UITGEREKEND GROENE EN BLAUWE DIENSTEN

Transcriptie

1 UITGEREKEND GROENE EN BLAUWE DIENSTEN GRONDSLAG VOOR BUDGETBEPALENDE KEUZEN

2 2

3 in opdracht van: UITGEREKEND GROENE EN BLAUWE DIENSTEN G R O N D S L A G V O O R B U D G E T B E P A L E N D E K E U Z E N 3

4 4

5 Voorwoord Groene en Blauwe Diensten zijn een hot item in Nederland. Overijssel is ver met de concretisering van dit fenomeen. Als onderdeel voor een op te stellen beleidskader is door de provincie Overijssel opdracht verstrekt aan Landschap Overijssel en Eelerwoude om een belangrijke bouwsteen te leveren voor de nadere invulling van dit onderwerp. In dit rapport proberen wij u inzage te leveren in de opgave die er voor u ligt om keuzen te maken. Daarvoor is de definitie van Groene en Blauwe Diensten aangescherpt en hebben we de importantie proberen duidelijk te maken aan de hand van processen die spelen in het landschap door de tijd. Daarna gaat het rapport in op het totale actuele aanbod. Dit beperkt zich tot al het landschapsonderhoud dat in Overijssel gepleegd zou kunnen worden op basis van wat er nu aanwezig is. Tot slot zijn de kosten in kaart gebracht. Voor de overige kosten van Groene en Blauwe Diensten, zoals randenbeheer, weidevogelbeheer, waterbeheer, etc.) heeft de provincie er voor gekozen om deze niet in scenariovorm weer te geven, aangezien deze diensten te veel vraaggestuurd zijn. Het is hier te veel een kwestie van beleidskeuzen die bepalen hoeveel geld er voor nodig is en niet het bestaande aanbod vanuit het landschap. Niettemin hebben wij in de bijlagen van dit rapport onze berekeningen, aannames en extrapolaties toegevoegd. Wij hopen dat dit rapport u niet alleen inzage verschaft in het fenomeen en het belang van Groene en Blauwe Diensten, maar dat het u daadwerkelijk helpt bij het maken van de juiste keuzen. Jos Bisschops Landschap Overijssel 5

6 6

7 Voorwoord 5 Inhoudsopgave 7 1 Inleiding Aanleiding Vraagstuk Leeswijzer 10 2 Wat zijn Groene en Blauwe Diensten? Definitie Onderzoeksmethodiek Overzicht Groene en Blauwe Diensten 13 3 Het belang van Groene en Blauwe Diensten 16 Verandering van het landschap Steenwijkerland; 20 Deventer; 22 Tubbergen; 26 4 Hoe groot is het totale aanbod, wat is de opgave? Het totaal aanbod voor Groene en Blauwe diensten Het aanbod voor beheer van particuliere landschapselementen in Kosten van het totale aanbod Kosten en scenario s voor landschapsbeheer Overige Groene diensten Blauwe diensten 40 6 Conclusie en nawoord 42 Colofon 44 Literatuurlijst en bronvermelding 45 Bijlagen 49 7

8 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Groene en Blauwe Diensten zijn gericht op behoud en beheer van natuur en landschap in het agrarisch cultuurlandschap, zoals houtwallen en singels. Ook de toegankelijkheid van het platteland via kleine en simpele paden hoort hierbij. Bij Blauwe Diensten moet u denken aan het (langer) vasthouden van water op percelen en in de watergangen, waardoor onder andere wateroverlast en verdroging voorkomen kan worden. Particulieren kunnen hun Groene en Blauwe Diensten aanbieden. Van hen wordt verwacht dat zij aantoonbare prestaties verrichten die verder gaan dan waartoe zij wettelijk verplicht zijn. Een belangrijk aspect daarbij is dat het resultaat zichtbaar en/of toegankelijk moet zijn. Stelling Landschap en natuur worden een steeds hogere kostenpost voor grondeigenaren. Met de huidige concurrentie-economie is de zorg om natuur en landschap, voor boeren en andere grondeigenaren, nauwelijks meer op te brengen. En dit, terwijl er een toenemende maatschappelijke vraag is naar fraai landschap en waardevolle natuur om in te recreëren, te wonen en te werken. Als de maatschappij wil dat het landschap ook in de toekomst aantrekkelijk blijft, dan zal voor deze diensten betaald moeten gaan worden. Doel In 2004 heeft provinciale staten aangegeven prioriteit te geven aan de ontwikkeling van Groene en Blauwe Diensten. Daarvoor is in 2005 een Plan van Aanpak opgesteld, waarin onder andere gesteld is dat het totale aanbod goed in beeld gebracht moet worden. Daarna zal een beleidskader voor de financiering van de Groene en Blauwe Diensten worden opgesteld. Het Aanbod Deze rapportage geeft antwoord op de vraag naar de grootte van het totale aanbod. Met dit gegeven kan inzicht verkregen worden in wat er met het landschap gebeurt als er wel of geen particuliere Groene en Blauwe Diensten ingezet gaan worden. Uiteraard worden daarvoor wel heldere criteria opgesteld en zullen de kosten inzichtelijk worden gemaakt. Op basis daarvan kunnen vervolgens bestuurders een keuze maken uit gebieden waarin Groene en Blauwe Diensten moeten en kunnen worden ingezet. 8

9 1.2 Vraagstuk De kwaliteit van natuur en landschap hangt in Nederland en dus ook in Overijssel sterk samen met menselijke activiteiten. Met de ontwikkeling van de eerste primitieve vormen van landbouw nam de invloed op de omgeving snel toe. Er werd gekapt, gemest, gebouwd etc. In de eeuwen daarna ontwikkelde zich een behoorlijk gesloten landbouwsysteem, zonder grote toevoer van mest- en voedingsstoffen en zonder grote afvoer van reststoffen. Natuur en landschap ontstond als onbedoeld, gunstig neveneffect van vroeger agrarisch handelen. Met andere woorden: door op kleinschalige wijze langjarig een zelfde systeem te hanteren heeft de Overijsselaar zijn omgeving verrijkt met veel onderdelen die we nu waardevolle natuur en landschap noemen: bossen, heidevelden, moerassen, houtwallen, knotbomen, hagen, drinkpoelen etc. Door gebruik te maken van de natuurlijke kwaliteiten van de omgeving is er een zeer waardevol cultuurlandschap ontstaan dat Overijssel nu nog steeds kenmerkt. In de laatste honderd jaar veranderd het landschap sterk als gevolg van ontwikkelingen en innovaties in de landbouw als reactie op de maatschappelijke wens naar voedsel vanaf de wederopbouw. Waar landschapselementen vroeger een economische betekenis hadden binnen het landbouwbedrijf is die door de technische ontwikkelingen verloren gegaan. Daardoor is ook het onderhoud achterwege gebleven en is de ecologische en landschappelijke kwaliteit achteruitgegaan. Daarbij komt ook dat het aantal inwoners snel toeneemt, waardoor woningen en infrastructuur een claim leggen op het landschap. We gaan ook meer recreëren, als gevolg van meer vrije tijd. Er is nu een discrepantie tussen de kosten en de opbrengsten van natuur en landschap. Kijkend naar het agrarische cultuurlandschap liggen veel landschapselementen in particulier eigendom bij boeren. Zij dragen de kosten van instandhouding, onderhoud en grond. Hun voordeel zit vooral in het feit dat ze in een mooie omgeving wonen en werken. Ze hebben veelal geen economisch belang meer bij het kleinschalige cultuurlandschap. Het economische voordeel van een fraaie omgeving is vooral een maatschappelijk belang: de recreant die er fietst, de recreatieondernemer die er indirect zijn brood mee verdient, de grondstoffenwinnaar die er zand uithaalt, de woningeigenaar die zijn eigendom schaarser en dus waardevoller ziet worden. De kosten van de één leveren de ander winst op. Door het ontwikkelen van nieuwe instrumenten zullen kosten en winst weer dichter bij elkaar moeten komen. 9

10 1.3 Leeswijzer Na deze inleiding, die een beschrijving van de problematiek bevat, volgt in hoofdstuk 2 het antwoord op de vraag wat nu precies Groene en Blauwe Diensten zijn. Hoofdstuk 3 brengt vervolgens het belang van de Groene en Blauwe Diensten in beeld. De hoofdstukken 4 en 5 geven een antwoord op de vraag hoeveel werk er met Groene en Blauwe Diensten is gemoeid (het totale aanbod met het landschap als invalshoek) en kwantificeren dit in een maximum hoeveelheid. Op grond van scenario s die volgen kan een beleidsmatige keus gemaakt worden. Het rapport is op verzoek van de provincie Overijssel in een korte tijdspanne tot stand gekomen, waardoor er naast berekeningen ook aannames zijn gedaan (op basis van best judgement ). Dat betekent dat in sommige gevallen, bijvoorbeeld voor het bepalen van scenario s per gemeente, meer maatwerk wenselijk kan zijn. Daarvoor zijn al wel veel gegevens beschikbaar, waarvan u de meeste in de bijlagen aantreft. De bijlagen vormen tevens een onderbouwing van de aannames, die veelal op basis van GIS-berekeningen tot stand zijn gekomen. 10

11 2 Wat zijn Groene en Blauwe Diensten? 2.1 Definitie Groene en Blauwe Diensten zijn (on)betaalde activiteiten van maatschappelijk belang (1), die een fysieke weerslag kennen op het gebied van natuur, water, landschap, recreatie en cultuurhistorie (2) en die de kwaliteit van het landelijk en stedelijk gebied verhogen (3). Deze diensten gaan verder dan waartoe een burger wettelijk verplicht is (4), maar die niet of zeer lastig in private zin te vermarkten zijn (5). Groene en Blauwe Diensten zijn te leveren door particuliere grondgebruikers (6). (1) Groene en Blauwe Diensten kunnen ook door vrijwilligers worden uitgevoerd (dus onbetaald). Dit kan variëren van een particulier die zijn erf landschappelijk onderhoudt of iemand die, al dan niet in groepsverband, landschapsonderhoud of weidevogelbeheer verricht. Ook een particulier (agrariër), die vrijwillig zijn land beschikbaar stelt om over te wandelen, die randenbeheer verricht, de waterkwaliteit op peil houdt of in waterberging voorziet, verricht Groenen en Blauwe Diensten. Het maatschappelijk belang is bedoeld in die zin dat de samenleving er baat bij heeft; het overstijgt het particuliere, individuele belang. (2) Voorbeelden zijn het opknappen van landschapselementen, zoals houtwallen, poelen, meidoornhagen, hoogstamfruitbomen, knotbomen, aardappelkelders, markestenen, hooibergen en landhekken. Grond beschikbaar stellen voor waterberging (retentie) en waterkwaliteit (verhogen peilniveau), struinen, het creëren van overstapmogelijkheden bij prikkeldraad. Ook weidevogel- en andere diersoortenbeheer en perceelsrandenbeheer, zijn voorbeelden van Groene en Blauwe Diensten. Het uitwisselen van kennis over de diverse onderdelen is geen Groene of Blauwe Dienst. (3) De kwaliteit van het stedelijk gebied beperkt zich tot de stadsrandzones, waarbij gerekend wordt met een zone van 5 kilometer. Groene en Blauwe Diensten vinden niet plaats binnen de bebouwde kom. (4) Diensten waartoe een burger wettelijk verplicht is, gelden niet als Groene en Blauwe Dienst. Te denken valt aan het verlenen van recht van overpad en schouwplicht van sloten. (5) Het gaat om diensten die via de publieke markt verhandelbaar zijn. Met andere woorden: waar nu subsidie voor verleend wordt of verleend zou kunnen worden. Privaat commerciële diensten, zoals kamperen bij de boer, het aanbieden van streekeigen producten, kanoverhuur, verhuur aanlegplaatsen, horecagelegenheid is direct vermarktbaar aan derden en dienen in die zin niet primair het maatschappelijk belang, maar in grote mate het individuele belang. Alles waar een private markt voor is zou niet in aanmerking moeten komen voor Groene en Blauwe Diensten. (6) Het gaat hier om agrariërs, particuliere eigenaren of bedrijven die grond als productiefactor inzetten. 11

12 2.2 Onderzoeksmethodiek De provincie Overijssel heeft opdracht gegeven aan Landschap Overijssel en Eelerwoude om voor haar het totale aanbod met betrekking tot Groene en Blauwe Diensten aan te geven. Bovengenoemde partijen hebben in 1997 gezamenlijk het zogenaamde Gat van Overijssel uitgerekend: Het verschil tussen wat er aan het landschap aan werkzaamheden wordt verricht en wat er nog aan werkzaamheden zou moeten gebeuren. Het Gat van Overijssel' uit 1997 is voor dit onderzoek geactualiseerd en vervolgens herberekend. Daarbij is aangesloten op het Landschapszorgsysteem Noordoost Twente, Zuid Twente, onderzoek van Alterra en ervaringen die opgedaan zijn in gelijksoortige pilotprojecten. Het actualiseren van gegevens is gedaan door middel van het verzamelen van bestaande onderzoeksgegevens. Gelijktijdig is de definitie van Groene en Blauwe Diensten aangescherpt en is de behoefte en verandering van het landschap in kaart gebracht. Hierbij is onder andere gebruik gemaakt van GIS-informatie van provincie Overijssel. Daarnaast zijn diverse interviews gehouden met personen die nauw betrokken zijn bij de voorbereiding en uitvoering van Groene en Blauwe Diensten. Het totale aanbod (de totale hoeveelheid werk die verricht zou kunnen gaan worden; de opgave) is ingedeeld per gemeente. Vervolgens is ze uitgesplitst naar aandachtsgebieden, te weten de Ecologische Hoofdstructuur en de Nationale Landschappen. Deze rapportage is opgesteld als basis voor de provincie Overijssel en partners om instrumentarium voor Groene en Blauwe Diensten te ontwikkelen. 12

13 2.3 Overzicht Groene en Blauwe Diensten Deze paragraaf bevat een overzicht van mogelijkheden van de Groene en Blauwe Diensten, onderverdeeld in de volgende hoofdklassen: A landschapsbeheer. B randenbeheer. C weidevogelbeheer. D toegankelijkheid landelijk gebied. E opslag en vasthouden van water. F kwaliteit grondwater. In het provinciale Plan van Aanpak Groene en Blauwe Diensten stond bij dit overzicht oorspronkelijk ook ecologische verbindingszones als groene dienst vermeld. Deze is later weggelaten omdat de ecologische verbindingen invulling krijgen via groene diensten als aanleg en beheer van landschapselementen, natuurranden, waterretentie etc. Het is geen dienst op zich, maar een gebied en beleidscategorie waar diensten kunnen plaatsvinden. Actuele en potentiële diensten Als het gaat om inzicht in het totale aanbod aan groene diensten en de kosten daarvan, moet er een goed onderscheid gemaakt worden tussen actuele en potentiële Groene en Blauwe Diensten. Actuele diensten zijn de diensten die bestaande zaken betreffen. Hierbij gaat het eigenlijk alleen om het beheer van bestaande landschapselementen. Omdat deze elementen er nu al zijn, er ligt dus een aanbod, is de opgave meer dringend. Een beleidsmatige keuze voor meer of minder mogelijkheden hiervoor heeft direct gevolgen in het veld voor de landschappelijke kwaliteit. Het is een aanbodgestuurde Groene Dienst. Er zijn wel keuze- en sturingsmogelijkheden, maar er dient rekening gehouden te worden met het al bestaande aanbod. Voor veel andere diensten geldt dat het potentiële diensten zijn: het aanbod dient nog ontwikkeld te worden. Zo moeten veel paden nog worden aangelegd, dienen extra weidevogelmaatregelen nog ontworpen te worden en moet waterretentie nog worden geregeld. De beleidsmatige keuzevrijheid is hier groter, omdat het meer vraaggestuurde Groene en Blauwe Diensten zijn. Binnen de Groene Dienst Landschapsbeheer is de aanleg van nieuwe landschapselementen wel een potentiële dienst. Ook dit is een aanbod dat nog ontwikkeld dient te worden. Groene Diensten A Landschapsbeheer Hierbij gaat het om het totale onderhoud aan groene en gebouwde kleine landschapselementen, aangevuld met de aanleg van nieuwe groene elementen. Omdat er al veel van dergelijke elementen in het landschap aanwezig zijn, speelt het beheer en de instandhouding van bestaande elementen een belangrijke rol. 13

14 Te specificeren zijn: A1 Aanleg, herstel, versterken en beheren van houtwallen. A2 Aanleg, herstel, versterken en beheren van houtsingels, bosstroken. A3 Aanleg, herstel, versterken en beheren van solitairen en boomgroepen. A4 Aanleg, herstel, versterken en beheren van hagen. A5 Aanleg, herstel, versterken en beheren van knotbomen. A6 Aanleg, herstel, versterken en beheren van lanen. A7 Aanleg, herstel, versterken en beheren van boomrijen. A8 Aanleg, herstel, versterken en beheren van bosjes, hakhout < 5 ha. A9 Aanleg, herstel, versterken en beheren van heide < 5 ha. A10 Aanleg, herstel, versterken en beheren van hoogstamfruitboomgaarden. A11 Aanleg, herstel, versterken en beheren van erfbeplanting. A12 Aanleg, herstel, versterken en beheren van poelen, beekbovenlopen en overig kleinschalig water. A13 Herstel en beheren van archeologische elementen A14 Herstel en beheren van kleine cultuurhistorische landschapselementen. B Randenbeheer Hierbij gaat het om de aanleg en het beheer van natuurranden langs agrarische grond. Omdat er nog niet erg veel van deze randen liggen en er geen concrete informatie over de bestaande randen te vinden is, ligt de nadruk op de aanleg van nieuwe randen. Het beheer speelt na de aanleg. Qua typering van randen wordt aangesloten bij de SAN. B1 Aanleg en beheer van bonte weiderand. B2 Aanleg en beheer van bonte hooirand. B3 Aanleg en beheer van kruidenrijke zomen. B4 Aanleg en beheer van faunarand. B5 Aanleg en beheer van akkerrand flora. C Weidevogelbeheer De Groene Dienst Weidevogelbeheer dient aan te sluiten op de SAN/SN-mogelijkheden. Daarin zijn een aantal verschillende pakketten mogelijk, maar alle voor een langere periode, voor bepaalde kritische soorten en in bepaalde gebieden. Als Groene Dienst kan het Koploperproject (zie 5.2) worden uitgebreid. Het betreft uitstel van maaien of beweiden. C1 uitstel van maaien binnen het Koploperproject C2 uitstel van beweiden binnen het Koploperproject 14

15 D Toegankelijkheid Het begrip toegankelijkheid van het landelijk gebied wordt binnen Groene en Blauwe Diensten beperkt tot kleinschalige paden en routes over particuliere grond die beperkte inrichtingsmaatregelen vergen. D1 Aanleg, herstel, versterken en beheren van paden en routes. Blauwe diensten E Vasthouden van water Het gaat hierbij om het langer in het gebied vasthouden van water dan wel om tijdelijke opslag d.m.v. retentie, het toelaten van water op het land. Dit item ontwikkelt zich snel, waardoor definitieve diensten nog moeilijk te formuleren zijn. Er zijn ook combinaties met andere functies mogelijk, als plas-dras (weidevogels) en wandelpaden. E1 Vasthouden van water F Kwaliteit grondwater Dit is gekoppeld aan peilverhoging en het langer nathouden van gebieden. Ook is de omgang met milieukwaliteit hierbij van belang. F1 F2 F3 Minder spuit- en meststoffen in waterwingebieden Acceptatie/instandhouding grondwaterstandverhoging. Aanleg en beheren van rietkragen. 15

16 3 Het belang van Groene en Blauwe Diensten Verandering in het landschap Deze paragraaf is een beeldverslag ondersteund met korte teksten, tabellen en grafieken van de verandering van het landschap. Na de verandering van Overijssel in een eeuw tijd, zoomen we in op drie deelgebieden: Steenwijk (Onna en Steenwijkerland), Deventer (stadsrandzone en Diepenveen) en Tubbergen (Geesteren en Vasse). Het doel hiervan is om in korte tijd een beeld te vormen van de feitelijke verandering van het landschap en inzicht te geven in de ontwikkeling van het landschap door de tijd. Veranderingen gaan ongemerkt sneller dan ervaren wordt. Vanuit de kwaliteit van natuur en landschap gaat het om een sluipend proces. Toch zijn het ook vaak gevolgen van weloverwogen (beleids-) keuzes geweest, zoals intensivering, bezuinigingen en stedelijke uitbreidingen die nu Groene en Blauwe Diensten noodzakelijk maken. In dit hoofdstuk zijn realistische en werkelijke beelden gebruikt om de verandering van het landschap aan te geven. U, als lezer van dit rapport, bepaalt hoe u de verandering door de tijd op de topografische kaarten classificeert. Het mag ook duidelijk zijn dat er in de dagelijkse praktijk al veel gebeurt om de kwaliteit van het kleinschalige landschap te herstellen. Overijssel neemt landelijk een koppositie in met de mate van betrokkenheid van gemeenten, die vrijwel allemaal structureel budget hebben voor het landschapsbeheer. Ook is Overijssel ver in het voeren van de discussie over Groene en Blauwe Diensten. 16