Van over en oud tot het zilveren goud

Transcriptie

1 Van over en oud tot het zilveren goud Beeldvorming en communicatie over het ouder worden Baldwin Van Gorp Instituut voor Mediastudies KU Leuven Reeks Vroeger nadenken over later: een dialoog tussen generaties over de latere levensjaren

2

3 Van over en oud tot het zilveren goud Beeldvorming en communicatie over het ouder worden Baldwin Van Gorp Instituut voor Mediastudies KU Leuven Reeks Vroeger nadenken over later: een dialoog tussen generaties over de latere levensjaren

4 COLOFON REEKS Vroeger nadenken over later: een dialoog tussen generaties over de latere levensjaren Van over en oud tot het zilveren goud. Beeldvorming en communicatie over het ouder worden Cette publication est également disponible en français sous le titre: La vieillesse, antichambre de l ennui ou âge d or? Représentations sociales et communication autour du vieillissement. Een uitgave van de, Brederodestraat 21 te 1000 Brussel AUTEUR COÖRDINATIE VOOR DE KONING BOUDEWIJNSTICHTING GRAFISCH CONCEPT VORMGEVING PRINT ON DEMAND Baldwin Van Gorp, Instituut voor Mediastudies, KU Leuven Gerrit Rauws Saïda Sakali Yves Dario Els Heyde PuPiL Tilt Factory Manufast-ABP vzw, een bedrijf voor aangepaste arbeid Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze website Een afdruk van deze elektronische uitgave kan (gratis) besteld worden: online via per naar publi@kbs-frb.be of telefonisch bij het contactcentrum van de, tel , fax Wettelijk depot D/2893/2013/18 ISBN EAN BESTELNUMMER 3170 September 2013 Met de steun van de Nationale Loterij 4

5 VOORWOORD De wil burgers en organisaties ondersteunen in de voorbereiding en planning van de latere levensjaren. Met het project Vroeger nadenken over later wil de Stichting de dialoog stimuleren tussen de verschillende generaties. Door de demografische evolutie wordt ons een surplus aangereikt: een extra 25 à 30 jaar van leven die door een groot deel van de bevolking in relatief goede gezondheid kan worden beleefd. Onderzoek toont aan dat wie zich tijdig voorbereidt op de latere levensjaren ook anticipeert op een periode die voldoening en een goede gezondheid en bijbehorende levenskwaliteit brengt. Meer dan ooit is het daarom nuttig om vooruit te kijken. Het stimuleren van de dialoog tussen de generaties, in de verschillende fasen van het ouder worden en met oog voor de grote diversiteit binnen de groep van mensen die ouder worden, is de rode draad van deze campagne. Het beeld dat elk van ons heeft van ouder worden bepaalt heel sterk hoe we hierover zullen dialogeren. Daarom heeft de opdracht gegeven aan de KULeuven om de beeldvorming over het ouder worden in België in kaart te brengen en op zoek te gaan naar methodes om op een meer genuanceerde manier over het ouder worden te communiceren. Het voorliggend rapport, opgesteld door professor Baldwin Van Gorp, geeft de resultaten weer over de bestaande beelden over het ouder worden, via de de methode van framing-onderzoek. Frames zijn beelden, metaforen, kaders, templates die helpen om moeilijke concepten verstaanbaar te maken. Een uitgebreide literatuurstudie leverde elf frames op die veelvuldig gebruikt worden. In deze publicatie vindt u hun beschrijving. Vijf frames kunnen als problematiserend bestempeld worden: Afnemend nut, Het onschuldige slachtoffer, Generatieconflict, Ouderdom als ongeneeslijke ziekte en Angst voor verlies aan autonomie en aftakeling. Tegenover elk problematiserend frame staat er minstens één counterframe: Zilveren goud, De held of De reddende engel, Solidariteit, Ouderdom als natuurlijk proces, Eeuwige jeugd en Persoonlijke ontplooiing. Op basis van deze vaststellingen geeft de auteur tenslotte enkele reflecties mee in verband met de bestaande beeldvorming. Dit rapport richt zich naar iedereen die wil bijdragen tot een aangepaste communicatie rond het ouder worden en daardoor de dialoog tussen verschillende generaties effectief bevordert. 5

6

7 INHOUD VOORWOORD...5 INLEIDING FRAMING EN COMMUNICATIE Framing als een manier om de werkelijkheid vorm te geven Het reconstrueren van frames De gehanteerde methode OUDER WORDEN: WAT IS HET PROBLEEM? OVERZICHT VAN PROBLEMATISERENDE FRAMES EN GERELATEERDE COUNTERFRAMES Frames die verwijzen naar de positie en de rol van ouderen in de samenleving Frames die verwijzen naar de relatie tussen ouderen en andere generaties Ouderdom als persoonskenmerk REFLECTIES...37 BESLUIT...43 SAMENVATTING...45 EXECUTIVE SUMMARY...47 BIJLAGE: FRAMES EN COUNTERFRAMES DIE BETEKENIS VERLENEN AAN OUDER WORDEN

8

9 INLEIDING In geïndustrialiseerde landen is 22% van de inwoners zestig jaar of ouder 1. De voorspelling luidt dat deze groep tegen 2050 een derde (32%) van de bevolking zal innemen. Voor België zijn deze percentages respectievelijk 23% en 31%. De toegenomen levensverwachting in het westen is een belangrijke verklaring voor deze opmerkelijke voorspellingen. Dat is goed nieuws, zou je denken. Toch worden deze cijfergegevens doorgaans binnen een waar doemscenario gepresenteerd. Door een bijkomende daling van de geboortecijfers en de babyboomgeneratie die de pensioenleeftijd is genaderd, verwachten beleidsvoerders en internationale instellingen dat de topzware bevolkingspiramide voor grote problemen zal zorgen. Bijvoorbeeld, de actieve bevolking zal niet in staat zijn om de pensioenlasten te dragen en de kosten voor de ziekteverzekering zullen de pan uit swingen. Dergelijke onheilspellende verhalen komen bovenop de algemene beeldvorming over ouderen. Ten eerste zijn ouderen ondervertegenwoordigd in de media. Zo is slechts 3,1% van de aangehaalde personen in de Vlaamse kranten 65 jaar of ouder, althans voor zover dit kon worden nagegaan op basis van de berichtgeving 2. De ondervertegenwoordiging blijkt vooral als dit percentage vergeleken wordt met het reële aandeel ouderen binnen de Belgische bevolking zoals hierboven aangehaald. Ten tweede, als ouderen wel voorkomen in de media, inclusief in fictiegenres zoals tv-series en films, dan is de voorstelling van hen als bijzonder stereotiep te bestempelen. Deze stereotypering gebeurt zowel in negatieve als in positieve zin, zo blijkt uit diverse onderzoeken. Tot de meest hardnekkige negatieve stereotypen over ouderen behoren de eigenschappen dat ze traag, ouderwets, betweterig, eenzaam, naïef en hulpbehoevend zijn 3. Omdat deze eigenschappen niet kenmerkend zijn voor alle ouderen zijn ze als stereotypen te classificeren. Daarnaast zijn er een aantal positieve stereotypen van ouderen, maar ook daarvoor geldt dat ze onterechte veralgemeningen zijn. Zo hebben ouderen in tv-series 1 Alle statistische gegevens in dit rapport zijn, tenzij anders aangegeven, afkomstig uit: Beard et al. (2012). Global population ageing: Peril or promise? (Program on the Global Demography of Aging - PGDA Working Paper No. 89). Online: harvard.edu/pgda/working.htm. Genève: World Economic Forum. 2 Van den Berghe, H., d Haenens, L., & Van Gorp, B. (2013). 3 Uotila, H., Lumme-sandt, K., & Saarenheimo, M. (2010). Lonely older people as a problem in society Construction in Finnish media. International Journal of Ageing and Later Life, 5(2),

10 Inleiding vaak een druk sociaal leven en zitten zij er financieel warmpjes bij. Zij vertoeven schijnbaar in de gouden jaren van hun leven 4. Eenzaamheid en armoede bij ouderen maakt minder deel uit van de portrettering van ouderen, althans in tv-fictie. De meest doorgedreven stereotiepe romantisering van ouderen is te vinden in publiciteitscampagnes. Dan zijn ouderen plots bijzonder actief, gelukkig en sterk 5. Het gebruik van deze stereotypen blijkt ook een effect te hebben bij het publiek, omdat het geneigd is allerlei verbanden tussen die stereotypen te leggen. Zo is gebleken dat ouderen die niet meer over bepaalde vaardigheden beschikken, als meer warm en gezellig worden gezien dan ouderen die nog wel over die competenties beschikken. Maar het werkt ook omgekeerd: warme en gezellige ouderen worden als niet competent bestempeld 6. Bijkomend is er de vaststelling dat het beeld van oudere vrouwen negatiever is dan dat van oudere mannen, ondanks of mogelijk net omdat vrouwen (in België) de meerderheid onder de zestigplussers (56%) en nog meer onder de tachtigplussers (65%) vormen. Terwijl vrouwelijke oudere personages op tv eenzijdig als zorgend of naïef worden neergezet, zijn de mannelijke personages meer uitgewerkt, beschikken ze over een zeker charisma, zijn ze slim en hebben ze een goedbetaalde job of hobby s 7. In zekere zin is zelfs leeftijd een stereotiep kenmerk van ouderen. Bijna een kwart van de bevolking wordt immers onder de noemer ouderen geschaard. Bijvoorbeeld, een man van 60 die alleen al in het beroepsleven nog vijf jaar voor de boeg heeft, valt in dezelfde maatschappelijke categorie als zijn moeder van 82, en dat in de veronderstelling dat die moeder lichamelijk en geestelijk voor hem moet onderdoen. Ouderen vormen met andere woorden een zodanig heterogeen samengestelde bevolkingsgroep dat ze geen enkel kenmerk gemeenschappelijk hebben en het bijna onzinnig is om over de ouderen te spreken. Sommige auteurs suggereren daarom om minstens een onderscheid te maken tussen de derde leeftijd (tot 80 jaar) en de vierde leeftijd 8. In dit rapport zal de notie de oudere voorkomen, als een koepelbegrip, maar er zal toch zo veel mogelijk recht gedaan worden aan een breed scala aan leeftijdsgroepen, elk met hun eigen kenmerken en bekommernissen. Mogelijk nog meer dan andere generaties hebben ouderen te maken met een stereotiepe beeldvorming. Ze moeten zich bijgevolg staande weten te houden in een samenleving waarin erg zwart-wit over hen wordt gedacht. Maar om het gevoel van eigenwaarde te behouden, moeten ouderen vooral afstand kunnen nemen van de negatieve stereotypen 9. Opmerkelijk genoeg, zo blijkt uit verschillende studies, slagen zij 4 Keesler, E.-M., Rakoczy, K., & Staudinger, U. M. (2004). The protrayal of older people in prime time television series: The match with gerontological evidence. Ageing & Society, 24, Zie o.a. Williams, A., Ylänne, V., & Wadleigh, P. M. (2007). Selling the elixer of Life : Images of the elderly in an Olivio advertising campaign. Journal of Aging Studies, 21, 1-21; Roy, A., & Harwood, J. (1997). Underrepresented, positively portrayed: Older adults in television commercials. Journal of Applied Communication Research, 25, Cuddy, A. J. C., Norton, M. L., & Fiske, S. T. (2005). This old stereotype: The pervasiveness and persistence of the elderly stereotype. Journal of Social Issues, 61(2), Vernon, J. EA., Williams, J. A. Jr., Phillips, T., & Wilson, J. (1991). Media stereotyping: A comparison of the way elderly women and men are portrayed on prime-time television. Journal of Women & Aging, 2(4), Morrow-Howell, N. (2012). Invited editorial: Toward a more accurate view of the elderly. Journal of Gerontological Social Work, 55, Versteegh, E., & Westerhof, G. J. (2007). Wederzijdse stereotypen van jongeren en ouderen en hun relatie met zelfbeeld en zelfwaardering. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 38,

11 Inleiding daar wonderwel in. Het welzijn en de gevoelens van eigenwaarde bij ouderen nemen niet af in de loop van de jaren. Op basis van een onderzoek naar het geluk van 4500 Belgen blijkt dat de groep van 66 tot 75 jaar het meest gevoelens van geluk ervaart 10. Daarna neemt het geluk weer wat af, maar het geluksniveau ligt dan nog steeds hoger dan bij 18- tot 25-jarigen, en opmerkelijk hoger dan bij bijvoorbeeld 46- tot 55-jarigen. Op basis van het geschetste beeld zou je het omgekeerde verwachten. Dit fenomeen is bekend als de paradox van het subjectieve welbevinden of de paradox of aging 11. De verklaring voor de vaststelling is, opmerkelijk genoeg, niet te zoeken in de leeftijd van ouderen. Hoewel er een sterke correlatie is met leeftijd, zou het vooral te maken hebben met hoe de beschikbare tijdshorizon ervaren wordt. Het blijkt dat mensen die hun tijdshorizon ingekort zien, bijvoorbeeld door een levensbedreigende ziekte, op dezelfde manier in het leven staan als ouderen. De prioriteiten van wie minder tijd ter beschikking heeft, wijzigen: men geeft de voorkeur aan het uitdiepen van bestaande relaties en men wil ervaringen opdoen op vlakken waarmee men al vertrouwd is en die de meeste voldoening schenken. Mensen die de idee hebben alle tijd van de wereld te hebben, zouden zich meer op langetermijndoelen richten, ook als daar negatieve gevoelens en stress mee gepaard gaan. Vandaar dat oudere mensen zich gelukkiger voelen 12. Dat ouderen over de nodige coping-strategieën beschikken om de stereotiepe beeldvorming het hoofd te bieden, betekent niet dat het probleem van de baan is. Het partiële beeld van ouderen heeft wel degelijk negatieve gevolgen. Het ligt namelijk aan de basis van leeftijdsdiscriminatie. Bij racisme en seksisme is er maatschappelijk een groter bewustzijn. Deze vormen van discriminatie kunnen daardoor sneller op publieke afkeuring rekenen, zeker in vergelijking met leeftijdsdiscriminatie. Daar is die afkeuring minder groot of zelfs afwezig. Discriminerende stereotypen ten aanzien van ouderen kunnen in de regel openlijk geuit worden. Het gevolg is dat ze zonder dat mensen het in de gaten hebben ook het gedrag ten aanzien van ouderen beïnvloeden. Studies tonen aan dat de manier waarop ouderen bejegend worden op automatismen berust die aangestuurd worden vanuit stereotiepe denkbeelden, en dat niet alleen bij doorsnee mensen 13. Er is ook een invloed vast te stellen in het gedrag van professionele zorgverstrekkers. Zo lopen de stijlen hoe men tegen baby s spreekt en in de zorgsector tegen ouderen nagenoeg gelijk 14. Discriminerende stereotypen ten aanzien van ouderen kunnen in de regel openlijk geuit worden. 10 Elchardus, M. & Smits, W. (2007). Het grootste geluk. Leuven: LannooCampus. 11 Voor een recente studie en een overzicht zie: Gana, K. et al. (2012). Does life satisfaction change in old age: Results from an 8-year longitudinal study. J. Gerontol. B. Psychol. Sci. Soc. Sci, doi: /geronb/gbs Carstensen, L. L. (2006). The influence of a sense of time on human development. Science, 312(5782), Zie o.a. Perdue, C. W. & Gurtman, M. B. (1990). Evidence for the automaticity of ageism. Journal of Experimental Social Psychology, 26, en Vickers, K. (2007). Aging and the media: Yesterday, today, and tomorrow. Californian Journal of Health Promotion, 5(3), Caporael, L. R. (1981). The paralanguage of caregiving: baby talk to the institutionalized aged. Journal of Personality and Social Psychology, 40(5),

12 Inleiding De ongunstige beeldvorming staat nog iets anders in de weg, namelijk het tijdig bespreekbaar maken van thema s die met ouder worden verband houden. De dominante beeldvorming werkt stigma s rond ouder worden in de hand. Bepaalde thema s, bijvoorbeeld de dood, worden taboeonderwerpen. Deels is het op een gelukkige en gezonde manier doorbrengen van de laatste jaren van het leven nochtans afhankelijk van de mate waarin men erin slaagt om die levensfase en alles wat erbij komt kijken, zowel in negatieve als in positieve zin, bespreekbaar te maken. De negatieve stereotypering van het ouder worden is een teken dat de samenleving worstelt met het gegeven dat mensen, naarmate de jaren verstrijken, dingen waaraan ze gehecht zijn moeten leren loslaten. Omdat iedereen voor die moeilijke opgave staat, is een open communicatieklimaat van belang, een klimaat waarin er niet uitgegaan wordt van boude veralgemeningen. De heeft eind 2012 de campagne Vroeger nadenken over later gelanceerd, precies met de bedoeling om mensen te motiveren hun oude dag te plannen. Door een tijdige planning zouden latere problemen en frustraties voorkomen kunnen worden. In familieverband kan het bijvoorbeeld gaan over de stap naar een rusthuis zetten of het treffen van regelingen voor een erfenis. Dit rapport heeft als doel om de communicatie rond het onderwerp ouder worden uit de taboesfeer te halen en voor een meer evenwichtige beeldvorming te zorgen. Vandaar zal er in wat volgt een aantal adviezen geformuleerd worden die het mogelijk maken op een meer genuanceerde manier over ouder worden te communiceren. De samenleving heeft daar baat bij. En met de samenleving wordt bij dit onderwerp zowat iedereen bedoeld. We hopen allemaal oud te worden, dus iedereen is betrokken partij. Het concept dat de basis vormt van het advies is framing. De rol van framing in het communicatieproces zal daarom eerst worden toegelicht. Daarna komt aan bod hoe er te werk is gegaan bij het in kaart brengen van de frames die betrekking hebben op het ouder worden. De onderscheiden frames komen vervolgens aan bod, telkens geïllustreerd met voorbeelden. Een aantal concrete adviezen over hoe deze frames inzetbaar zijn in de praktijk vormt het sluitstuk van het rapport. 12

13 1. FRAMING EN COMMUNICATIE 1.1 Framing als een manier om de werkelijkheid vorm te geven Framing is een proces dat een belangrijke rol speelt bij communicatie. Zoals het begrip hier wordt gebruikt, heeft framing vooral betrekking op het verlenen van betekenissen aan allerlei onderwerpen in de samenleving. Zodra er algemene onvrede rondom een bepaald onderwerp ontstaat, groeit het uit tot een kwestie. Ouder worden is zo n kwestie. Iemand die een uitspraak daarover doet, en zeker als die persoon anderen wil overtuigen, zal de verkondigde boodschap kracht bijzetten door een frame te gebruiken. Een frame is te begrijpen als een invalshoek van waaruit een kwestie belicht wordt. Daardoor krijgen bepaalde aspecten van die kwestie meer aandacht dan andere, en blijven andere aspecten buiten het blikveld van het publiek. Een frame is te begrijpen als een invalshoek van waaruit een kwestie belicht wordt. In dit onderzoek wordt uitsluitend gekeken naar frames die ingebed zijn in de cultuur. Het gaat daarbij over waarden, archetypes, overtuigingen enzovoort die bruikbaar zijn om duidelijkheid te scheppen in doorgaans complexe kwesties. Het eenvoudiger voorstellen van ingewikkelde kwesties kan per definitie op verschillende manieren gebeuren. Daarom zijn er meerdere frames denkbaar die ieder afzonderlijk aanleiding geven tot een specifieke interpretatie van de werkelijkheid. Daarmee gaat vaak enige controverse gepaard. Dat maakt het interessant om na te gaan hoe verschillende actoren in hun communicatie iets framen, want welk frame de bovenhand haalt staat niet bij voorbaat vast. Een belangrijke nuance is dat hoe een actor een onderwerp kadert niet per se bepaalt hoe er uiteindelijk over dat onderwerp gedacht en gesproken wordt. Framing speelt namelijk niet alleen aan de kant van de boodschapper een belangrijke rol, maar ook aan de kant van de ontvanger. Het frame zoals bedoeld door de boodschapper is te bestempelen als een suggestie hoe een kwestie begrepen kan worden. Echter, door een frame of een perspectief te hanteren waarmee iedereen vanuit de eigen cultuur en opvoeding al vertrouwd is, is de kans reëel dat het publiek een 13

14 1. Framing en communicatie denkkader gebruikt dat in de lijn van het gehanteerde frame ligt. Op basis van die individuele denkkaders interpreteert het publiek de boodschap en verleent het er betekenis aan. Zo krijgt de sociale werkelijkheid vorm. 1.2 Het reconstrueren van frames Framing gebeurt doorgaans subtiel, bijna onopgemerkt. Een frame staat immers niet zomaar letterlijk in een boodschap geëxpliciteerd. Heel soms gebeurt dat wel. Het verhaal David tegen Goliath is bijvoorbeeld behoorlijk populair bij journalisten om in een conflict aan te geven dat het een ongelijke strijd betreft en naar wie de sympathie behoort uit te gaan (i.e., naar David). Vaak echter is het nodig om tussen de regels te lezen welk frame in de boodschap schuilgaat. Wat vast staat is dat er minstens één frame aanwezig moet zijn, want zonder denkkader is een tekst betekenisloos. Daarbij is enige interpretatie echter niet uit te sluiten, wat de vraag oproept of het niet de onderzoeker is die de eigen denkkaders oplegt aan de tekst 15? Een framinganalyse uitvoeren is alvast geen exacte wetenschap. Bij een framinganalyse is het de bedoeling om op basis van het systematisch bestuderen van teksten of communicatie-uitingen op zoek te gaan naar een beperkt aantal framebundels, frame packages in het Engels 16. Zo n framebundel bestaat uit drie groepen elementen: het centrale frame, framing devices en reasoning devices. Ten eerste is er de aanduiding van het eigenlijke frame, dus de specifieke waarde, het archetype, de metafoor, de deugd, de norm enzovoort die (als het ware) als een bril gebruikt wordt om naar een fenomeen zoals ouder worden te kijken. Een stelregel daarbij is dat een frame niet samenvalt of direct verbonden is met de kwestie, maar op een abstracter niveau opereert. Zodoende is het ook bruikbaar om andere kwesties te duiden. Zo zal blijken dat het bekende archetype het slachtoffer als een frame van nut kan zijn om te definiëren wat ouder worden betekent. Het slachtofferidee is echter ook toepasbaar in heel andere contexten, zoals kinderarbeid en asiel. Dat maakt het beeld van het slachtoffer tot een potentieel frame. De wijze oude man daarentegen zal in deze analyse wel voorkomen, maar niet als een afzonderlijk frame worden aangeduid omdat oud al vervat zit in het iconische beeld van de oude, wijze man. Vandaar dat er doorgeredeneerd moet worden naar een volgend abstractieniveau. In het geval van de oude wijze man zou het frame de deugd wijsheid kunnen zijn. In combinatie met ouderdom levert dat dan het herkenbare beeld op. Stereotiepe beelden van ouderen zijn met andere woorden geen zelfstandige frames. De wijze oude man hoort daar ook bij, want niet alle oude mannen zijn wijs, niet alle wijze ouderen zijn mannen en niet alle wijzen zijn oud. Het zijn verschijningsvormen van een frame die thuis horen in de volgende reeks elementen in een framebundel, namelijk framing devices: alle aanwijsbare elementen in een tekst die een 15 Zie verder Van Gorp, B. (2010). Strategies to take subjectivity out of framing analysis. In: D Angelo, P. & Kuypers, J. (Eds.), Doing news framing analysis: Empirical and theoretical perspectives. New York: Routledge, Van Gorp, B. (2007). Bringing culture back in: The constructionist approach to framing. Journal of Communication, 57(1),

15 1. Framing en communicatie concretisering van een specifiek frame uitmaken. Naast alle stereotiepe beelden van ouderen behoren metaforen, woord- en beeldkeuze en slagzinnen daarbij. Een tikkende klok is een voorbeeld van een metafoor, maar verder zijn er clichébeelden die meteen met ouderen in verband worden gebracht zonder dat zij zelf getoond moeten worden: bijvoorbeeld een vals gebit in een glas, sanseveria s voor het raam, pantoffels en een geruit dekentje. Een derde groep van elementen zijn alle bouwstenen die een verhaal vormen, van de definitie van het probleem, het aangeven van oorzaken en gevolgen tot het suggereren van een oplossing en het vellen van een moreel oordeel. In deze reasoning devices schuilt de eigenlijke kracht van framing: ieder frame vertelt een verhaal zonder dat het van a tot z uitgewerkt moet worden. Alle denkstappen dienen dus niet noodzakelijk concreet te worden gemaakt. Indien een asielzoeker als een indringer wordt neergezet die vrijwillig het thuisland heeft verlaten om in het westen te profiteren van de beschikbare voorzieningen dan kan het publiek de redenering eenvoudig afmaken: een strikt terugkeerbeleid en ontradende maatregelen zijn nodig om hen minder gemakkelijk toegang tot het grondgebied te verlenen 17. Ieder frame vertelt een verhaal zonder dat het van a tot z uitgewerkt moet worden. Door een onderwerp te framen wordt er veel meer gezegd dan wat er letterlijk staat. Frames vormen een ingebouwde, onderliggende betekenislaag die samenhangt met allerlei culturele assumpties. Op die manier bieden frames een geprefereerde interpretatie van de sociale werkelijkheid aan 18. Een boodschap kan bijvoorbeeld zodanig geformuleerd zijn dat de onderliggende assumptie is dat iedere oudere hulpbehoevend is. Een dergelijke premisse hoeft niet expliciet in een boodschap vermeld te worden om toch een invloed uit te oefenen op het publiek. Als werkelijk iedere oudere hulpbehoevend is dan lijken ze namelijk geen betekenisvolle rol in de samenleving meer te kunnen vervullen. Specifiek kijken naar in de cultuur ingebedde frames lijkt zinvol omdat de sociale status van ouderen op het eerste gezicht lager lijkt te zijn dan in niet-westerse culturen. Typisch westerse waarden zoals individualisme, onafhankelijkheid, autonomie en vitaliteit zijn schijnbaar in tegenspraak met wat ouderen symboliseren, namelijk afhankelijkheid van anderen en een gebrek aan autonomie en levenskracht. In niet-westerse culturen is de positie van ouderen gunstiger. Om te beginnen is in niet-westerse culturen de dood vaak minder een taboe. Bovendien is er vaak een sterk geloof in een hiernamaals. Door het leven op aarde te plaatsen in een meer kosmisch perspectief krijgt het een heel andere betekenis. Daardoor verdient de oudere een hogere sociale status, bijvoorbeeld als stamvader, stamoverste of wijze. 17 Van Gorp, B. (2006). Framing asiel: Indringers en slachtoffers in de pers. Acco: Leuven. 18 Stuart Hall (1980). Encoding/decoding. In S. Hall, D. Hobson, A. Love, & P. Willis (Eds.) Culture, Media, Language (pp ). London: Hutchinson. 15

16 1. Framing en communicatie 1.3 De gehanteerde methode Bij het reconstrueren van de frames die inzetbaar zijn in de communicatie over ouder worden, werd een inductieve aanpak gehanteerd. Dit betekent dat er niet met inzichten rond beeldvorming over ouderen gestart is, om vervolgens na te gaan of die effectief als frames in de communicatie opduiken, maar dat er vertrokken werd vanuit de geframede boodschappen zelf. De analyse is begonnen met het verzamelen van de meest uiteenlopende teksten uit diverse media, gaande van krantenberichtgeving en animatiefilms tot informatiebrochures van verenigingen en advertenties. Hoewel ouderen in de media ondervertegenwoordigd zijn, kunnen oudere mensen en de thematiek van het ouder worden overal opduiken. Het was daarom niet mogelijk om met een representatieve steekproef van analysemateriaal te werken of voor een afgebakende tijdsperiode. Het analysemateriaal is echter te typeren als Belgisch. Er werd bijkomend zeer gericht gezocht naar teksten die een zo gevarieerd mogelijk beeld van de thematiek zouden opleveren. De bedoeling was immers om alle denkbare frames overzichtelijk in kaart te brengen. Zodra een frame duidelijk omschreven en afgebakend was, werd het niet als zinvol gezien om nog langer teksten te bestuderen waarin dit frame aangetroffen kon worden. Diversiteit en niet representativiteit was dus het voornaamste selectiecriterium. Het verzamelde materiaal werd doorgenomen en alle citaten die iets zeiden over ouderen of het ouder worden werden opgenomen in een databestand. Aan deze citaten werden codes toegekend, bijvoorbeeld of het een stereotype betrof, een metafoor, een specifieke formulering, een aanduiding van een probleem, suggesties voor een concrete oplossing enzovoort. Ook werden alle associaties die deze termen en argumenten opriepen genoteerd. Vervolgens werd door het ordenen van de codes gezocht naar terugkerende patronen in het databestand. Dit leverde uiteindelijk een eerste reeks relevante frames op. In een workshop waaraan een aantal middenveldorganisaties die met ouderen begaan zijn deelnamen, werden de frames voorgesteld. 19 De commentaren dienden vervolgens als input bij het verder aan de slag gaan met de inventarisatie van frames. In die fase werd ook de wetenschappelijke literatuur geraadpleegd. De literatuur rond de portrettering van ouderen, onderzoek naar de houdingen ten aanzien van ouderen, de relatie tussen grootouders en hun kleinkinderen en andere gerontologische inzichten werd doorgenomen en naast de eigen inventarisatie gelegd. Zo is het werk van de Nederlandse gerontoloog Jan Baars op te vatten als een pleidooi om het onderwerp ouder worden op een heel andere manier te framen. Ouder worden is een proces van een zich verdiepende uniciteit en toenemende ervaringsrijkdom, stelt hij (p. 191) 20. Alleen, de auteur ordent zijn gedachten niet expliciet in frames. Daarom zijn zijn ideeën mee opgenomen in de inventarisatie zodat ze hun verdiende 19 De workshop vond plaats op 28 maart 2013 en kaderde binnen een campagne van de waarbij organisaties participatieve projecten konden opstarten om burgers te mobiliseren voor een vlottere voorbereiding en een doeltreffende dialoog tussen generaties en hun omgeving. 20 Baars, J. (2006/2007). Het nieuwe ouder worden: Paradoxen en perspectieven van leven in de tijd (2de herziene druk). Amsterdam: SWP. 16

17 1. Framing en communicatie plaats zouden krijgen in het eindresultaat. Hetzelfde gebeurde onder meer met de observaties van de Ierse gerontoloog Desmond O Neill. Hij heeft vooral oog voor markante alternatieve representaties van ouder worden in de cultuur 21. De herwerkte matrix diende ten slotte als uitgangspunt bij een deductieve fase in het onderzoek. Er werd opnieuw gezocht naar analysemateriaal over het onderwerp. In deze fase werd getracht om elk citaat te koppelen aan minstens één van de gedefinieerde frames. Tekstfragmenten die niet duidelijk te linken waren, werden gebruikt om de framematrix opnieuw te evalueren. Bij het bereiken van het verzadigingspunt, namelijk het moment dat alle citaten aan een frame gekoppeld konden worden, werd de analysefase afgerond. Dit gebeurde op het moment dat er 424 citaten geanalyseerd waren Zie o.a. O Neill, D. (2009) Up with ageing (movie review). BMJ, 339, Het Excel-bestand met alle citaten en bijhorende codes is op eenvoudig verzoek te verkrijgen bij de auteur. 17

18

19 2. OUDER WORDEN: WAT IS HET PROBLEEM? Ouder worden is een complex onderwerp. Het is immers met een hele reeks gespreksonderwerpen in verband te brengen. Zo relateren Belgen ouder worden aan de volgende thema s: vrijetijdsactiviteiten, gezondheid, pensioenplannen, beschikbaar inkomen, reizen, plaats van wonen, tijd voor familie, nalatenschap, overgang van beroepsleven naar pensioen en de rol van grootouders 23. Het problematiseren van ouder worden is belangrijk, want pas als het als een problematische kwestie wordt ervaren, kan er een draagvlak ontstaan om de situatie verbeteren. Een belangrijke vraag is daarom: welke aspecten van het ouder worden maken deel uit van het probleem en hoe wordt dat probleem dan omschreven? Tabel 1 geeft drie aspecten aan waar de focus op kan liggen en die een individu of de samenleving als een probleem kunnen ervaren: ten eerste de positie van ouderen in de samenleving, ten tweede de relatie tussen ouderen en andere generaties, en ten slotte ouderdom als persoonskenmerk. Deze aspecten kunnen uitgroeien tot een kwestie waarvan men vindt dat eraan verholpen moet worden. Aspecten van ouder worden Rol en positie van ouderen in de samenleving Relatie tussen ouderen en jongere generaties Ouderdom als persoonskenmerk Frames die ouder worden problematiseren Generieke masterframes Subframes Economische gevolgen 1A Afnemend nut 2 Het onschuldige slachtoffer Counterframes die ouder worden deproblematiseren 1B Zilveren goud 3 De held / de reddende engel Conflict 4A Generatieconflict 4B Solidariteit Human interest 5A Ouderdom als ongeneeslijke ziekte 6 Angst voor verlies autonomie en aftakeling 5B Ouderdom als natuurlijk proces 7 Eeuwige jeugd 8 Persoonlijke ontplooiing Tabel 1: Overzicht van aspecten van het ouder worden en elf frames en counterframes die deze al dan niet als problematisch kunnen definiëren 23 (2012). Vroeger nadenken over later: Positionering en verwachtingen van de algemene Belgische bevolking over de planning van de latere levensjaren (onderzoeksrapport). Brussel: / Ipsos Public Affairs. 19

20 2. Ouder worden: wat is het probleem? De tweede en derde kolom van Tabel 1 geven de frames weer die ouder worden als problematisch definiëren. De tweede kolom geeft het generieke frame weer dat dominant van toepassing is bij een van de drie aangegeven aspecten. De rol en positie van ouderen wordt doorgaans vanuit het generieke frame economische gevolgen gedefinieerd, de relatie tussen ouderen en jongere generaties vanuit het conflict -frame en ouderdom als persoonskenmerk vanuit het perspectief wat ouder worden betekent voor de oudere zelf, aan te duiden als het human interest -frame. Deze drie breed inzetbare generieke frames bieden echter weinig inzicht in hoe ouder worden echt als een problematisch issue wordt gedefinieerd. De derde kolom duidt daarom het specifieke subframe aan dat achter de problematisering schuilgaat. Het gaat daarbij om de reguliere manieren om de aspecten te belichten en deze als problematisch te definiëren. Vanuit deze frames gezien, wordt ouder worden een probleem en is, bijvoorbeeld, de positie van ouderen binnen het economisch systeem een hinderpaal omdat hun nut met het ouder worden systematisch afneemt. De counterframes uit de vierde kolom doen net het tegenovergestelde als de frames uit de voorgaande kolommen: ze bieden alternatieve invalshoeken aan waardoor de invulling van deze aspecten niet langer als dwingend problematisch worden bestempeld. Er kan dan nog steeds sprake zijn van een probleem, maar dit hoeft dan niet meer betrekking te hebben op het ouder worden op zich. De aandacht verschuift naar andere zaken binnen de complexiteit van het ouder worden. Het zijn dan andere vraagstukken die de aandacht verdienen. In wat volgt zal telkens per aspect van het ouder worden een dominant, problematiserend frame tegenover minstens één counterframe worden geplaatst om aan te tonen hoe dit het ouder worden als meer of net minder problematisch neerzet, en hoe de nadruk telkens verschuift. Dit gebeurt vaak subtiel, maar het gebruik ervan kan al evenzeer in een radicaal andere kijk resulteren. Bij ieder counterframe verschuift de nadruk, vaak subtiel, maar het gebruik ervan kan al evenzeer in een radicaal andere kijk resulteren. Frames en counterframes kunnen zich op twee manieren tot elkaar verhouden. Er zijn counterframes die de negatie van een problematiserend frame zijn. Ze kunnen dezelfde argumenten, woorden en dergelijke gebruiken maar doen dat in tegengestelde zin. Deze frames zijn in de tabel aangeduid met A en B. Indien een counterframe echt een ander idee vertegenwoordigt dan het courante frame, met een eigen jargon en slagzinnen en dus echt uit een ander vaatje tapt, is het frame aangeduid met een cijfer, bijvoorbeeld frame 2 en counterframe 3. Hierna volgt per frame een samenvatting van de achterliggende redenering, een aantal concrete, vaak visuele, voorbeelden en een evaluatie. De framematrix die als bijlage is toegevoegd, bevat een volledig 20