen Ook berekende KPMG hoeveel de omzet is als je de agrarische sector wel meerekent. De landbouw is immers ook indirect afhankelijk van de natuur. De totale omzet is dan zelfs 3,7 miljard euro en is goed voor arbeidsplaatsen. Daarmee wordt duidelijk dat de landbouw een belangrijke drager is van het buitengebied en zeker van de witte gebieden: de gebieden buiten de Ecologische Hoofdstructuur. Investeren in natuur en landschap loont! Voor de gemeente Hardenberg bekeek KPMG wat natuur en landschap opleveren als er bijvoorbeeld vijf miljoen wordt geïnvesteerd in natuur en landschap door middel van Groene en Blauwe Diensten. De eerste vraag daarbij was waar dat geld het beste ingezet zou kunnen worden. Landbouw, toerisme en recreatie zijn volgens KPMG de belangrijkste functies in de gemeente. Daar wordt de grootste omzet en werkgelegenheid gegenereerd. De ondersteuning van de recreatie zal via een goed beheerd landschap lopen. Een bijzonder fraai landschap trekt toeristen en verblijfsrecreanten aan en deze besteden weer middelen in het gebied, die weer tot inkomsten leiden voor ondernemers en de gemeente (toeristenbelasting). Deze inkomsten kan de gemeente bijvoorbeeld weer inzetten voor Groene en Blauwe Diensten. En daarmee is de cirkel gesloten. KPMG concludeert dat de werkgelegenheid licht zal stijgen in die sectoren die baat hebben bij een aantrekkelijk landschap, zoals horeca, toerisme en recreatie. Belangrijker is dat de werkgelegenheid in de landbouw op peil zal blijven! 14 Overijssel (kans)rijk in het groen

15 4 Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten Landschap Overijssel en bureau Eelerwoude hebben in opdracht van de provincie eerst voorbeelden gezocht van de achteruitgang van het landschap en vervolgens hebben ze bekeken wat het zou kosten om grondeigenaren te betalen voor de landschapselementen die ze tot op heden in feite gratis beheren. Met andere woorden: hoeveel geld moet er op tafel komen voor de Groene en Blauwe Diensten? Dit hebben de bureaus inzichtelijk gemaakt voor de hele provincie en per gemeente. Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten: Grondslag voor budgetbepalende keuzen. Landschap Overijssel: Bisschops, Brinkman & Nooteboom. Bureau Eelerwoude: Mulder & Stortelder. April ( 15 Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten

16 Achteruitgang particulier landschap vanaf begin vorige eeuw: terugloop in oppervlakte houtwallen in twee gemeenten (Landschap Overijssel/Eelerwoude 2005) Steenwijkerland % 38% Tubbergen % 27% Aantal particuliere landschapselementen in Overijssel (Landschap Overijssel/Eelerwoude 2005) Houtwal, houtsingel, beekbeplanting 1344 ha Haag 75 km Laanbeplanting, bomenrij, boomsingel 686 km Knotboom 5542 stuks Bos < 5 ha, bosstroken 4237 ha Hakhout, griend 171 ha Heide < 5 ha 185 ha Boomgaard 134 ha Erfbeplanting 1454 ha Solitair stuks Boomgroep 2897 stuks Poel, ven, kleinschalig water 1538 ha Archeologische elementen 150 stuks Cultuurhistorische elementen 618 stuks Overige elementen 109 ha Ontwikkeling van het landschap door de jaren heen Landschap Overijssel en bureau Eelerwoude geven aan de hand van foto s en voorbeelden aan dat het aantal landschapselementen afneemt en dat de kwaliteit te wensen overlaat. Laten we dit gebeuren of doen we er wat aan? De onderzoekers keken vooral naar de diensten die nu al worden geleverd maar die nog lang niet allemaal betaald worden. In Overijssel gaat het dan onder andere om houtwallen, knotbomen, kleine bosjes en boomgaarden. In het kader staan de aantallen vermeld. Ook is bepaald waar de landschapselementen liggen. Het idee dat de meeste landschapselementen in de Provinciale Ecologische Hoofdstructuur (PEHS) en de Nationale Landschappen liggen, blijkt niet juist. Het gros van de landschapselementen ligt hier buiten. Dit is van belang omdat het Rijk zegt alleen geld in de PEHS en de Nationale Landschappen te willen stoppen. Aandeel landschapselementen binnen PEHS, Nationaal Landschap en Besloten kleinschalig landschap (Landschap Overijssel/Eelerwoude 2005) PEHS 25% Nationaal Landschap 22% Besloten kleinschalig landschap 14% Totaal van deze drie categorieën 47% * * vanwege overlap van de gebieden is het aantal elementen in de drie categorieën kleiner dan de som van de afzonderlijke delen 16 Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten

17 Wat kost het beheer van landschapselementen? Boeren en andere grondeigenaren met landschapsbepalende elementen op hun terrein, betalen eigenlijk al voor het behoud er van. Het kost ze immers arbeid, machines en materiaal. Bovendien komen daar nog extra kosten bij zoals waterschapslasten en inkomstenderving. Als de kosten te hoog worden voor een grondeigenaar zal hij de hagen, poelen, bomen of singels niet langer onderhouden. Het wordt gewoon te duur. Bovendien blijkt uit het onderzoek van Landschap Overijssel dat er ook nog veel achterstallig onderhoud is. Wil je het landschap behouden dan zal er geld moeten komen voor het kale, reguliere beheer en het achterstallig onderhoud. Verder moet er een beloning van 20 procent betaald worden als stimulans voor de grondeigenaar. Vervolgens is het een kwestie van optellen en vermenigvuldigen. Als alle achterstallig onderhoud wordt weggewerkt in tien jaar en als alle grondeigenaren betaald worden voor het onderhoud en daarbij ook de extra stimulans wordt gegeven, dan komt dat neer op een totale kostenpost van 22,6 miljoen per jaar exclusief aanleg van nieuwe elementen (zie tabel). Deze berekening geldt voor het geval dat alle elementen beheerd en beschermd worden. Daar is veel geld voor nodig. De onderzoekers stellen voor dat er ook minder vergaande scenario s mogelijk zijn. Dus wordt het een kwestie van kiezen. Regulier en achterstallig beheer Een mooie boom in een weiland, een bloemrijke akkerrand, een bloeiende haag of een mooi bakhuisje naast de boerderij. Het lijken vanzelfsprekendheden maar ze kunnen alleen bestaan als er veel aandacht is voor onderhoud. Als een haag niet regelmatig zeer fors en adequaat gesnoeid wordt, zal de haag uiteindelijk te ver doorgroeien. Het bakhuisje zal instorten. De bloemen in de akkerrand zouden er niet eens zijn zonder de aandacht van de boer. Regulier beheer is daarmee erg belangrijk voor het behoud. Daarnaast zijn er nogal wat landschapselementen met achterstallig onderhoud. Achterstallig onderhoud betekent vaak extra kosten maken. Het knotten van verwaarloosde bomen is bijvoorbeeld veel moeilijker omdat de takken veel zwaarder zijn en de werkomstandigheden veel ongunstiger. Ook cultuurhistorische elementen moeten soms flink opgeknapt worden. Scenario s Landschapsbeheer en bijbehorende kosten in miljoenen Euro per jaar (Landschap Overijssel/Eelerwoude, 2005) Scenario s Aandeel landschapselementen van totaal Kaal beheer Overige kosten Stimulans van 20% Achter-stallig onderhoud Totale kosten excl. aanleg nieuwe elementen Minimum scenario: BKL 27% 2,1 1,9 0,8 1,4 6,2 Laag scenario: PEHS, NL, BKL 47% 3,6 3,2 1,4 2,4 10,6 Hoog scenario: Idem als laag 75% 5,8 5,1 2,2 3,9 17,0 scenario en nog te bepalen selectie landschappen Top scenario: Overal 100% 7,7 6,8 2,9 5,2 22,6 BKL= Besloten Kleinschalige Landschappen (bron: streekplan) NL = Nationale Landschappen 17 Uitgerekend Groene en Blauwe Diensten

18 Gemiddelde beheerskosten per eenheid (Landschap Overijssel/Eelerwoude, 2005) Randenbeheer ha/jaar Kleine ommetjes afhankelijk van beoogde deelname: 300 km 0,90/m 500 km 1,20/m Weidevogelbescherming per agrarisch bedrijf (bron: Koplopersproject) Nieuw landschap Naast het beheren van bestaande landschapselementen kunnen grondeigenaren natuurlijk ook nieuwe elementen gaan aanleggen en daarvoor worden betaald. Het hangt er natuurlijk heel erg van af wat ze dan gaan aanleggen, maar de onderzoekers komen met veel mitsen en maren uit op aanlegkosten van ongeveer 167 euro per hectare cultuurgrond in kleinschalige landschappen. Uiteraard is dit een gemiddelde. Het bedrag geeft een orde van grootte aan. Het geeft aan waar we aan moeten denken als we extra landschapselementen willen: nieuwe hagen in plaats van prikkeldraad, nieuwe paden over boerenland, natuurranden rondom akkers en weilanden. Overige Groene Diensten Hierboven is inzicht gegeven in de totale kosten voor het landschapsbeheer. Voor andere Groene Diensten blijkt een dergelijke indicatie van de kosten niet mogelijk te zijn. Er moet nog bepaald worden hoe groot de vraag naar deze diensten zal zijn. Wel geven de onderzoekers de gemiddelde beheerskosten per eenheid aan (aanlegkosten komen daar nog overheen). Zie kader. Blauwe Diensten Voor het bergen van water bij extreme neerslagen is ruimte nodig. Zeker nu het erop lijkt dat een klimaatverandering betekent dat het meer en heviger gaat regenen. De waterschappen zijn op zoek naar die ruimte en proberen ook Blauwe Diensten daarbij een plaats te geven. In heel Nederland wordt nu gezocht naar goede tarieven voor die Blauwe Diensten. Ook in Overijssel gebeurt dat in drie van de zes pilots (Boeren met Water te Olst-Wesepe, Boeren voor Natuur op Twickel en in de pilot Waterland Wierden). Er is dus nog geen eenduidig bedrag voor Blauwe Diensten. Dit komt door de vele vrijheidsgraden die voor retentie gelden: hoe vaak komt het voor per jaar; in welk seizoen wordt het gebied gebruikt; wordt schade eenmalig afgekocht (Dinkeldal) of jaarlijks in beeld gebracht; in welk gebied is het voorzien, kan er bijvoorbeeld de bouw van een duur gemaal mee worden voorkomen dan is een andere vergoeding mogelijk dan in gevallen waarbij het gaat om een beperkte optimalisatie van de waterhuishouding; kan er gekoppeld worden met andere doelstellingen als natuur en buffering voor waterwinning, de vergoeding kan dan groter zijn. Kortom, de vergoedingen voor Blauwe Diensten zijn maatwerk en verschillen per gebied en per waterschap. 18 Uitgerekende Groene en Blauwe diensten

19 5 Hoe nu verder met Groene en Blauwe Diensten? Natuur en landschap zijn behalve belangrijke maatschappelijke (rust, ruimte, welbevinden), ook belangrijke economische goederen, leert KPMG ons. Landschap Overijssel heeft laten zien wat het kost om natuur en landschap te onderhouden. Dan is het een kwestie van vraag en aanbod bij elkaar brengen. Anders gezegd: Wie wil er graag dat het landschap op deze manier bewaard blijft en wie heeft daar geld voor over? Eigenlijk is de vraag zo simpel. 19 Hoe nu verder met Groene en Blauwe diensten?

20 Vrager of aanbieder van Groene of Blauwe Diensten De termen vrager en aanbieder komen uit de economie. In de context van Groene en Blauwe Diensten wordt met de aanbieder de particulier bedoeld die het beheer voor zijn rekening neemt of bijvoorbeeld een wandelpad op zijn grond toestaat. De vrager is de partij die behoefte heeft aan deze dienst en die bereid is daarvoor te betalen. Veel aanwezigen zijn in eerste instantie geneigd zich als vrager te profileren. Maar neem een waterschap. Dat zou zich bijvoorbeeld best wat vaker kunnen opstellen als aanbieder. Ook een waterschap heeft immers veel grond en zou bijvoorbeeld heel goed een wandelpad kunnen aanleggen. Dat kost misschien wat, maar dat is net de grap van de Groene en Blauwe Dienst. Overijsselse waterschappen kijken dan ook meer en meer naar de mogelijkheden om dijken en oevers wat beter toegankelijker te maken. Wellicht zijn er vragers die dit willen (mee) betalen. Vraag en aanbod bij elkaar brengen De ervaring is dat het niet zo eenvoudig is om vraag en aanbod aan elkaar te koppelen. De vragende partij beweegt zich vaak in andere circuits dan de aanbieders. Ze hebben andere belangen, verschillende aandachtspunten en komen elkaar dus onvoldoende tegen om zaken te doen. Tijdens de werkbijeenkomst zijn vragers en aanbieders aanwezig. Een ideaal moment om afspraken te maken: Ik heb graag een toegankelijk landschap, wie kan dat bieden? En omgekeerd, ik heb prachtige landschapselementen in de aanbieding. Wie wil en kan daarvoor betalen, zodat ik ze in stand kan houden? Alleen deze vragen eens goed overdenken en dus het expliciet maken van de eigen positie, is al een ervaring op zich. Uit de gesprekken bleek, overeenstemmend met de ervaringen in de pilots, dat afspraken over Groene en Blauwe Diensten aan de keukentafel gemaakt moeten worden. Concreet met individuele ondernemers die hun eigen plannen hebben. Maatwerk tot op het individuele niveau is het adagium. Vraag en aanbod: niet zo simpel als het lijkt Ook blijkt dat niet alle vragers even helder in beeld zijn. De recreant vraagt om toegankelijkheid, maar wie is die recreant? Is dat de wandelvereniging, de ommetjesmaker of is dat in feite gewoon de overheid? Soms profileert de overheid zich als vrager van toegankelijkheid, maar is dat wel zo? Is het de overheid die toegankelijkheid wil? Nee, natuurlijk niet. Het is de overheid die opkomt voor burgers. Waarschijnlijk is de recreant het beste te bereiken via de overheden en moeten de overheden zichzelf opwerpen als belangenbehartiger van de recreant. Maar dan moet die overheid de vraag heel goed in beeld hebben. 20 Hoe nu verder met Groene en Blauwe diensten?

21 Initiatieven zijn belangrijk, Overijssel steunt ze! Maar dan ontstaat een nieuw probleem, namelijk hoe regel je dat allemaal? Want spreken van vraag en aanbod is natuurlijk wel een versimpeling van de werkelijkheid. Een Groene Dienst kun je niet kopen zoals je bij de bakker brood koopt. Een echte vrije markt met allemaal losse partijen die allemaal eigen contracten tekenen met hun counterparts, kun je niet creëren. En ontelbaar veel contracten tussen vragers en aanbieders is waarschijnlijk ook niet werkbaar. Waarschijnlijk is het beste om vraag en aanbod regionaal te organiseren, zoals in de gemeente Enschede. Pilot Enschede De gemeente Enschede heeft de rol van vrager opgepakt. Ze heeft alle vraag naar natuur en landschap gebundeld. Dat maakt het natuurlijk nog weer gemakkelijker om bij de vraag een aanbieder te zoeken. Enschede heeft de afgelopen tijd de vraag geïnventariseerd en wil met die goed gearticuleerde vraag, en met geld, de potentiële aanbieders van natuur en landschap gaan benaderen. 21 Hoe nu verder met Groene en Blauwe diensten?

22 Maar we hoeven niet per se altijd de hulp van overheden te hebben. Iedereen is het er over eens dat er een trekker moet zijn voor het project. Maar moet dat altijd een gemeente of een provincie zijn? Nee, kijk maar naar het voorbeeld van Boeren voor Natuur op Twickel waar juist een aparte stichting in het leven wordt geroepen die geldstromen gaat stroomlijnen. Overheden zijn al dan niet partner in die stichting. De stichting in oprichting staat bovendien, en dat is heel belangrijk, dichtbij de mensen. De stichting zal herkenbaar in de streek aanwezig zijn. Sterker nog, de stichting in oprichting is van de streek, is van de mensen zelf. En dat is het verschil met de overheden, die staan toch vaak weer verder van de burgers af. 22 Hoe nu verder met Groene en Blauwe diensten

23 6 Negen bestuurlijke wensen Tot slot de vraag welk beleid de provincie zou moeten formuleren om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, zodat natuur en landschap structureel dat wil zeggen voor een langere termijn betaald kunnen worden. Of zoals gedeputeerde Jansen het formuleerde: Volgens het KPMG-rapport is het van wezenlijk belang om natuur en landschap in stand te houden en er in te blijven investeren. Niet alleen vanwege het belang voor de gezondheid, rust en ruimte, maar ook omdat het economisch kapitaal blijkt te zijn. Als natuur en landschap aan kwaliteit inboeten zal dat ten koste gaan van de regionale economie en werkgelegenheid. Dan boeren we letterlijk en figuurlijk achteruit. 1. Wat voor beleid hebben we nodig? Het provinciale beleidskader moet vooral niet te vrijblijvend zijn. Er staan grote economische belangen op het spel en dus zal de provincie haar nek moeten durven uitsteken om serieus werk te maken van de Groene en Blauwe Diensten. De provincie zou moeten faciliteren in vraagstukken over fondsvorming en grondexploitatie. 2. Partijen in het veld moeten het doen Alle partijen vinden dat de provincie weliswaar betrokken moet zijn en goed beleid moet hebben, maar dat uiteindelijk de partijen in het veld het toch moeten doen. Het is ontzettend belangrijk dat we gaan werken op basis van vertrouwen in plaats van regels en dan maar gewoon beginnen en niet eindeloos wachten op alles. Iedereen roept dat de schop de grond in moet. Dus ik zeg, laten we met mensen die er vertrouwen in hebben, mensen die elkaar vertrouwen, aan de slag gaan, aldus wethouder Leloux van de gemeente Enschede. 3. Gebiedsgerichte bundeling van de vraag De provincie kan heel belangrijk zijn bij het bundelen van de vraag, vergelijkbaar met wat de gemeente Enschede doet. Het meest logisch is om die vraag dan vlakdekkend te bundelen. Dus niet proberen vraag en aanbod op een van de thema s, bijvoorbeeld randenbeheer, te bundelen maar juist richten op een heel gebied. Daar dan proberen om vraag en aanbod expliciet te maken, spelers te identificeren, herkenbaar te maken en te enthousiasmeren om mee te doen. Het ligt voor de hand om aan te sluiten bij de landschapsontwikkelingsplannen waar een aantal gemeenten al voortvarend mee aan de slag zijn. Ook is het helemaal niet erg als er tien projecten in de streek draaien, want kleine projecten zijn vaak eenvoudiger te managen en de betrokkenheid van partners is groot. 23 Negen bestuurlijke wensen

24 4. Regionale initiatieven en maatwerk Het gaat er vooral om om ruimte te laten voor regionale initiatieven en een, voor die situatie, toepasselijke organisatie. Een organisatie die vraag en aanbod bij elkaar kan brengen op regionale schaal. De pilot Boeren voor Natuur op Twickel toont aan dat het werkt. Daarbinnen zijn dan weer tal van mogelijkheden om maatwerk te leveren. Want bedenk: ondernemers willen niet in een keurslijf geperst worden. Ondernemers zullen alleen zaken willen doen op het moment en op de manier zoals hen het uitkomt. Dus probeer niet alles te regelen in een provinciale regeling, maar laat voldoende ruimte voor maatwerk en maak een regeling met een aanhakingsconstructie voor regionale initiatieven. Differentiatie, maatwerk, marktgericht en snel kunnen handelen zijn daarbij de sleutelwoorden. Dat er afspraken over Groene en Blauwe Diensten op lokaal niveau gemaakt moeten worden, was dan ook de eensluidende mening op de bijeenkomst. Gedeputeerde Jansen riep partijen op met nieuwe initiatieven te komen en niet op elkaar te wachten. 5. Ruimte voor ondernemerschap en dus diversiteit Zorg dat het provinciale kader ruimte biedt voor ondernemerschap en dus diversiteit zonder het principe van rechtmatigheid uit het oog te verliezen. Diversiteit kun je niet regelen in een provinciaal kader. Daar waar organisatorische warmte en vertrouwen is, wordt snel zaken gedaan en komen vraag en aanbod bijeen. 6. Transparante financiering Het moet helder zijn wie welk bedrag heeft betaald en waaraan het geld wordt besteed. Bij het opschalen van projecten wordt het steeds moeilijker om geld te labelen. En als dat het geval is, zullen partijen afhaken: financiers willen nu eenmaal dat het zichtbaar is wat er met hun geld is gebeurd. Kortom, ook hier is maatwerk nodig: niet één project zal hetzelfde zijn, omdat spelers en belangen verschillen. 7. Organisatie financiering en link met Europese middelen Bij het bundelen van de vraag kan de provincie proberen aan te geven hoe een en ander gefinancierd kan worden en welke bijdrage verwacht wordt van betrokken partijen. De provincie heeft dan een soort loketfunctie voor de vragen die er leven in de streek, want het is natuurlijk voor alle partijen van enorm belang dat het bij het maken van afspraken ook duidelijk is wie wat gaan betalen en voor welke dienst. Als de financiën onduidelijk zijn, zal er niets van de grond komen. Daarom kan de provincie initiatiefnemers helpen om duidelijkheid te krijgen over onder andere beschikbaar geld, subsidies en fiscale regelingen. Door fiscalisten en andere financiële specialisten in de projecten te betrekken kan ook winst geboekt worden. Zeker als het gaat om fondsvorming en grondexploitatie. 24 Negen bestuurlijke wensen

25 8. Succes communiceren en leren van pilots De Overijsselse pilots werken goed. Daar wordt in de praktijk gebracht wat we eigenlijk allemaal willen. De provincie moet die successen uitdragen en proberen anderen enthousiast te krijgen om met een dergelijke aanpak aan de slag te gaan. Enthousiaste trekkers van projecten zijn van eminent belang. Maar let op: de pilots zijn allemaal uniek en kunnen nooit dienen als blauwdruk voor andere projecten. Vooral het enthousiasme uit de pilots en de durf om wat te proberen, zijn elementen die de provincie moet proberen op anderen over te dragen. 9. Oog voor continuïteit en lange termijn Tot slot is het voor het provinciale kader van groot belang om voortdurend het onderscheid te maken tussen korte en lange termijn. Aankoop, startfinanciering en projectfinanciering zijn nog niet het moeilijkst. Maar een project draaiende houden, het beheer fatsoenlijk kunnen uitvoeren en tegelijkertijd oog houden voor de lange termijn, dat is de grootste uitdaging. Want het moet duidelijk zijn wie over tien jaar het beheer uitvoert, in welke organisatievorm dat gebeurt en hoe de financiering dan geregeld is. 25 Negen bestuurlijke wensen

26 26

27 7 Bijlage Aanwezigen Werkbijeenkomst Groene en Blauwe Diensten op 28 april 2005 te Hellendoorn de heer P. Jansen de heer R. Roks mevrouw J. Lamberts-Grotenhuis mevrouw drs. E.C.M. Cremers de heer drs. H.R. Gremmen de heer ing. A.M. Perik de heer W. Wolthuis de heer F. Naber de heer J. Bisschops de heer B. Brinkman de heer T. Mulder de heer T. Bade de heer J.B.M. de Vrieze de heer P.J. van der Vinne de heer G. Hiemstra de heer B. Kuiper de heer C.M.A. van den Berg de heer B. De Vos de heer J. Barwegen de heer H. de Graaf/ vervanger wethouder Pot van Zwolle de heer A. Ten Thije de heer M. Ooms de heer B. Meeuwissen de heer J. van der Giessen de heer A. Leloux de heer B. Geenen de heer A. Schimmelpenninck Mevrouw A. Drijfholt de heer N. Beukema de heer A. Potze de heer R. Schuuring Mevrouw L. Meijer de heer P. Scholte Albers Mevrouw N. Aarnink Mevrouw M. Klompe Mevrouw J. Popping Provincie Overijssel Dagvoorzitter Land- en Tuinbouw Organisatie Noord Overijssels Particulier Grondbezit ANWB/PRRT Directie Regionale Zaken LNV, vestiging Oost Waterschap Velt en Vecht Landschap Overijssel Landschap Overijssel Landschap Overijssel Bureau Eelerwoude KPMG Natuur en Milieu Overijssel Vereniging van Nederlandse Gemeenten Vereniging van Nederlandse Gemeenten Regio Twente Gemeente Olst-Wijhe/Pilot Olst-Wesepe Alterra/Pilot Olst-Wesepe Dienst Landelijk Gebied/Pilot Olst-Wesepe KDO Advies/Pilot Buurtschap Zwolle Gemeente Wierden/Pilot Wierden Provincie Overijssel/Pilot Wierden TAUW/Pilot Wierden Gemeente Hardenberg/Pilot Hardenberg Gemeente Enschede/Pilot Enschede DLV/Pilot Enschede Stichting Twickel/Pilot Twickel Directie Regionale Zaken LNV, vestiging Oost Provincie Overijssel/programmaleider Salland Provincie Overijssel/programmaleider Noordoost-Twente Provincie Overijssel/programmaleider Noordwest-Overijssel Provincie Overijssel/teamleider Landbouw, Natuur en Landschap Provincie Overijssel/projectleider Groene & Blauwe Diensten Provincie Overijssel/beleidsmedewerker Groene & Blauwe diensten Provincie Overijssel/beleidsmedewerker Groene & Blauwe diensten Provincie Overijssel/beleidsmedewerker Groene & Blauwe diensten 27 Bijlage

28