De groene glazenmaker in Zuid-Holland

Transcriptie

1 De groene glazenmaker in Zuid-Holland

2 De groene glazenmaker in Zuid-Holland

3 De groene glazenmaker in Zuid-Holland Tekst: Henk de Vries Met medewerking van: Robert Ketelaar, Victor Mensing, Kees Mostert Rapportnummer: V Productie: De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen telefoon: fax: homepage: Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland Deze publicatie kan worden geciteerd als: De Vries, H.H. & R. Ketelaar (2003). De groene glazenmaker in Zuid- Holland. Rapport V , De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Groene glazenmaker, Aeshna viridis, Zuid-Holland, verspreiding, bescherming Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. November 2003 DE VLINDERTICHTING

4 Inhoud amenvatting Inleiding Introductie De groene glazenmaker Leefgebied Verspreiding in Zuid-Holland Verspreiding van groene glazenmaker en krabbescheer in Nederland Verspreiding van de groene glazenmaker in Zuid-Holland Monitoring van de groene glazenmaker in Zuid-Holland De twaalf Zuid-Hollandse populaties Bedreigingen en kansen Bedreigingen voor de groene glazenmaker Kansen voor de groene glazenmaker Conclusies en aanbevelingen Literatuur Bijlage I A-D DE VLINDERTICHTING

5 amenvatting De groene glazenmaker (Aeshna viridis) is een bijzondere libel die uitsluitend voorkomt in krabbescheervegetaties. Zowel krabbescheer als de groene glazenmaker worden aangetroffen in laagveenmoerassen, sloten en poelen in het landelijk gebied en soms ook in het stedelijk gebied. De groene glazenmaker geeft een hoogwaardige natuurkwaliteit aan, namelijk de combinatie van bijzondere moerasontwikkeling met krabbescheer in schoon water. Het is een zeldzame soort die beschermd wordt door de Europese Habitatrichtlijn en de Flora- en Faunawet. De groene glazenmaker is een karakteristieke soort voor het Zuid-Hollandse agrarische gebied. Daarnaast komt ze voor in recreatieterreinen zoals plantsoenen en ander recreatief groen. Verbeteringen voor de groene glazenmaker lijken in Zuid-Holland goed mogelijk. Vier populaties, te weten bij Nieuwkoop, Boskoop, Reeuwijkse plassen en in de Krimpenerwaard, lijken te kunnen worden versterkt door verbeteringen in beheer en/of uitbreiding met nieuw leefgebied. De recente verbeteringen bij Bergambacht hebben al geleid tot de komst van de groene glazenmaker in dat gebied. Van de zes andere mogelijk aanwezige populaties in Zuid-Holland zijn de kansen voor verbetering veelal onbekend. Aansluiting bij bestaande acties gericht op het verbeteren van de waterkwaliteit in poldersloten lijkt een belangrijke mogelijkheid te zijn om meer leefgebied te creëren. Zo blijken een aantal geplande verbindingszones goed te passen bij de wensen van de groene glazenmaker. Bij realisatie worden onder andere drie belangrijke populaties met elkaar verbonden: de Nieuwkoopse plassen, de Reeuwijkse plassen en de Krimpenerwaard. Groene glazenmaker. Foto: Robert Ketelaar DE VLINDERTICHTING

6 Hoofdstuk 1 / Inleiding De groene glazenmaker (Aeshna viridis) is een vrij grote libel - ongeveer zeven centimeter lang - die voornamelijk in de lager gelegen delen van Nederland voorkomt. Hij is bijzonder omdat ze haar eieren uitsluitend afzet bij krabbescheervegetaties. Hij wordt aangetroffen in laagveenmoerassen, sloten en poelen in het landelijk gebied en soms ook in stedelijk gebied. Het is een zeldzame soort die beschermd wordt door de Europese Habitatrichtlijn en de Flora- en Faunawet. Om de groene glazenmaker goed te kunnen beschermen in Zuid- Holland is het van belang om een goed overzicht te hebben van de momenteel aanwezige populaties van de groene glazenmaker en krabbescheer. Deze rapportage geeft een overzicht van de huidige bekende populaties met een analyse van achtergronden en een bespreking van kansrijke gebieden voor de toekomst. 1.1 Introductie Een van de kenmerkende soorten van het Zuid-Hollandse veenlandschap is de groene glazenmaker (Aeshna viridis). Deze libel geeft een hoogwaardige natuurkwaliteit aan, namelijk de combinatie van bijzondere moerasontwikkeling met krabbescheer in schoon water. Het gaat hierbij om laagveenmoerassen, sloten en poelen in het landelijk gebied en soms ook stedelijk gebied. De groene glazenmaker is in Nederland een vrij zeldzame libellensoort. Op de Rode lijst staat hij als bedreigd vermeld (Wasscher et al. 1998). Ook is hij opgenomen op de IUCN Rode lijst (van de wereld), valt hij onder de Europese Habitatrichtlijn (Conventie van Bern) en is hij een beschermde diersoort (Natuurbeschermingswet, flora en faunawet). De groene glazenmaker is door de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij aangewezen als prioritaire soort die binnen het Meerjarenprogramma uitvoering soortenbeleid extra aandacht krijgt. Om voor deze bescherming tot uitvoering over te kunnen gaan is het van belang om in Zuid-Holland een goed overzicht te hebben van de huidige populaties van de groene glazenmaker en krabbescheer. Deze rapportage geeft een overzicht van de huidige kennis van de verspreiding van de groene glazenmaker met een analyse van achtergronden en kansrijke gebieden voor de toekomst. 1.2 De groene glazenmaker De groene glazenmaker is volledig afhankelijk van vegetaties waarin krabbescheer de dominerende plantensoort is. Tussen de stekelige bladeren vinden de larven bescherming tegen predatoren. Daarmee is deze libel een goede indicator voor verlandingssituaties in schoon water. Als gevolg van het slechter worden van de waterkwaliteit, een verkeerd beheer van krabbescheervelden, intensief schonen van sloten en het gebruik van bestrijdingsmiddelen is de groene glazenmaker in Nederland hard achteruitgegaan. Ook in Zuid-Holland is de stand teruggelopen. Mede hierom is deze libel als prioritaire soort opgenomen in het provinciale soortenbeleid. Recent is een landelijk soortbeschermingsplan opgesteld (de Jong & Verbeek, 2001). Een groot aantal thema s welke ook van belang zijn voor dit rapport worden hierin behandeld. Naast dit beschermingsplan zijn er verschillende andere rapporten met relevante informatie beschikbaar: oortbeschermingsplan provincie Utrecht (de Jong, 1999), het DE VLINDERTICHTING

7 Herstelplan groene glazenmaker in Groningen (Ketelaar & van de Wetering, 2000) en Uitvoeringsplan groene glazenmaker in Noord- Holland, fase I en II (de Vries, 2002a en 2002b). Beschrijving soort De groene glazenmaker (Aeshna viridis) is een vrij grote libel die voornamelijk in laag-nederland voorkomt. Van de groep van glazenmakers (Aeshna) is het een van de kleinste vertegenwoordigers in ons land met een lengte van rond de 7 centimeter. De naam groene glazenmaker dankt de soort vooral aan het vrouwtje waarvan de zijkant van het borststuk en de vlekken op het achterlijf groen zijn. Het borststuk is ook bij het mannetje groen, maar de ogen en de vlekken op het achterlijf zijn blauw (figuur 1.1). Figuur 1.1. Vrouwtje groene glazenmaker op krabbescheer. Foto Robert Ketelaar. Levenscyclus De groene glazenmaker vliegt van eind juli tot midden september. De hoogste aantallen worden midden augustus aangetroffen. De eitjes worden in de bladeren van krabbescheer afgezet, vlak onder de waterlijn. De eieren overwinteren en komen vroeg in het voorjaar uit. De tweede overwintering vind plaats als larve. Normaal gesproken duurt de volledige levenscyclus twee jaar, maar soms ook drie jaar. De hoofdvliegtijd van de libel loopt van begin tot eind augustus. Gedrag Over het gedrag van de larven is weinig bekend, behalve dat zij meestal onder water zittend op krabbescheerbladeren worden aangetroffen. Voor hun voedsel zijn zij niet kieskeurig: alles dat enigszins eetbaar is wordt gepakt, van watervlooien tot kleine visjes. Vlak voor de laatste vervelling kruipen de larven uit het water. Zittend op de bladeren van krabbescheer drukken de libellen zich uit het laatste larvenhuidjes en pompen het achterlijf en de vleugels op. Als de libel is opgedroogd vliegt hij weg. De laatste larvenhuid blijft achter en is voor libellenonderzoekers het bewijs van succesvolle voortplanting. DE VLINDERTICHTING

8 De mannetjes worden vooral opgemerkt wanneer zij hun patrouillevluchten uitvoeren boven de krabbescheervelden. Ze verdedigen hun territorium tegen andere mannetjes en hopen dat er een vrouwtje verschijnt om te paren. De hoogste activiteit is rond het middaguur, daarna loopt deze terug. In de middag wordt er vooral gejaagd op kleine insekten, met name in de omgeving van ruige vegetaties en langs bosranden, altijd in de beschutting. De vrouwtjes komen tegen het eind van de middag bij het water aan. Zij zetten de eieren solitair af. Door in de late middag en vroege avond de eieren af te zetten mijdt ze opdringerig gedrag van mannetjes. Het vrouwtje landt op het blad van een krabbescheerplant en zet vlak onder de waterlijn eieren af in het blad. Ze heeft een krachtige legboor waarmee ze een gaatje in de plant drukt. Vaak zet ze meerdere eieren onder elkaar af, maar ze gaat nooit dieper dan tot haar borststuk onder water. Ze zit tot tien minuten bij dezelfde plant, waarna ze opvliegt en vaak snel weer bij een volgende plant eitjes gaat afzetten. Waarnemers merken de aanwezigheid van de vrouwtjes vaak pas op wanneer het karakteristieke geknisper van de vleugels tijdens de eiafzet klinkt, of wanneer het vrouwtje kort van plant naar plant vliegt. 1.3 Leefgebied De groene glazenmaker is volledig afhankelijk van vegetaties met krabbescheer. Het is de enige libel in Nederland die de eieren in slechts één plantensoort afzet, namelijk krabbescheer. De reden voor deze strikte biotoopkeuze hangt samen met de vorm en stekeligheid van deze plant. In de bladrozetten van krabbescheer kunnen de larven van de groene glazenmaker uitstekend bescherming tegen predatoren als vissen en amfibieën vinden. Dit is waarschijnlijk ook een belangrijke reden waarom krabbescheervegetaties tot de libellenrijkste biotopen in laag-nederland behoren. De andere libellensoorten waarmee de groene glazenmaker veel samen aanwezig is, planten zich echter ook buiten krabbescheervelden voort. Over de habitateisen van de groene glazenmaker is redelijk veel bekend. Ten eerste moet sprake zijn van krabbescheervegetatie van voldoende oppervlakte. Als richtlijn kan een oppervlakte van m 2 krabbescheer worden aangehouden. In kleinere velden ontbreekt de groene glazenmaker vaak. Overigens is de groene glazenmaker wel in staat om gebruik te maken van kleine plukjes krabbescheer die los van grotere velden liggen (Fliedner, 1996). Over de vegetatie en de waterkwaliteit zijn de volgende gegevens uit Nederland beschikbaar (Geene, 1989; de Jong, 1999). De gemiddelde lengte van krabbescheerbladeren boven water is rond de 17 centimeter. Enkele bladeren zijn tenminste 25 centimeter lang. De maximale bladbreedte ligt tussen 2,5 en 3,5 (uiterste waarden 1,5 en 4,0) Gemiddeld is de dichtheid planten rond de 20 m 2 De waterdiepte tot de sapropeliumlaag is (10-)40-80(-150) centimeter. De ph is zwak zuur (Geene, 1989: 5,5-6,9; Clausnitzer & trasburger, 1980: 6,5-6,8), de EGV µ. Te voedselrijke situaties worden gemeden. De groene glazenmaker komt vooral voor in krabbescheervelden met kwel. De reden voor het mijden van te voedselrijke vegetaties zou wel eens algen- en kroosbloei in de nazomer kunnen zijn. Er ontstaat dan zuurstofarmoede waar de larven van de Groene glazenmaker zeer DE VLINDERTICHTING

9 gevoelig voor zijn (chorr, 1996). Bij een verslechterende waterkwaliteit (m.n. inlaat van gebiedsvreemd water) verdwijnt bovendien de krabbescheer. De volwassen libellen stellen ook eisen aan het landschap in de buurt van de Krabbescheervelden. Beschutting door bomen, struwelen en/of rietveldjes lijkt belangrijk te zijn. Wanneer deze niet aanwezig zijn ontbreekt de groene glazenmaker vaak, zelfs wanneer de vegetatie zelf geschikt lijkt te zijn. Figuur 1.2. Voorbeeld van geschikt biotoop voor de groene glazenmaker: een oude rivierarm is vol gegroeid met krabbescheer. Foto Robert Ketelaar DE VLINDERTICHTING

10 Hoofdstuk 2 / Verspreiding in Zuid-Holland De groene glazenmaker is voor zijn verspreiding in West-Nederland sterk afhankelijk van veengebieden. lechts enkele delen van het laagveengebied zijn nog begroeid met krabbescheer en van die gebieden is ook slechts een klein gedeelte bezet door de groene glazenmaker. In totaal zijn er in Zuid-Holland vier grote populaties aanwezig en mogelijk nog acht kleinere. 2.1 Verspreiding groene glazenmaker en krabbescheer in Nederland De groene glazenmaker is voor zijn verspreiding in Nederland van slechts enkele gebieden afhankelijk. Dit zijn laagveengebieden in West- Nederland, vooral rond het groene hart, en N.O.-Nederland, vooral kop van Overijssel, Groningen en Friesland. In figuur 2.1 staat een overzicht van de huidig bekende verspreiding van de groene glazenmaker in Nederland. De soort is de afgelopen decennia sterk achteruitgegaan. De verspreiding van krabbescheer zoals weergegeven in figuur 2.2 geeft geen actueel beeld meer. De aanwezigheid van krabbescheer is de laatste decennia sterk afgenomen, terwijl de weergegeven gegevens een periode van 25 jaar beslaan. De laatste jaren is er weer een lichte verbetering waarneembaar. Zoals blijkt uit figuur 2.2 was de provincie Zuid-Holland de afgelopen 25 jaar een zeer belangrijke provincie voor krabbescheer en daarmee voor groene glazenmaker. Figuur 2.1. Overzicht van de verspreiding van de groene glazenmaker in Nederland,waarnemingen uit Bron: databestand libellen NVL, EI-NL & De Vlinderstichting/GI-data: expertisecentrum LNV. DE VLINDERTICHTING

11 Figuur 2.2. Verspreiding krabbescheer periode Diverse bestanden (Floron, bureau Waardenburg, Vogelbescherming). 2.2 Verspreiding groene glazenmaker in Zuid-Holland De groene glazenmaker komt voor in het oostelijke gedeelte van de provincie Zuid-Holland, globaal van Alphen aan de Rijn tot Krimpen aan de IJssel. Daarbuiten zijn er ook nog meldingen van een kleine populatie nabij de Biesbosch. De westelijk in de provincie gelegen kleigebieden zijn ongeschikt voor de groene glazenmaker. Op basis van de huidig bekende verspreidingsgegevens van de groene glazenmaker in de provincie Zuid-Holland is geprobeerd onderscheid te maken tussen verschillende populaties. Een populatie wordt gedefinieerd op basis van de uitwisseling van individuen tussen deelgebieden, afhankelijk van de schaal waarop onderzoek plaats vindt. Uiteraard is de beslissing voor het trekken van een grens tussen twee populaties of het samenvoegen van deze twee tot een grotere populatie niet altijd mogelijk op basis van objectieve criteria. Afstand tussen waarnemingen en isolerende werking van grote wegen of stedelijk gebied, alsmede continuïteit van leefgebied zijn hier kwalitatief gebruikt in deze enigszins arbitraire afweging. In dit hoofdstuk worden in totaal twaalf locaties met populaties of mogelijke populaties onderscheiden en besproken. Deze populaties bestaan uit twee grotere, redelijk goed gedocumenteerde populaties, mogelijk nog DE VLINDERTICHTING

12 een derde en een vierde grotere populatie, vier kleinere populaties en vier populaties waarvan weinig over de status bekend is, maar welke voor de volledigheid wel worden vermeld. Een lastig punt voor het verzamelen van de gegevens is dat het vaak om beperkt toegankelijke agrarische gebieden gaat. Een overzicht van de twaalf Zuid-Hollandse populaties staan weergegeven in figuur 2.3. Hierin staan ook de nummers weergegeven zoals ze hieronder worden gebruikt. In bijlage I staan 4 kaarten (A t/m D) met daarin gedetailleerd aangegeven de vermoedelijke contouren van het leefgebied van de betreffende populaties en de bijbehorende waarnemingen van de groene glazenmaker. In paragraaf 2.4 worden de afzonderlijke populaties besproken. Figuur 2.3. Overzicht leefgebied groene glazenmaker in de provincie Zuid-Holland. DE VLINDERTICHTING

13 aantal Routes Zuid-Holland jaar Figuur 2.4. Monitoring van de groene glazenmakers in Zuid-Holland. Weergegeven zijn de maximale aantallen die op één dag zijn gezien per route. In 2002 zijn twee nieuwe routes gestart bij Krimpen a/d IJssel. 2.3 Monitoring van de groene glazenmaker in Zuid-Holland In de provincie Zuid-Holland wordt op een tiental locaties de populaties van de groene glazenmaker jaarlijks geteld. De locaties waar dit gebeurd staan weergegeven in bijlage I A-D. De monitoring vindt plaats door met behulp van een vaste route langs een plek met groene glazenmakers de aantallen groene glazenmakers meerdere keren per jaar te tellen. Vooral vrijwilligers, maar soms ook terreinbeheerders, lopen deze routes en sturen de gegevens naar De Vlinderstichting. Er zijn gegevens beschikbaar vanaf Dit betekent dat er tot en met 2002 van maximaal 5 jaar gegevens beschikbaar zijn. In figuur 2.4 staat een overzicht van de maximale aantallen die op een dag zijn waargenomen in een bepaald jaar op een bepaalde route. Opvallend is de toename van 1998, het startjaar voor de monitoring, naar In 1999 werden de hoogste aantallen aangetroffen. Daarna is het algemene beeld een dalende trend. In 2002 waren er veel routes die geen waarnemingen meer opleverden. Wel werden er twee nieuwe routes opgestart. Mogelijk ontstaan er telkens weer nieuwe populaties. Vergeleken bij andere populaties in het noorden van Nederland worden er lage aantallen op routes in Zuid-Holland aangetroffen. 2.4 De twaalf Zuid-Hollandse populaties 1. Nieuwkoop Gebied: Het gaat hierbij om poldersloten die gelegen zijn in nat agrarisch gebied ten zuiden van de Nieuwkoopse plassen (Bijlage I, kaart A). Het gebied ligt ingesloten tussen het riviertje de Meije en de Nieuwkoopse plassen. tatus: Hier komt een populatie voor, waarvan waarnemingen op enkele verspreid gelegen locaties zijn verricht. De waarnemingen concentreren zich in een gebied van enkele vierkante kilometers. Enkele waarnemingen meer naar het zuidwesten toe kunnen tot lokale DE VLINDERTICHTING

14 subpopulaties behoren, maar kunnen ook zwervers zijn uit het kerngebied. De populatie wordt gevolgd met twee monitoringroutes, nr 131 en 454. De route bij de watertoren in de Meie (454) leverde in 2002 wel enkele waarnemingen op, maar in 2003 niet meer Nieuwkoop Figuur 2.5. Waargenomen groene glazenmakers op twee routes rond de Nieuwkoopse plassen. 2. Boskoop Gebied Het gebied betreft een slootrijk polderlandschap dat wordt ingesloten tussen Boskoop, Alphen aan de Rijn, Zwammerdam, Bodegraven en Gouda (Bijlage I, kaart B). Waarschijnlijk betreft het hier een grotere populatie, echter door de beperkte toegankelijkheid van dit gebied zijn er weinig gegevens beschikbaar. tatus: Er zijn een aantal wijdverspreide waarnemingen verricht in dit gebied, maar er is weinig bekend over deze populatie. 3. Reeuwijkse plassen Gebied Het gaat hier om poldersloten die in de nabijheid van de Reeuwijkse plassen liggen in de omgeving van Gouda en Bodegraven (Bijlage I, kaart B). Deels ten zuiden van de Reeuwijkse plassen in het Goudse Hout en deels ten noorden van de Reeuwijkse plassen tussen Reeuwijk en Bodegraven in het recreatiegebied het Reeuwijkse Hout. Met name de krabbescheersloten die liggen in recreatief gebied zijn goed bewoond. De Reeuwijkse plassen worden zelf niet of nauwelijks bezet, het gaat vooral om de daar direct aan grenzende sloten Reeuwijk Figuur 2.6. Waargenomen groene glazenmakers op vijf routes bij de Reeuwijkse plassen. DE VLINDERTICHTING

15 tatus Dit betreft een grote populatie verspreid over een groot areaal. Er liggen vijf monitoringsroutes in dit gebied, waarmee deze populatie goed kan worden gevolgd. De resultaten wijzen op een sterke afname van het aantal geschikte locaties voor de groene glazenmaker. 4. Krimpenerwaard Gebied Een groot aantal poldersloten in dit uitgestrekte polderlandschap bevatten veel krabbescheer (Bijlage I, kaart C). Deze zijn verspreid gelegen door het gehele gebied dat ingesloten wordt door Gouda, Moerdrecht, Krimpen aan de IJssel, Lekkerkerk en Bergambacht. tatus Het gaat hierbij om veel waarnemingen verspreid over een groot gebied van meerdere tientallen kilometers. De populatiedichtheid is mogelijk laag. Er ligt een monitoringroute in dit gebied. Vanaf 2001 werden op de route geen waarnemingen meer gedaan van de groene glazenmaker. 5. Polder tededijk Gebied Het gaat hierbij om een ringsloot met krabbescheer rond een kleine polder gelegen ten zuiden van de Beneden Merwede, die in verbinding staat met de Waal (Bijlage I, kaart D). Opmerkelijk is dat het hierbij gaat om een kleilandschap, terwijl de andere populaties van de groene glazenmaker allen in laagveengebied voorkomen. tatus Het gaat hierbij om weinig waarnemingen zeer geconcentreerd. Populatie mogelijk verdwenen. 6. Alphen aan de Rijn Gebied Het betreft hier waterpartijen in een natuurlijk beheerd stadspark, een poldersloot en een aantal poldersloten in een kleinschalig gebied met kassen en graslandjes in een gebied bij Alphen aan de Rijn en Boskoop (Bijlage I, kaart A). tatus De waarnemingen rond Alphen aan de Rijn hebben betrekking op verschillende deelgebieden. Ten eerste bij Archeon en rond waarnemingen in een park gelegen aan de oostkant van de stad. Vermoedelijk betreft het hier een zeer kleine deelpopulatie. Enkele kilometers ten zuiden van Archeon, in polder Nesse, bevindt zich de andere deelpopulatie met enkele voortplantingsplekken. 7. Aarlanderveen Gebied Poldersloten met krabbescheer zijn hier aanwezig (Bijlage I, kaart A). tatus Van dit gebied zijn geen waarnemingen opgenomen in het bestand. Hier is mogelijk een populatie aanwezig (mond. mededeling Kees Mostert). 8. Meijekade Gebied Het gaat hierbij om een poldergebied met poldersloten die uitmonden op het loopje de Meijekade (Bijlage I, kaart A). tatus Hier zijn verschillende waarnemingen verricht op de grens tussen de provincie Zuid-Holland en Utrecht. Verwacht wordt dat zich hier een populatie bevind. DE VLINDERTICHTING

16 9. Zuidzijderpolder Gebied Het gaat hierbij om poldersloten gelegen ten oosten van Bodegraven, gelegen aan de Zuidzijderwetering (Bijlage I, kaart B). tatus Het betreft hier een waarneming uit 1994, maar het is mogelijk dat het om een zwerver gaat en er geen populatie aanwezig is. 10. Oostpolder in chieland Gebied Bestaat uit poldertje met de waterplas t weegje en brede sloten (Bijlage I, kaart B). Ligt aan rivierarm Gouwe en de westrand van Gouda. tatus Het betreft hier slechts enkele waarnemingen. Mogelijk is hier toch een populatie aanwezig. 11. EZH-Bos Gebied Het gaat hier om een sloot langs bossages gelegen ten zuid-oosten van Krimpen aan de IJssel (Bijlage I, kaart C). tatus De waarnemingen uit 2002 van de route geven aan dat het hier om een kleine populatie gaat van enkele tientallen dieren. 12. Polder Bergambacht Gebied Het gaat hierbij om poldersloten langs de Kadijk ten noord-oosten van Bergambacht (Bijlage I, kaart C). De belangrijkste sloot is meer dan 1 km lang. tatus Het gebied is recent sterk verbeterd. Waarnemingen in 2003 van enkele exemplaren groene glazenmaker geven aan dat het waarschijnlijk om een kleine populatie gaat. DE VLINDERTICHTING

17 Hoofdstuk 3 / Bedreigingen en kansen De groene glazenmaker wordt in zijn voortbestaan bedreigd door verschillende factoren, waarvan ongeschikte waterkwaliteit momenteel de belangrijkste is. Aangezien er ook al weer veel verbeteringen zijn aangebracht op het gebied van de waterkwaliteit kunnen er nu nieuwe kansen voor de groene glazenmaker worden benut. Belangrijk is om bestaande populaties zorgvuldig te beheren en het creëren van nieuw leefgebied vooral te laten plaatsvinden in de nabijheid van bestaande populaties. Voor het creëren van nieuw leefgebied lijken er vooral veel kansen te liggen in de Krimpenerwaard en de polders rond Boskoop. 3.1 Bedreigingen voor de groene glazenmaker Algemeen De groene glazenmaker zal tegelijk met de afname van krabbescheer sterk zijn afgenomen in Nederland. Precieze cijfers zijn niet bekend. De groene glazenmaker werd voor 1950 verspreid waargenomen, zowel in Noord-Nederland (Groningen en Friesland ) als in Zuid-Nederland (Noord-Brabant). Door onderzoek in recentere jaren wordt steeds meer bekend over de verspreiding van deze soort. Aannemelijk is dat toen krabbescheer een algemene plant in een aantal regio s in Nederland was de groene glazenmaker daar ook veel algemener is geweest. Voor de provincie Utrecht wordt geschat dat krabbescheer sinds 1975 met 55% is afgenomen (de Jong & Verbeek, 2001), na 1982 is hiervan nog weer veel verdwenen (Krekels & de Jong, 2003). Een vergelijkbare reductie in leefgebied voor de groene glazenmaker is in de provincie Zuid-Holland te verwachten. Het soortbeschermingsplan voor de groene glazenmaker (de Jong & Verbeek, 2001) noemt vier hoofdpunten als oorzaken van deze achteruitgang: 1. Veranderingen in de chemische samenstelling van het water door: Vermindering van kwel Inlaat van gebiedsvreemd water Verontreiniging grondwater met sulfaat Vermesting. 2. landbouwbestrijdingsmiddelen 3. een gebrek aan gemengde vegetaties van zowel vrouwelijke als mannelijke krabbescheerplanten 4. slecht beheer watergangen Het waterbeheer is hierbij het moeilijkste aan te passen, omdat het vaak geen lokaal gebeuren is, maar aanpassingen betreffen die noodzakelijk zijn op plekken ver verwijderd van de populaties groene glazenmaker. Met name de kweldruk in de laagveengebieden kan uitsluitend verbeterd worden als drooglegging en waterwinning worden verminderd. Het binnenlaten van gebiedsvreemd water is de normale gang van zaken in veel polders. Wijzigen van dit beheer is vaak noodzakelijk om voldoende verbetering in de waterkwaliteit te krijgen. Lokaal water vasthouden is hiervoor noodzakelijk. Toch zijn hier ook risico's aan verbonden. Zo bleek uit een recente studie bij polder Groot Wilnis, Vinkeveen, dat vernatting per saldo meer nutriënten in het oppervlakte water kan veroorzaken (Aalderink, 2003). Het grotere aandeel perceelswater in de DE VLINDERTICHTING

18 sloot met nutriënten uit bodemnalevering en de verminderde doorstroming was hiervan de oorzaak. Verbeteringen in het lokale beheer kan resultaten boeken op het vlak van (1) vermesting, (2) landbouwbestrijdingsmiddelen, (3) gemengde geslachtsverhoudingen en (4) beheer van de watergangen. Beide onderdelen, het regionale waterbeheer zowel als het lokale beheer van het leefgebied, vormen vaak knelpunten in het beheer. Hierbij maakt het wel verschil of het gaat om natuurgebied of om agrarisch gebied. In agrarisch gebied spelen vaak meer factoren een rol in de afname van het leefgebied dan in de natuurgebieden. Dit betekent uiteraard dat er in agrarisch gebied ook op meerdere fronten tegelijkertijd actie moet worden ondernomen. Aangezien de verspreiding van de groene glazenmaker grotendeels de verspreiding van krabbescheer volgt vormt elke bedreiging voor krabbescheer gelijktijdig ook een bedreiging voor de groene glazenmaker. Tegelijkertijd betekent dit ook dat elke verbetering voor krabbescheer ook winst oplevert voor de groene glazenmaker. Figuur 3.1. Een voorbeeld sloot waarbij het achterste gedeelte sterk is verland, maar waarbij ook het voorste gedeelte nu al dient te worden geschoond voor de groene glazenmaker. Foto Robert Ketelaar DE VLINDERTICHTING

19 Bedreigingen in Zuid-Holland De groene glazenmaker in Zuid-Holland zit voor een groot deel in agrarisch gebied. Dit betekent dat de beperkingen voor deze soort vaak samenhangen met het beheer van deze agrarische gebieden. De algemene bedreigingen zoals hierboven genoemd, spelen ook in Zuid- Holland. Het grootste deel van de populaties zitten in poldersloten te midden van agrarisch in gebruik zijnde grasland. Dit betekent dat waterbeheer en de agrarische bedrijfsvoering hier de belangrijkste knelpunten vormen. Water inlaat van gebiedvreemd water in de zomer, het ophopen van bagger, het gebruik van meststoffen en bestrijdingsmiddelen en het jaarlijks schonen van de gehele sloot vormen hier de belangrijkste bedreiging voor de groene glazenmaker. Een tweede deel van de populaties groene glazenmaker zit in kleinschalig gebied met bossages, zoals parken en plantsoenen. Hier is het vooral de waterkwaliteit die de belangrijkste bedreiging vormt. Een derde type gebied vormen sloten ten midden van een kassenlandschap. De problematiek van dit type gebied is nog onvoldoende bekend, maar aannemelijk is dat lozing van met water met residuen van bestrijdingsmiddelen hier een belangrijke factor vormen. 3.2 Kansen voor de groene glazenmaker Algemeen De groene glazenmaker was sterk afgenomen, maar in recente jaren zien we een lichte verbetering van zijn kritische situatie. Vooral doordat het water op veel plaatsen schoner is geworden kan de soort lokaal terrein terug winnen. Het lijkt erop dat deze libel in staat is om geschikt leefgebied dat minder dan 10 km verwijderd is van een grote populatie binnen enkele jaren te koloniseren. Zijn goed vliegvermogen gecombineerd met weinig terughoudendheid om het leefgebied te verlaten zijn gunstige eigenschappen hiervoor. Dit betekent dat gunstige maatregelen voor deze soort de situatie waarschijnlijk ook daadwerkelijk sterk zullen verbeteren. Het soortbeschermingsplan groene glazenmaker (Verbeek & de Jong, 2001) noemt vijf uitvoeringsmaatregelen om meer leefgebied voor de groene glazenmaker te creëren: 1. Verbetering van de waterkwaliteit 2. Aanleg van nieuwe wateren 3. Nemen van beheersmaatregelen 4. Ontwikkelen van landbiotoop 5. Aanleggen van verbindingszones Het realiseren van deze maatregelen kan uitsluitend door goede samenwerking tussen terreineigenaren, het waterschap en, voor punt vijf, de provincie of Dienst Landelijk Gebied. Het is zeer zinvol om deze maatregelen te nemen in gebieden waar de kans hoog ingeschat wordt dat er ook groene glazenmakers komen. Historische achtergronden, huidige verspreiding van de groene glazenmaker en het aanwezige bodemtype vormen belangrijke aanknopingspunten hiervoor. Daarnaast is het efficiënt om aan te sluiten bij bestaande initiatieven om de waterkwaliteit of de algehele kwaliteit van het landelijk gebied te verbeteren. Kansen in Zuid-Holland De kansen voor de groene glazenmaker in Zuid-Holland volgen drie sporen: 1. Versterken van de huidige populaties 2. Creëren van nieuw leefgebied DE VLINDERTICHTING

20 3. Aansluiten bij bestaande initiatieven Allereerst wordt hier ingegaan op het versterken van de huidige populaties. Aangezien lang niet alle populaties goed bekend zijn en er slechts van een deel goede gegevens voor handen zijn, is het te verwachten dat er meer of andere mogelijkheden in het gebied aanwezig zijn dan de hier vermeldde. Hieronder worden de tien eerder genoemde populaties besproken. 1. Nieuwkoop Uitbreiding lijkt door de aanwezigheid van veel brede sloten redelijk goed. Het betreft hier nu enkele kleine populaties, maar vooral sloot- en waterbeheer kunnen deze populaties waarschijnlijk uitbreiden. 2. Boskoop De uitbreidingsmogelijkheden lijken met name door de grootte van het gebied goed. Onbekend is in hoeverre het waterbeheer en eventuele lozingen van verontreinigd water een beperking vormt voor deze populatie groene glazenmaker. 3. Reeuwijkse plassen Het gaat hierbij om een grote populatie. De laatste jaren lijkt deze populatie in omvang te zijn afgenomen. Het belangrijkste is om de kwaliteit van het bestaande leefgebied te behouden en waar mogelijk te versterken. Zorgvuldig beheer lijkt hiervoor belangrijker dan het creëren van nieuw leefgebied. Een groot deel betreft recreatiegebied. Hier is goed waterbeheer essentieel. De agrarische gronden in gebruik bij boeren behoeven extensief beheer. 4. Krimpenerwaard De uitbreidingsmogelijkheden lijken in dit grote gebied zeer goed, maar aanpak is nog niet vast te stellen. Onduidelijk is waarom de populatie zo sterk verdund in het gebied optreedt: nergens worden grote aantallen groene glazenmaker aangetroffen. Verbeteren van water- en slootbeheer en inzetten op agrarisch natuurbeheer lijken de belangrijkste mogelijkheden om uit te breiden. 5. Polder tededijk De uitbreidingsmogelijkheden lijken hier beperkt, het betreft hier een zeer klein gebied. Bescherming van de mogelijk aanwezige populatie is de belangrijkste maatregel Bij Alphen aan de Rijn, Aarlanderveen, de Meijekade, de Zuidzijderpolder, de Oostpolder in chieland en het EZH-Bos zijn de uitbreidingsmogelijkheden onbekend. 12. Polder Bergambacht Recent is de situatie hier sterk verbeterd. Voortzetting bestaand beheer lijkt hier goede kansen te bieden voor de groene glazenmaker. Creëren nieuw leefgebied Met behulp van een bodemkaart (tiboka, 1: ) zijn de laagveengebieden in Zuid-Holland geselecteerd, zie figuur 3.1. In deze kaart staat aangegeven de verspreiding van krabbescheer in Zuid- Holland van de afgelopen 25 jaar en de besproken tien (mogelijke) leefgebieden van de groene glazenmaker weer gegeven. Het blijkt dat de huidige verspreiding van de groene glazenmaker grotendeels binnen de veengebieden liggen, net zo als de historische verspreiding van DE VLINDERTICHTING

21 krabbescheer. Er is één uitzondering: Polder tededijk bevat of bevatte een populatie die niet aangegeven is als veengrond. Hier bestaat de bodem uit klei, mogelijk komt hier wel veen voor, maar op een te kleine schaal voor de gebruikte bodemkaart. Dit betekent dat het laagveenbied van de bodemkaart, aangevuld met verspreidingsgegevens van krabbescheer, als zoekgebied gebruikt kan worden voor het creëren van nieuw leefgebied voor de groene glazenmaker. Opvallend is dat de gehele Alblasserwaard momenteel niet bezet wordt door groene glazenmaker, maar eerder wel krabbescheer bevatte. De reden hiervan is dat in het gebied krabbescheer slechts in lage dichtheden voorkwam. Momenteel lijkt de Alblasserwaard weinig kansrijk is voor realiseren van nieuwe populaties groene glazenmaker. Voor het overige kan figuur 3.1 goed worden gebruikt om locaties te selecteren voor het creëren van nieuw leefgebied voor de groene glazenmaker. Aansluiten bij bestaande initiatieven Ecologische verbindingszones Het verbinden van de verschillende populaties met elkaar maakt de gehele Zuid-Hollandse populatie krachtiger volgens de theorie van de metapopulatie (Hanski, 1991). Verbindingszones leiden tot een duurzaam behoud van de groene glazenmaker in Zuid-Holland. Op nationaal niveau vormen de Reeuwijkse plassen, De Krimpenerwaard en de Nieuwkoopse plassen onderdeel van de natte as, een robuuste verbindingszone die deze gebieden onder andere weer verbindt met de Vinkenveense Plassen, Ankeveense plassen en het Naardermeer. Realisatie van deze as in noordelijke richting zal een betere bescherming van de groene glazenmaker in heel Nederland inhouden. Maar ook binnen de provincie Zuid-Holland zijn verbindingszones aangewezen die een verbetering van de Zuid-Hollandse situatie betekenen. In totaal gaat het hierbij om de volgende verbindingszones (Beentjes en Koopmans, 2000; Natuurbeleidsplan, 1990): Verbinding Aarlanderveen en de Nieuwkoopse plassen (nationale verbindingszone) Verbinding Reeuwijkse plassen en de Nieuwkoopse plassen (nationale verbindingszone) Verbinding langs de Meijekade (provinciale verbindingszone) Krimpenerwaard en Reeuwijk (nationale verbindingszone) Gebied rond Archeon met Boskoopse polders (provinciale verbindingszone) Met name de realisatie van de verbinding tussen de Nieuwkoopse plassen, de Reeuwijkse plassen en de Krimpenerwaard lijkt de positie van de groene glazenmaker in Zuid-Holland sterk te kunnen verbeteren. Voor de groene glazenmaker lijkt het niet nodig om continuïteit in leefgebied aan te brengen, de soort kan een aantal kilometers uitzwerven en daarbij nieuwe populaties vestigen. Wel is het van belang om de afstanden zo kort mogelijk te houden en om de paar kilometer stapstenen aan te brengen die groot genoeg zijn om een populatie te herbergen, minimaal m2 gebied met geschikte krabbescheervegetatie. Vervolg project Polder Bergambacht Dit gebied, gelegen ten noorden van Bergambacht is in 1995 gebruikt voor experimenten voor een verbetering van de waterkwaliteit. Hiervoor is onder andere veel bagger verwijderd. Het project heeft geleid tot een plotselinge groei van krabbescheer in 1998 en Het Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en Waarden is voornemens om de DE VLINDERTICHTING

22 uitkomsten van dit project toe te passen in de gehele Krimpenerwaard. Hiertoe is een projectplan door een groot aantal organisaties, waaronder ook diverse gemeenten, de WLTO Krimpenerwaard en Zuid-Hollands Landschap, opgesteld geheten samen naar goed water in de Krimpenerwaard. Bij een toenemende hoeveelheid krabbescheer in de Krimpenerwaard valt te verwachten dat de groene glazenmaker haar aanwezigheid in de Krimpenerwaard sterk kan verbeteren. pecifieke aandacht is dan ook gewenst bij dit project voor de eisen die de groene glazenmaker stelt aan haar omgeving. Figuur 3.1. Overzicht van gebied waarbinnen gezocht kan worden naar uitbreidingslocaties voor groene glazenmaker. Groen geeft gebieden aan waar in het verleden krabbescheer is waargenomen, paars gearceerd geeft laagveengebied (tiboka, 1: ) weer. DE VLINDERTICHTING

23 Hoofdstuk 4 / Conclusies en aanbevelingen De groene glazenmaker is een karakteristieke soort voor het Zuid-Hollandse agrarische gebied. Daarnaast komt ze voor in recreatieterreinen zoals bungalowparken en plantsoenen. Verbeteringen voor de groene glazenmaker lijkt in Zuid-Holland goed mogelijk. Vier populaties, te weten bij Nieuwkoop, Boskoop, Reeuwijkse plassen en in de Krimpenerwaard, lijken te kunnen worden versterkt door verbeteringen in beheer en/of uitbreiding met nieuw leefgebied. Van zeven andere mogelijk aanwezige populaties in Zuid-Holland zijn de kansen voor verbetering veelal onbekend. Hiervoor is nader onderzoek nodig. Bij één gebied, Bergambacht, is de situatie kort geleden sterk verbeterd. Aansluiting bij bestaande acties gericht op het verbeteren van de waterkwaliteit in poldersloten lijkt ook een belangrijke mogelijkheid te zijn om meer leefgebied te creëren. Ten slotte blijken een aantal geplande verbindingszones goed te passen bij de wensen van de groene glazenmaker en bij realisatie een belangrijke versterking van de huidige situatie op te leveren. De groene glazenmaker is een karakteristieke soort voor het Zuid- Hollandse agrarische gebied. Daarnaast komt ze voor in recreatieterreinen zoals bungalowparken en plantsoenen. Verbeteringen voor de groene glazenmaker lijkt in Zuid-Holland goed mogelijk. Vier populaties, te weten Nieuwkoop, Boskoop, Reeuwijkse plassen en de Krimpenerwaard, lijken te kunnen worden versterkt door verbeteringen in beheer en/of uitbreiding met nieuw leefgebied. Van de zes andere mogelijk aanwezige populaties zijn de mogelijkheden voor verbetering veelal onbekend. Deels is zelfs niet zeker of er hier momenteel een populatie aanwezig is. Nader onderzoek op locatie is gewenst voor deze populaties. Verschillende maatregelen kunnen bijdragen aan de bescherming van de groene glazenmaker: Verbetering van de waterkwaliteit Aanleg van nieuwe wateren Nemen van beheersmaatregelen Ontwikkelen van landbiotoop Aanleggen van verbindingszones Deze maatregelen kunnen worden toegepast bij het beheer van de in dit rapport besproken tien gebieden. Aangezien een deel van de bestaande populaties en een groot deel van potentieel leefgebied in poldersloten voorkomt, lijkt een verbetering van de kwaliteit van dit agrarische gebied de belangrijkste maatregel voor de groene glazenmaker in Zuid- Holland. Deze kwaliteitsslag dient zich met name te richten op verbetering van de waterkwaliteit en het beheer. De waterkwaliteit is vooral een zaak van de waterbeheerder, deze kan vervolgens in overleg treden met de terreineigenaren. Het inlaten van gebiedsvreemd water en het peilbeheer zijn hierbij de belangrijkste onderwerpen. Voor verbeteringen in het beheer zal in eerste instantie de terreineigenaar, DE VLINDERTICHTING

24 vaak een agrariër, moeten worden benaderd. Randenbeheer (verminderen van gebruik mest en bestrijdingsmiddelen), slootbeheer (minder of gefaseerd schonen in overleg met het waterschap) en het creëren van landbiotoop zijn hierbij de belangrijkste onderwerpen waarvoor verbeteringen kunnen worden gerealiseerd. Aansluiting bij bestaande acties gericht op het verbeteren van de waterkwaliteit in poldersloten lijkt ook een goede mogelijkheid te zijn om meer leefgebied te creëren. Het blijkt dat er een project in voorbereiding is voor een waterkwaliteitsverbetering in de Krimpenerwaard met doelen die goed aansluiten bij de wensen van de groene glazenmaker. Ook blijken een aantal reeds geplande verbindingszones goed te passen bij de wensen van de groene glazenmaker. tapstenen van minimaal m2 leefgebied met krabbescheer geeft een belangrijke bijdrage aan de robuustheid van de Zuid-Hollandse populaties. Bij realisatie worden al de drie belangrijkste populaties in Zuid-Holland met elkaar verbonden: de Nieuwkoopse plassen, de Reeuwijkse plassen en de Krimpenerwaard. DE VLINDERTICHTING

25 Literatuur Aalderink, R.H. et al., (2003). Waterkwaliteit in waternood. Rapport , towa, Utrecht. Beentjes, R.A. & J.C.M. Koopman (2000). Kloppende aders. Een impuls aan de realisatie van Ecologische verbindingszones in Nederland. Landelijke Projectgroep Ecologische Verbindingszones. Clausnitzer, H.-J. & K. trasburger (1980). Vorkommen und gefärdung der Grünen Mosaikjungfer (Aeshna viridis Eversman) im Allertal (Libellen, Odonata). Beitr. Naturk. Niedersachsens 33, Drent, J., R.F.A. Hendriks, J.W.H. van der Kolk & R.D. Groen (1997). Maatregelen ter verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater in Bergambacht. H2O 30 (3): Fliedner, H. (1996). On the oviposition of Aeshna viridis Eversman (Anisoptera, Aeshnidae). Notulae Odonatologica 4(7), Geene, R. (1989). Biotoopvoorkeur van de groene glazenmaker (Aeshna viridis). In: W.N. Ellis (red.) Insectenfauna en Natuurbeheer. Wet. Meded. K.N.N.V. 192, Hanski, I. (1991). ingle-species metapopulation dynamics: concepts, models and observations. In: Gilpin, M. & I. Hanski. (eds.). Metapopulation dynamics: Emperical and theoretical investigations: Academic Press. De Jong, T. (1999). De groene glazenmaker in de provincie Utrecht. Brachytron 3(2), De Jong, T. & P. Verbeek (2000). Beschermingsplan groene glazenmaker Rapport Directie Natuurbeheer 2001/015, Wageningen. Ketelaar, R. & B. van de Wetering (2001). Herstelplan groene glazenmaker in Groningen. Rapport V , De Vlinderstichting, Wageningen. Krekels, R. & T. de Jong (2003). Krabbescheer en groene glazenmaker in de provincie Utrecht. Provincie Utrecht, Utrecht. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (1990). Natuurbeleidsplan. Ministerie van LNV, s-gravenhage. Mostert, K. (1998). Libellen in het landelijke gebied van Zuid-Holland. De Levende Natuur 99, chorr, M. (1996). Aeshna viridis Eversmann, In: Van Helsdingen, P.J., J. Willemse & M.C.D. peight. (eds). Background information on invertebrates of the habitats Directive and the Bern Convention. Council of Europe, traatsburg. De Vries, H.H. (2002a). Uitvoeringsplan groene glazenmaker in Noord-Holland, fase I. Rapport V , De Vlinderstichting, Wageningen. De Vries, H.H. (2002b). Uitvoeringsplan groene glazenmaker in Noord-Holland, fase II. Rapport V , De Vlinderstichting, Wageningen. Wasscher, M. & K. Kapteyn. (1997). Onderzoeksprogramma: Kansen voor de groene glazenmaker, een bedreigde libellensoort. Provincie Noord-Holland, Haarlem. Wasscher, M., G.O. Keijl & G. van Ommering. (1998). Bedreigde en kwetsbare libellen in Nederland. Toelichting op de rode Lijst. Rapport nr. 30. IKC- Natuurbeheer DE VLINDERTICHTING

26 Bijlage I Kaart A t/m D DE VLINDERTICHTING

27 De groene glazenmaker populaties in Zuid-Holland Kaart A Groene glazenmaker waarnemingen periode kilometerhokniveau op 10 en 100 meter r Libellenroute Globale populaties Indeling kaarten Topgrafische ondergrond r Indeling kaartbladen 7 A B 4 C D r 158 r A Meters Topografische Dienst Nederland r 131

28 r Kaart C Groene glazenmaker waarnemingen periode B Topgrafische ondergrond B 4 C D Meters Indeling kaartbladen A Topografische Dienst Nederland r Indeling kaarten r 541 kilometerhokniveau op 10 en 100 meter Libellenroute Globale populaties r C De groene glazenmaker populaties in Zuid-Holland

29 De groene glazenmaker populaties in Zuid-Holland Kaart B Groene glazenmaker waarnemingen periode kilometerhokniveau op 10 en 100 meter r Libellenroute Globale populaties Indeling kaarten Topgrafische ondergrond Meters Topografische Dienst Nederland Indeling kaartbladen A B 4 C D B A r 158 r r 155 r 154 r

30 D De groene glazenmaker populaties in Zuid-Holland Indeling kaartbladen Kaart D Groene glazenmaker waarnemingen periode r 7 6 A kilometerhokniveau op 10 en 100 meter Libellenroute 10 B 4 Globale populaties C Indeling kaarten Topgrafische ondergrond Meters D Topografische Dienst Nederland 5