Wie is er nou raar? Instructie lesmateriaal voor docenten, trainers, coaches, e.a.

Transcriptie

1 Instructie lesmateriaal voor docenten, trainers, coaches, e.a. Wie is er nou raar? Jongeren in dialoog over de beeldvorming rondom mensen met een psychiatrisch probleem

2 handleiding colofon hogeschool van arnhem en nijmegen, dr. m.a.w. van biene, lector lokale dienstverlening vanuit klantperspectief & drs. a. schimmel-spreeuw, j. j. klein gunnewiek, docent post-hbo spv han nijmegen auteurs: m. bussink, n.a.g.a van den eertwegh, n.g.r.g keijzer producent ondersteunend beeldmateriaal: louis de mast vormgeving: bureau ketel grafisch ontwerp fotografie: anne van boekel drukwerk: eerste druk juni 2011, drukkerij efficiënt nijmegen isbn: bestellen via: alles uit deze uitgave mag, mits bronvermelding, worden vermenigvuldigd en openbaar gemaakt. een digitale versie van deze leerproducten is gratis te downloaden via onder meer wmo-werkplaatsen zijn samenwerkingsprojecten tussen het ministerie van vws en lectoraten van een aantal nederlandse hbo-instellingen. ze zijn gericht op beroepsinnovatie in de sociale sector in het kader van de wet maatschappelijke ondersteuning (wmo). dat doen ze via praktijkgericht onderzoek en bijdragen in diverse vormen aan onderwijs en deskundigheidsbevordering. meer informatie is beschikbaar via dit leerproduct is totstandgekomen dankzij financiering van het ministerie van vws. deze publicatie is gecoördineerd door de wmo-werkplaats nijmegen van hogeschool van arnhem en nijmegen.

3 Woord vooraf Deze leerproducten zijn gemaakt om jongeren meer inzicht te geven in het leven van mensen met een psychiatrische en psychosociale problematiek(specifiek: verslaving, angststoornis, braakfobie, depressie, borderlinestoornis en PTST). Aan de hand van de levensverhalen van Marleen, Jesse, Mayke, Ilse en Esther krijgen jongeren een kijkje in het verleden en het heden van mensen met een psychiatrische en psychosociale problematiek. Ook komen we te weten wat de toekomstverwachtingen van deze vijf hoofdpersonen zijn. We stellen jongeren in de gelegenheid in dialoog te gaan over eigen opvattingen en meningen, deze tijdelijk op te schorten en vooroordelen ter discussie te stellen. Het studiemateriaal bestaat uit vijf boekjes met zes lessen, een film en een handleiding voor docenten, trainers of coaches. Daarnaast is er nog aanvullend lesmateriaal. Met dialogische werkvormen leren jongeren zichzelf in relatie tot mensen met een psychiatrische problematiek beter begrijpen. Waarom is het van belang dat jongeren een positieve beeldvorming ontwikkelen over mensen met psychiatrische problemen? We begrijpen inmiddels dat ook deze mensen zo gewoon mogelijk moeten kunnen wonen en werken, moeten kunnen leren en ontwikkelen. Soms met ondersteuning en zorg. Soms zijn zij volledig aangewezen op zichzelf, soms hebben zij een rijk sociaal netwerk. In Nederland wordt vaak nog met een scheve blik gekeken naar mensen die zich vreemd of raar gedragen. Het gaat om mensen die lichte tot zware psychische klachten hebben. Ondanks deze wetenschap worden deze mensen vaak vermeden of raar aangekeken in plaats van dat ze hulp of begrip krijgen. Zij voelen zich vaak eenzaam of wonen geïsoleerd en komen doorgaans moeilijk in contact met anderen. De kans is groot dat u iemand kent die een psychische aandoening heeft, heeft gehad, of die gewoon een beetje anders is dan een ander. Een psychiatrische ziekte als angst, depressie, eetstoornissen, drugsen alcoholmisbruik, dementie of schizofrenie kan eenieder krijgen. Ondanks dit trekken mensen met deze aandoeningen vaak angst, vijandigheid en afkeuring aan in plaats van mededogen, steun en begrip. Dergelijke reacties zorgen er niet alleen voor dat deze mensen zich vaak geïsoleerd en ongelukkig voelen, maar werken in de hand dat ze de juiste effectieve hulp, ondersteuning en behandeling niet krijgen. De onderzoeksresultaten zijn bijeengebracht en hebben geleid tot de volgende bevinding: er bestaat een kloof tussen jongeren en mensen met een psychiatrische of psychosociale problematiek. Deze kloof wordt veroorzaakt doordat er een stigma bestaat rondom psychiatrische ziekten en dit belemmert het contact tussen mensen. Een aanbeveling is het kennisniveau(bijvoorbeeld ennis van psychiatrische ziektebeelden opdoen en gedragsuitingen van psychische problemen leren begrijpen) van de jongeren met interactieve leermiddelen te vergroten, zodat zij meer inzicht kunnen krijgen in het eigen denken over mensen met psychiatrische problemen. Tegelijkertijd is het van belang dat er een beroep wordt gedaan op de sensitiviteit en de bereidheid van jongeren iets voor de ander te willen betekenen nu of in de nabije toekomst. Wie weet is die ene leerling van vandaag de vrijwilliger voor morgen.

4 handleiding inhoudsopgave Inleiding 5 Onderzoek naar WMO Welzijn Nieuwe Stijl 6 Het lesmateriaal 8 Gebruikersinformatie voor docent/trainer/coach 8 Identiteiten en hoe deze beïnvloeden 9 Leertheoretische uitgangspunten 9 Sleutelbegrippen bij actief leren: 10 Narratief werken 10 Dialoog en actie 11 Uitgangspunten dialogisch werken 12 Het stellen van open vragen 13 Zo zijn onze manieren 14 Omgangscodes bij onderlinge communicatie 14 Coachen van de groep deelnemers 15 Opbouw 16 Verhalen 16 Subgroepjes 16 Werkvormen 16 DVD Wie is er nou raar? 17 Ervaringsdeskundige 18 Vijf instructieboekjes 19 Participatieve aanpak 20 Voorbereiden met de jongeren 20 Signaleren en actie ondernemen 20 Toelichting op de begrippen psychisch en psychiatrisch 20 Instructiemateriaal 21 Les 1: Kennismakingsles 21 Les 2: Over de streep 26 Les 3: Complimentenspel 30 Les 4: Rollenspel 34 Les 5: Face to Face 38 Les 6: Creatieve presentatie 42 Literatuurlijst 46 Bijlage 1: Ervaringsdeskundigen 47 Bijlage 2: Vraagkaarten over de streep 48 Bijlage 3: Dialoogkaarten 50 4 Bijlage 4: De 3 B s 51

5 Inleiding Voor jongeren is de periode op het voortgezet onderwijs vaak een onzekere periode en een zoektocht naar wie ben ik en wie wil ik zijn?. Gericht op het eigen ik in relatie tot de ander (die je niet of juist wel wilt zijn). Er zijn veel valkuilen als het gaat om het ontwikkelen van negatieve gevoelens en identiteit. Erbij willen horen, maar dat lukt niet echt. Twijfels over het uiterlijk. Je minder voelen dan anderen. Verlegen zijn. Een scheiding van ouders. Gepest worden. Opeenstapeling van negatieve ervaringen kan leiden tot somberheid, het ontwikkelen van angsten of het grijpen naar alcohol en/of drugs. Meer dan eens proberen jongeren, maar ook volwassenen hun negatieve gevoelens of gedachten uit te wissen door te grijpen naar deze middelen. Het ontwikkelen van een psychisch probleem wordt hiermee in de hand gewerkt. De vraag is: wanneer is het normaal om somber of angstig te zijn en wanneer neemt het extreme vormen aan? Dit zijn onderwerpen waar niet gemakkelijk over wordt gesproken. Jongeren laten over het algemeen niet graag hun onzekerheden en apartheden zien. Het is des te belangrijker dat jongeren weten dat iedereen deze gevoelens of gedachten heeft of kan ontwikkelen. We vallen allemaal wel eens buiten de norm. Hoe raar is de ander dan nog? In het lesmateriaal zetten we de schijnwerper op de verhalen van mensen die zelf een psychiatrisch probleem hebben. We nemen een kijkje in het leven van mensen die ervaren hebben of nog steeds ervaren hoe het is als je wordt gezien als anders dan anderen. Jongeren worden aan het denken gezet. Zij gaan met elkaar in gesprek om zich bewust te worden van hun houding ten aanzien van dit onderwerp. Uit onderzoek is gebleken dat pure kennisoverdracht niet leidt tot het veranderen van attitude. De houding van mensen verandert pas als er daadwerkelijk contact is met mensen met een psychiatrisch probleem. Bij mensen met psychiatrische problemen ligt vaak de behoefte tot het vertellen van hun verhaal en leren maken van contact. Vandaar dat wij er in deze instructie voor gekozen hebben om daadwerkelijk contact tussen de jongeren en de mensen met psychiatrische problemen te creëren. Verhalen ervaren en daar betekenis aan geven zijn leidend in de methode. Deze handleiding geeft tal van mogelijkheden om jongeren verder te noemen deelnemer - actief te laten werken rondom dit thema. We hopen dat zij elkaar uitdagen om te komen tot nieuwe manieren van denken over mensen met psychiatrische problematiek en over mensen die soms een beetje anders zijn. We hopen zo een aantal van de mythen en vooroordelen op te heffen. Daarnaast leren zij anders naar elkaar en zichzelf te kijken en dit kan een positieve sfeer in een groep teweegbrengen en in standhouden. Veel plezier en succes met de uitvoering! 5

6 handleiding onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl Onderzoek naar WMO Welzijn Nieuwe Stijl De gemeente Elburg is van mening dat mensen met een psychiatrische problematiek onvoldoende gebruikmaken van hulp en ondersteuning vanuit de WMO. Het is er de gemeente niet om te doen op een aanbodgerichte manier een ongevraagd hulpaanbod te creëren, maar het is de gemeente er om te doen dat ook deze mensen als volwaardig burgers gebruikmaken van de juiste balans tussen informele en formele zorg en ondersteuning. We denken bij meer ernstige hulpvragen aan participatieve vormen van trajectondersteuning, casemanagement, buurtcoaches, buddy- en maatjessystemen en het samenbrengen van lotgenoten. Steeds gaat het erom zorg, ondersteuning en service dichtbij de mensen te brengen. Het idee is dat als jongeren ervaren en meemaken wat het betekent om een psychiatrisch probleem te hebben zij hopelijk iets voor hen willen gaan betekenen in welke vorm dan ook. Dat kan zijn op het gebied van burgers helpen burgers en het bevorderen van inclusie, erbij horen. Zo ook het ondersteunen van mensen met een psychiatrische problematiek bij leren meedoen en leren meetellen binnen de lokale gemeenschap van Elburg. De gemeente Elburg werkt samen met de WMO-werkplaats Nijmegen aan het vormgeven van WMO Welzijn Nieuwe Stijl binnen de gemeente. Er vonden twee onderzoeken plaats: burgers uit Elburg met een psychiatrische problematiek zijn geïnterviewd. De hoofdvraag van de gemeente Elburg was beter zicht te krijgen op de competenties, behoeften en wensen van mensen met psychiatrische problematiek binnen de gemeente. Het onderzoek wees uit dat de burger met psychiatrische en/of psychosociale problematiek betere aansluiting wil vinden bij de normale burger. Zij ervaren een kloof tussen hen als doelgroep en de normale burger. Voortbordurend op de eerste resultaten van dit onderzoek is een tweede onderzoek gedaan naar kennis, inzicht en attitude van jongeren jegens mensen met een psychiatrische en/of psychosociale achtergrond. Dit onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met het Nuborghcollege locatie Oostenlicht in Elburg, een Vmbo-school. Leerlingen van jaar 2 en 3 zijn geënquêteerd met behulp van een vragenlijst waarin hun kennis, ervaring met en attitude jegens mensen met een psychiatrische problematiek aan bod kwamen. Naar voren kwam dat vrijwel alle leerlingen in hun (nabije) omgeving te maken hebben met het thema. Velen zien contact aangaan met hen echter als een drempel. Jongeren geven aan dat zij weinig weten over deze mensen. Een bevinding is dat de sociale invloed van de peergroup en te weinig 6

7 kennis over het thema in de hand werken dat mensen met een psychiatrische problematiek worden ervaren als raar of anders dan anderen. Wij als onderzoekers vroegen ons gaandeweg het onderzoek af: wie is er nou raar, iedereen is toch een beetje raar?. De uitspraak wie is er nou raar? kozen we als titel van het leerproduct omdat het iets zegt over alle mensen. Hiermee wordt de vraag beantwoord: Waarom het van belang is dat jongeren een positieve beeldvorming ontwikkelen over mensen met psychiatrische problemen. Om deze bevindingen te praktiseren kiezen we voor interactieve werkvormen, in dialoog gaan en een collectief leerproces doorlopen. Tijdens de lessen worden jongeren zich bewust van de kloof tussen de normale burger en de burger met een psychiatrische achtergrond. Getracht wordt deze kloof te verkleinen door te werken aan nieuwe attituden, inzichtvergroting en kennisoverdracht van, door en met jongeren. 7

8 handleiding het lesmateriaal Het lesmateriaal Gebruikersinformatie voor docent/trainer/coach Wat kun jij doen om een bijdrage te leveren aan het leven van iemand die het moeilijk heeft?. Het belangrijkste doel van deze aanpak is de houding van jongeren ten aanzien van mensen die zich anders, raar, of gek gedragen in hun ogen, positief te veranderen. Wij gebruiken deze termen, omdat we in onze maatschappij niet alleen mensen met een psychische beperking in een hokje duwen, maar ook vaak mensen die zich niet helemaal volgens de norm gedragen. Het is belangrijk dat we beginnen een ieder met een eigen-aardigheid te accepteren en dat we ons bewust worden van waarom we ons op een bepaalde manier verhouden tot de ander. Is dat onzekerheid? Angst misschien? Laten we over onze eigenaardigheden in gesprek gaan, met het idee elkaar te willen leren begrijpen. De handleiding bestaat uit diverse werkvormen waarin de deelnemers steeds ervaren hoe zij over zichzelf en de ander denken. Deelnemers ervaren vastgeroeste overtuigingen of ervaren juist (experimenteer) ruimte om op een andere manier te denken en acties te ondernemen met mensen met een psychiatrisch probleem. De instructies geven de docent/trainer/coach handvatten om met een groep in dialoog te gaan over dit onderwerp. Het biedt de mogelijkheid om op een niet confronterende manier niet over, maar met elkaar te praten en tegelijkertijd biedt het de mogelijkheid om steeds dieper op het onderwerp in te gaan. Het lesmateriaal kan gebruikt worden voor tal van groepen en doeleinden. Docenten van het Vmbo kunnen het lesmateriaal gebruiken in het onderwijs als het gaat om maatschappijleer en ten behoeve van andere sociaal maatschappelijke lesinhouden (zorg en welzijn). Het materiaal kan ook gebruikt worden op een lerarenopleiding om als docent-in-wording grip te krijgen op de overdracht van eigen kennis en kunde aangaande mensen met een psychiatrische probleem. Het doel kan dan zijn het leren transfereren van kennis over mensen met een psychiatrische problematiek. Het lesmateriaal kan ook gebruikt worden voor deskundigheidsbevordering binnen de beroepspraktijk, door zelfhulpgroepen en zelforganisaties. Kortom, zij die kennis willen maken met de levensverhalen van Marleen, Ilse, Esther, Mayke en Jesse, kunnen het lesmateriaal gebruiken. Het lesmateriaal laat creatieve aanpassingen toe bij gebruik. Om het effect van de opdrachten te vergroten is het belangrijk dat er een goede band is tussen leerlingen en docent/trainer. Er kunnen associaties en ervaringen naar boven komen bij een leerling en dan is (ter plaatse) emotionele ondersteuning gewenst. Het creëren van vertrouwen kan in een groep een eerste stap of zelfs een vereiste zijn. 8

9 Identiteiten en hoe deze beïnvloeden Jongeren zijn druk bezig met het ontwikkelen van een eigen identiteit. Het lesmateriaal nodigt uit tot het in dialoog brengen van verschillende identiteiten: - Identiteit van het buitensluiten: met mensen met een psychiatrisch probleem wil ik niets te maken hebben. - Identiteit van het binnensluiten: het exclusieve lidmaatschap van de een of andere groep is te herkennen aan: ik ben vooreerst rapper, aanhanger van AJAX, etc. Een jongere vindt dat hij behoort tot een categorie en sluit zich af voor de diversiteit van het sociale gebeuren en mensen met andere leefomstandigheden. - Identiteit van het reduceren: ik weet het beste wat goed is voor mij en mijn maten. - Identiteit van het insluiten: ik zie dat jij anders bent en ik respecteer dat (de menslievende benadering). Ik ben nieuwsgierig hoe het met jou gaat en of ik iets voor je kan doen. We zien in bovenstaande identiteiten dat het wenselijk is dat opvattingen en meningen ter tafel komen, dat onderling wordt doorgevraagd naar achterliggende denkbeelden en vooroordelen. Het bevorderen van wederkerigheid biedt mogelijkheid elkaar beter te begrijpen. Leertheoretische uitgangspunten Leertheoretisch werken we met het constructieleerconcept. Centraal staat: leren is reflecteren, interacteren en construeren. Praktisch betekent het dat de deelnemers - aan de hand van de oefeningen en de DVD - kennis en ervaring construeren (verbinden) naar nieuwe inzichten en beeldvorming. Dit vraagt het actief toepassen van deconstructie en constructie Eerst iets over het nut van deconstructie. We halen eerst de verschillende manieren van denken naar boven. We gaan niet direct op zoek naar overeenkomsten in het denken van de deelnemers. Deelnemers gaan in gesprek over de verschillen die ze samen opbrengen. Het snel met elkaar eens zijn levert niet zoveel nieuws op (je denkt zoals de ander). Constructie is het verbinden van verschillende inzichten en ideeën tot iets wat de deelnemer of de groep in zijn geheel aanspreekt (samen komen tot gelijkgerichtheid). In de verschillende onderwijskundige handboeken wisselen de omschrijvingen van het begrip leren met de jaren. Als je iets tenminste 24 uur later nog terug kunt vertellen, als er een blijvende verandering in je gedrag optreedt tengevolge van nieuwe kennis (Boekearts & Simons, 1995) of het proces van construeren van kennis en vaardigheden op basis van reeds 9

10 handleiding onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl aanwezige kennis (Glaser, 1978). De hiervoor genoemde beschrijvingen passen binnen de theorie van het constructivisme dat binnen het onderwijs inmiddels breed wordt ondersteund. Kortom: kennis maak je uiteindelijk zelf uit het mengsel van de dingen die je al weet en nieuwe informatie. We spreken in dit verband over actief leren, we bevorderen het zelfstandig leren leren. We onderscheiden vier niveaus: onthouden, begrijpen, integreren en toepassen. Hierin worden onthouden en begrijpen veelal omschreven als leren 1 en integreren en toepassen als leren 2. Dat onderscheid wordt gemaakt om duidelijk te maken dat in veel leerboeken veel aandacht uitgaat naar leren 1 en relatief weinig aandacht aan leren 2 wordt besteed. Als leren 2 weinig aandacht krijgt mag je veronderstellen dat er slechts oppervlakkige kennis wordt ontwikkeld waarvan niet te voorzien valt of die langdurig zal blijven en of de deelnemer er ook iets mee kan. Kennis als resultaat van uitsluitend leren 1 zakt relatief snel weg. De verschillende werkvormen in deze handleiding zijn er met name op gericht om een brug te slaan tussen leren I en leren 2 en zo dieper leren mogelijk te maken. De werkvormen ondersteunen het proces van kennis construeren van de deelnemer. Sleutelbegrippen bij actief leren: zelfstandig leren leren toestaan van tijd en ruimte aanvullen in plaats van invullen direct in de actie ervaring opdoen, actief omgaan met de taak/opdracht/leerstof in plaats van passief begrijpen, integreren, toepassen (BIT) onthouden Narratief werken De deelnemers worden uitgenodigd ook hun verhaal te vertellen. De deelnemer vertelt zijn verhaal in eigen woorden oftewel de narratieve taal. In de verhalen kan gezocht worden naar manieren van denken en doen en deze kunnen gezamenlijk worden besproken (dialoog). De docent gebruikt het lesmateriaal als een flexibel design: gericht op begrijpen en inzicht en het gaat niet om toetsing. De belevingswereld, logica en het waardesysteem van de verteller staan centraal. Het is de kunst van de vraag achter de vraag (dieptestructuur) naar boven te halen. Narratief werken is zeer geschikt als het gaat om relaties te onderzoeken tussen uitspraken. Bij narratief werken worden verschillende narratieven met elkaar geconfronteerd 10

11 teneinde dialogen tot stand te brengen in de zoektocht naar betekenissen en oplossingen voor vragen. Narratief werken veronderstelt een betekenisgerichte manier van leren. Om die reden leggen we hier het verband tussen narratief werken en betekenisgestuurd leren/werken. Narratieven komen tot stand als gelegenheid wordt geboden om tot (onderlinge) betekenisgeving te komen. Tegelijkertijd wordt een beroep gedaan op de motivatie en het leervermogen van de deelnemer, zodat deze daadwerkelijk tot een narratief komt (een verhaalfragment met een begin en een plot). Hierbij kan een inviterende en coachende (faciliterende) aanpak van de docent/trainer ondersteunend zijn (dialoog, vragen stellen en doorvragen, laten samenvatten, helpen deconstrueren). Door het ontwikkelen van een zelf-verhaal (vertelling over jezelf, self-narrative) creëren we met de deelnemers coherente verbanden tussen de voorvallen in hun levens. Hun huidige identiteit is geen plotseling en mysterieus gegeven, maar het logische resultaat van een levensverhaal. Vertellingen zijn actieve reflecties (Gergen, 2000). Dialoog en actie De deelnemers maken kennis met het dialogisch werken. Het gaat om open vragen stellen en doorvragen: hoe bedoel je dat?; wat heb je meegemaakt?; en hoe is dat toen afgelopen? etc. We willen voorkomen dat we in discussies terechtkomen, omdat het in de les niet gaat over wie er gelijk heeft, maar hoe vanuit meerdere perspectieven en alternatieven naar de situaties van de personages gekeken kan worden. In deze instructie wordt gewerkt volgens het principe van dialogisch werken. Dialogisch werken is je opstellen als persoon, het benaderen van de ander als persoon, het starten en in gang houden van een dialoog. De omgang met elkaar dient vrij te zijn van overmacht van de één over de ander. Het moet een betekenisvolle en ontdekkende omgang tussen personen zijn. De dialoog kan ertoe bijdragen dat oude rollen, exclusiviteit van kennis en positie, 'de' waarheid, oude oplossingen, weten wat goed is voor de ander, fragmentatie en angst om te leren worden losgelaten. We stellen voor een attitudeverandering teweeg te brengen bij jongeren, met name bij hen die snel oordelen en niet gewend zijn vanuit meerdere perspectieven naar zaken te kijken. Dit doen wij door hen kennis te laten maken met hoe het is om anders te zijn dan anderen. We proberen de oude denkwijzen en rollen en oude oplossingen om te vormen tot nieuwe inzichten, nieuwe denkwijzen en vooral nieuwe rollen met betrekking tot het thema mensen met een psychiatrisch probleem. Om dit op een positieve en effectieve manier te kunnen bewerkstelligen is het belangrijk om de uitgangspunten van het dialogisch werken in de lessen voorop te stellen. De dialogische aanpak zal ook bij het uitvoeren van de verschillende werkvormen naar voren komen als de docent een coachende werkstijl hanteert. 11

12 handleiding onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl Het empoweren van de jongeren zien we als een belangrijke stijl van coachen. Hierna wordt het verschil weergegeven tussen dialoog en discussie. DIALOOG Tweegesprek Onderzoeken van de vraag achter de vraag Vragen en doorvragen Van de ander iets willen weten Aanvullen i.p.v. invullen Nieuwe kennis opdoen De kwaliteit/kennis van de ander wordt zichtbaar Het kan wel als DISCUSSIE Ja maar Ik vind dat... Eigen mening opdringen Deponeren van je mening Gelijk willen hebben Vasthouden aan eigen visies (patroon) Bestaande kennis handhaven In de verdediging schieten, er komt geen nieuwe kennis vrij Het kan niet want Uitgangspunten dialogisch werken De deelnemers aan een dialoog zijn partners, geen tegenstanders of medestanders. Tijdens het voeren van de dialoog is er geen sprake van hiërarchische verschillen tussen de deelnemers, ongeacht of dat daarbuiten wel zo is. Docent staat dus gelijk aan deelnemers en deelnemers onderling staan gelijk aan elkaar. Docent is hierin wel gespreksleider en heeft zo een neutrale positie. De inbreng van de ander wordt serieus genomen. Wat de ander inbrengt wordt zonder meer aanvaard als zinvol binnen haar of zijn context, vanuit haar of zijn perspectief, ook al begrijpt men op dit ogenblik de ander niet. De ander zegt niets zomaar. Al wat hij of zij zegt, kan begrepen worden binnen de context van zijn of haar ervaringen, gevoelens en beleving. De deelnemers proberen zich in te leven in de gedachtengang en belevingswereld van de ander. Luisteren is even belangrijk als praten. Bij een dialoog luisteren de gesprekspartners echt naar elkaar. Dit wil zeggen dat ieder moeite doet om de ander te verstaan zoals die verstaan wil worden. Actief luisteren houdt in dat men vragen stelt om na te gaan of men begrepen heeft wat de ander heeft willen meedelen. Er is betrokkenheid bij het gespreksthema en dit thema is voor alle deelnemers helder. 12

13 Tijdens een dialoog kan het gespreksthema regelmatig veranderen. Er is een vrije stroom van vragen, gedachten en gevoelens. Het thema kan daardoor op een flexibele manier maar toch gericht veranderen. Het streven is niet de ander te willen veranderen, maar wel om van elkaar te weten welke effecten het gedrag oproept, zodat de ander kan kiezen om daar rekening mee te houden. Verschillen in visie worden gerespecteerd, herkend en erkend. Verschillen in visie maken de dialoog alleen maar rijker. Men zoekt hoe men constructief kan omgaan met de waargenomen verschillen. De vraag is niet wie gelijk heeft, maar wel wat ieder aanreikt om samen een stap verder te komen. De deelnemers proberen niet elkaar te overtuigen, men zoekt samen naar de juiste gegevens, de zinvolle interpretatie, het helder inzicht, de gepaste conclusie, de beste keuze. Men streeft niet naar een compromis maar tracht door een beter begrijpen van elkaars visie en het laten bevragen van de eigen visie, te komen tot een gezamenlijk inzicht dat de basis kan zijn voor gemeenschappelijke doelen en keuzes (Briggs & Peat, 1999). Het stellen van open vragen De docent/trainer/coach heeft een voorbeeldfunctie als het gaat om het leren stellen van open vragen (Dixon, 2000; 2002; Van Biene, 2005). Open vragen beginnen met.. Hoe vraagt naar dingen die zich in de omgeving voordoen, roept ervaring op HOE-vragen zetten antwoorden in een verband. Je kunt actief met de uitkomst aan de gang. Wie vraagt naar personen Wat vraagt naar dingen, wat bedoel je Welke vraagt naar wat voor een Waar vraagt naar plaats Wanneer vraagt naar moment, tijd, datum Waarom TIP!!!!! vraagt om te verantwoorden Vermijd WAAROM-vragen, dan volgt meestal DAAROM. Je raakt snel in discussie i.p.v. in dialoog 13

14 handleiding onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl Zo zijn onze manieren We hanteren in werk en onderwijs standaard omgangsnormen (zo zijn onze manieren), waar mensen zich aan dienen te houden. Zo ook is (emotionele) veiligheid in de groep belangrijk. Bij het starten met dit leerprogramma kunnen deelnemers samen regels opstellen die het groepsproces ten goede komen. Dit om de veiligheid in de groep te bevorderen: niemand beledigt iemand, elkaar niet uitlachen, alles wat binnen de les besproken wordt blijft ook binnen de les. Er kan op de regels teruggegrepen worden ( we hadden toch afgesproken dat.). Als een groep bedenkt elkaar laten uitspreken dan kan de docent daarnaar verwijzen. Het is handig om de regels op te schrijven (flip-over), zodat ze iedere les weer op het netvlies van de deelnemer staan. Als de les begint kan de docent de groep uitnodigen de regels nog even te herhalen: respect voor elkaars mening, elkaar niet uitlachen, etc. Het aanbieden van een les Wie is er nu raar? vraagt om omgangscodes, gedragscodes en correcties op onmacht. We geven hieronder een aantal omgangscodes en een wenselijke grondhouding: Een proactieve houding (vooruitkijkend) Een integere houding (oprecht) Een constructieve opstelling (zaken verbinden) Bereidheid tot reflectie (nadenken over hoe en wat iemand doet, zegt) Bereidheid de eigen grenzen te onderzoeken Bereidheid macht te delen Bereidheid meningen, inzichten en stellingnamen te veranderen Bereidheid waarden op grond waarvan betekenis wordt gegeven te veranderen De grenzen die de ander aangeeft respecteren Bereidheid tijd en energie in het proces te stoppen Omgangscodes bij onderlinge communicatie. De deelnemer is bereid: Eigen oordelen tijdelijk op te schorten Gevoelens en gedachten uit te spreken (binnen de eigen grenzen) Over zichzelf te praten, niet over de ander Met de ander te praten, niet over hem/haart Ieders inbreng te waarderen Goed te luisteren De ander willen begrijpen 14

15 Correcties op onmacht Wat zou er gebeuren? Wat voor mogelijkheden ontstaan er als deze belemmering er niet was? Etcetera Coachen van de groep deelnemers Coachen is een vorm van begeleiden, gericht op: het optimaliseren van het functioneren van mensen herkennen van potentieel bij mensen stimuleren en ontwikkelen van zelfsturing invoelend en meedenkend ruimte biedend, losmakend benieuwd naar het andere, de ander niet invullen, maar aanvullen waar nodig Coachen is niet: Vertellen hoe het moet Geven van oplossingen Aandragen van tips Bij het doorlopen van de werkvormen kunnen emoties bij deelnemers naar boven komen, die zij normaliter niet zo snel in de groep zouden laten zien. Het gaat soms om woorden en beleving die dichtbij komen. Het is belangrijk dat de docent aandacht schenkt aan de situatie, ofwel persoon. Met een coachende aansluiting kan de deelnemer zelf aangeven of hij erover wil praten of juist niet. Een goede evaluatie na elke les is dus van groot belang, zo ook nazorg als daar behoefte aan is! Mochten bepaalde onderwerpen te confronterend zijn voor bepaalde deelnemers of merkt u als docent dat de sfeer in de groep ervoor zorgt dat bepaalde deelnemers zich niet vrij kunnen uiten, maak dan een positieve ombuiging zonder afbreuk te doen aan de sensitiviteit die aanwezig is. Lukt het niet om de sfeer om te buigen, neem dan tijd en ruimte voor reflectie met de groep. Door samen terug en vooruit te kijken (feedback en feedforward) krijgen deelnemers de gelegenheid een nieuwe situatie te creëren en worden zij zich bewust dat zij zelf die nieuwe situatie creëren. 15

16 handleiding opbouw Opbouw Verhalen Er is gebruikgemaakt van de ervaringsverhalen van vijf verschillende personen. Iedereen kan in zijn of haar leven te maken krijgen met een psychisch en/of psychiatrisch probleem. Dit kan de persoon zelf zijn, maar ook iemand in zijn of haar omgeving. De vijf verhalen die gebruikt worden voor deze lesmethode zijn vanuit persoonlijke ervaringen geschreven en hebben ieder een eigen kleur. Jesse is de zoon van een aan alcoholverslaafde vader Mayke is gepest met als gevolg angststoornis en braakfobie Ilse is gepest met als gevolg een depressie Marleen is een vrouw met een manisch-depressieve stoornis Esther heeft een borderline-persoonlijkheidsstoornis en een posttraumatische stress-stoornis Subgroepjes Het is de bedoeling dat de groep in vijf subgroepjes wordt verdeeld. Elke subgroep krijgt een eigen verhaal (casus) toegewezen. Bij elke casus hoort een eigen kleur. Subgroep 1 krijgt de casus van Jesse, en zij doorlopen de werkvormen met de kleur blauw. Subgroep 2 krijgt de casus van Mayke en zij hebben de kleur rood, etc. Gedurende het hele programma zijn subgroep en casus dus onlosmakelijk met elkaar verbonden. Werkvormen De handleiding bestaat uit zes verschillende lessen met werkvormen. Een les duurt ±100 minuten. Deze tijd is nodig om de werkvormen volledig en op effectieve wijze te kunnen uitvoeren en afronden. De zes lessen met werkvormen zijn onderverdeeld in thema's. Elke les heeft een thema. De thema's zijn als volgt: - Kennismaking - Over de streep 16

17 - Complimenten - Rollenspel - Face to face - Creatieve presentatie DVD Wie is er nou raar? Onderdeel van elke les zal is een filmfragment van de DVD. De DVD is opgedeeld in 4 fragmenten namelijk: - Ik ben - Mijn kwetsbaarheid - Mijn omgeving - Mijn boodschap aan jou Op deze DVD vertellen de 5 personen telkens een deel van hun levensverhaal. Deze delen zijn gerelateerd aan de inhoud van de werkvorm. 1. In het eerste hoofdstuk van de DVD Ik ben vertellen de 5 hoofdpersonen ieder in een paar minuten tijd wie ze zijn en wat hen anders maakt. 2. In het tweede hoofdstuk van de DVD Mijn kwetsbaarheid ' geven de 5 hoofd personen achterliggende informatie en theorie over hetgeen hen anders maakt. - Jesse vertelt over alcoholverslaving; - Mayke vertelt over pesten en een angststoornis in combinatie met een braakfobie; - Ilse vertelt over somberheid en wanneer somberheid omslaat in een depressie; - Marleen vertelt over wat manisch-depressief is; - Esther gaat dieper in op wat een borderline-persoonlijkheidsstoornis inhoudt. De theorie die wordt behandeld is laagdrempelig en spreekt bij iedere deelnemer tot de verbeelding. Het is de bedoeling te komen tot kennisoverdracht EN verdieping te zoeken op de materie zodat iedere deelnemer zich een voorstelling kan maken van wat de problematiek inhoudt. 3. In het derde hoofdstuk van de DVD Mijn omgeving vertellen de hoofdpersonen iets over het effect van een positieve en een negatieve benadering. Wat doet dit met hen? En wat voor effect heeft dat op verergering of oplossing voor hun probleem en hun functioneren? 17

18 handleiding opbouw 4. In het vierde hoofdstuk van de DVD Mijn boodschap aan jou zullen de 5 personen iets meegeven over wat zij geleerd hebben van hun situatie. Zij gaan in op hoe zij hun toekomst tegemoetgaan en geven de kijker iets mee ter overweging, om over na te denken. Ervaringsdeskundige In les 5, Face to Face, gaat een ervaringsdeskundige in gesprek met de groep. We praten niet over een van de hoofdpersonen, maar we praten in levenden lijve met een ervaringsdeskundige! Hij/zij komt vertellen wat hem/haar anders maakt. Dit face to face contact maakt door de lijfelijke aanwezigheid dat de informatie directer binnenkomt bij de deelnemers. Het effect is groter als deelnemers zich moeten verhouden tot die ander en ze moeten praten met die ander. Ervaringsdeskundigen boeien de deelnemers met hun levensverhaal en deelnemers leggen sneller verbanden tussen datgene wat de ervaringsdeskundige bedoelt en hoe zij er zelf over denken. Bijzonder is de kwetsbare kant die zowel de ervaringsdeskundige als de deelnemer laat zien. Vragen van deelnemers kunnen door een ervaringsdeskundige direct worden beantwoord. De docent nodigt de deelnemers uit waardoor de deelnemers aan het denken worden gezet. Het in gesprek gaan over het verhaal van de ervaringsdeskundige maakt hen hopelijk nieuwsgierig. Het is een mooie opbrengst als deelnemers bijvoorbeeld meer informatie gaan zoeken op het Internet of zich meer verdiepen in mensen die anders zijn. De ervaringsdeskundige die in de les komt wordt doorgaans gedreven door de motivatie om te voorkomen dat kinderen ooit meemaken wat hij heeft meegemaakt. Door zijn verhaal te vertellen krijgen jongeren een completer beeld van hoe het leven eruitziet van iemand die gepest is, manisch-depressief is, etc. En dat eenieder mag zijn wie hij is! LET OP! In bijlage 1 is een overzicht te vinden van de ervaringsdeskundigen die zijn aangesloten bij dit lespakket. Deze ervaringsdeskundigen komen uit verschillende delen van Nederland. Wanneer u als begeleider dit lespakket gaat uitvoeren is het van belang dat u tijdig contact opneemt met een van de aangegeven ervaringsdeskundigen. Met hem of haar kunt u dan verdere afspraken maken over bijvoorbeeld de datum, eventuele vergoeding reiskosten etc. Het is van belang deze ervaringsdeskundigen tijdig te benaderen! 18

19 Vijf instructieboekjes Iedere subgroep krijgt één van de vijf instructieboekjes toebedeeld. Ieder instructieboekje heeft een eigen hoofdpersoon (Marleen, Ilse, Jesse, etc.). De werkvormen staan eveneens beschreven. In stappen staat per werkvorm uitgelegd wat in die les wordt behandeld en wat er van de deelnemers wordt verwacht. De lesrouting wordt aangegeven met: onderwerp van de les wat gaan we doen? Stap 1 geeft een introductie van wat er in die les zal worden uitgevoerd (dit gebeurdt door de docent) Stap 2 t/m 4 stap (deze stappen variëren per les van inhoud) Stap 5 vraagt een reflectieve integratie van het geleerde en opgedane ervaringen. Hiervoor gebruiken we het formulier met de 3 B s. Er wordt per stap aangegeven of een onderdeel plenair of in subgroepjes wordt uitgevoerd. In deze handleiding voor de docent is dit tevens terug te vinden. Plenair Subgroepjes 19

20 handleiding participatieve aanpak Participatieve aanpak Voorbereiden met de jongeren De voorkeur gaat uit naar het betrekken van de jongeren in de voorbereiding van de lessen. Uitgaande van maximale participatie van jongeren, ofwel actieve deelname aan de voorbereiding van en tijdens de lessen, bijvoorbeeld: de instructieboekjes laten uitdelen, de subgroepen samenstellen, de afronding (presentaties) van bijvoorbeeld Les 6 voorbereiden. Het aanspreken op de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid (actief leren) maakt dat de deelnemers gemotiveerd raken, zich inspannen en zaken succesvol worden. Zo kan een deelnemer of de groep meehelpen met het inrichten van de ruimte of meedenken over de manier van werken. Als een jongere bij aanvang meehelpt, groeit het enthousiasme. Signaleren en actie ondernemen Het doel is jongeren te stimuleren actief deel te nemen aan alle onderdelen. Wanneer iemand er voor kiest wat terughoudend te zijn tijdens de dialogen, dan respecteert de docent en de groep dit. Echter helemaal geen inbreng hebben vraagt om gesprek. Een ander heeft dan ook niets aan de aanwezigheid van die persoon. De docent neemt een inviterende houding aan door open vragen te stellen (vragen naar ervaringen van deelnemers). De docent moedigt de groep (zonder overdrijving) aan en complimenteert gepast. Het is belangrijk dat jongeren waardering ervaren voor hun inzet. De docent signaleert bijzonderheden en afwijkende individuele reacties. De docent kan waar nodig een persoonlijk gesprek aangaan. De docent is echter geen hulpverlener dus waar nodig verwijst de docent door naar een andere deskundige. Toelichting op de begrippen psychisch en psychiatrisch Psychisch is als begrip ruimer dan psychiatrisch. Indien men iets psychiatrisch beschouwt, dan gaat het over dingen die onder 'psychiatrie' en dus met andere woorden onder 'psychisch ziek' kunnen vallen. Dingen zoals depressie, ADHD, een persoonlijkheidsstoornis worden beschouwd als een psychiatrisch ziektebeeld (met vastgestelde criteria volgens de DSM, het classificatiesysteem dat door de meeste hulpverleningsinstellingen gebruikt wordt om vast te stellen of sprake is van een psychiatrische stoornis). Gaat het over psychisch, dan gaat het dus over een ruimer iets, over dingen die met de geest te maken hebben. Bijvoorbeeld buikpijn hebben omdat je niet naar school wilt, kan een psychisch iets zijn, maar is niet noodzakelijk een psychiatrische stoornis. 20