Handboek Halfverhardingen Fietspaden

Transcriptie

1 Handboek Halfverhardingen Fietspaden

2 Grontmij is een internationaal ontwerp-, advies- en managementbureau. Wij leveren adviezen en ingenieursdiensten met betrekking tot de stedelijke en natuurlijke leefomgeving, mobiliteit, schoon water en energie. We plannen en realiseren duurzame en haalbare oplossingen. Grontmij is actief in meerdere marktsectoren: milieu en ruimte, water, energie, bouw en vastgoed, industrie en infrastructuur geo-informatie. Wij willen meerwaarde leveren op het hele traject van ontwerp, advisering, engineering, contracting en management van multidisciplinaire projecten. Links naar uitgebreide informatie over onze marktsectoren en onze diensten en producten vindt u via deze site. Vestiging Assen Grontmij Nederland B.V. Stationsplein LB Assen Postbus AA Assen T F E info@grontmij.nl Het Recreatieschap Drenthe is een gemeentelijk samenwerkingsverband op het gebied van Recreatie en Toerisme in de provincie Drenthe en de gemeente Ooststellingwerf (Frl). Op deze site vindt u informatie over de organisatie en over de taken en werkvelden. Toeristische informatie kunt u vinden op de daarvoor bestemde sites, waarmee het Recreatieschap Drenthe ook intensief samenwerkt. Voor toeristische informatie kunt u kijken op Recreatieschap Drenthe Brink 4b 7981 BZ Diever T E info@recreatieschapdrenthe.nl

3 Handboek Halfverhardingen Fietspaden W. H. Hut Eerste druk, eerste oplage, juni 2011

4 Mei 2011 Grontmij en diegene die aan dit handboek hebben meegewerkt, hebben de hierin opgenomen gegevens zorgvuldig verzameld naar de laatste stand van wetenschap en techniek. Desondanks kunnen er onjuistheden in dit rapport voorkomen. Gebruikers aanvaarden het risico daarvan. Grontmij sluit, mede ten behoeve van diegene die aan dit handboek hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van de gegevens. De inhoud van dit handboek valt onder bescherming van auteurswet. Auteursrechten berusten bij Grontmij. Handboek Halfverhardingen Fietspaden 2011, W.H. Hut. Uitgegeven in beheer van het Recreatieschap Drenthe en Grontmij Nederland B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2

5 Woord vooraf Deze publicatie Handboek Halfverhardingen Fietspaden beoogt een betrouwbare bron te zijn voor alle betrokkenen bij het voorbereiden, uitvoeren en toetsen van nieuwe fietspaden in halfverhardingen. De inhoud van dit handboek is gebaseerd op informatie verkregen van zowel de beheerders van gemeentes en instanties als leveranciers van diverse producten op het gebied van verhardingen bestemd voor fietsverkeer. Dit handboek is een dynamisch product en zal om die reden onderhevig zijn aan wijzigingen. Bij het lezen van eventuele onjuistheden in uw ogen, graag reactie hierop in de bijgevoegde enquête voor mogelijke correctie of toevoeging in een eventueel vervolg druk. 3

6 De auteur(s) van dit handboek: W.H. Hut (Afstudeerder bij Grontmij, opleidingsinstituut, Hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN), Academie Bouw en Infra (ABI), Studierichting, Project Management Infra (PMI)) De begeleidingsgroep bestond uit: H. Hartog (Directeur Recreatieschap Drenthe); C. Bovenkamp (Adviseur Recreatieschap Drenthe); D. Flikkema (Grontmij); R. Rozenveld (Grontmij). Met dank aan de volgende deskundigen en belanghebbenden: R. Garlich (Grontmij); M. van der Steen (Grontmij); T. Altenburg (Grontmij); R. Bijlsma (Grontmij); M. Braaksma (Grontmij); E. Grünewald (Grontmij); Diverse leveranciers en producenten van halfverhardingsmaterialen. 4

7 Inhoudsopgave Woord vooraf 3 Samenvatting 7 1 Inleiding Fietspaden Waarom dit handboek? Leeswijzer 9 2 Uitslag enquête 12 3 Eisen en randvoorwaarden Type fietspad Gebruik Ligging Geografische ligging Bodemeigenschappen Leefmilieu Kanttekening Ecologische belangen Thermische barrière Fysieke barrière Gevolgen per landschap Voorkomen Duurzaamheid Cradle to Cradle Esthetische aspecten (uitstraling en beleving) Kosten Onderhoudsstrategie Piepsysteem Preventief onderhoud Beheersystemen 31 4 Aanleg Producten Materiaaleigenschappen Maatregelen per grondsoort Algemene richtlijnen aanbrengen producten Periode van aanleg Toetsing Toetsings- en meetmethodes 39 5

8 5 Kosten Aanlegkosten Onderhoudskosten Globale reserveringskosten Overige kosten Financiering Gemeentelijke inkomsten Aanleg nieuwe fietspaden 45 6 Conclusies en aanbevelingen 46 7 Literatuurlijst 47 8 Bijlagen 49 6

9 Samenvatting Door de alsmaar groeiende vraag om kosten te besparen bij gemeentes en instanties, en de dringende eis om milieutechnisch na te gaan denken en te bouwen met duurzame materialen, is dit handboek halfverhardingen ontstaan. Er is niet genoeg informatie voorhanden bij de huidige beheerders op het gebied van halfverhardingen om een gedegen keuze te maken tussen alle verkrijgbare materialen. Elk materiaal heeft zo zijn eigen producteigenschappen en toepassingen. Dit algemene handboek geeft vooral praktische informatie over halfverhardingen van materialen die op dit moment verkrijgbaar zijn. Diverse toepassingsgebieden worden toegelicht zoals bos, duinen, heide, veen, etc. In dit rapport worden ook de bekende gesloten verhardingen zoals asfalt en beton meegenomen ter vergelijking. In het handboek wordt vooral de nadruk gelegd op de recreatieve fietspaden. Niet alleen wordt het materiaal besproken, ook de constructieopbouw, kosten, ecologische aspecten, toetsing e.d. worden besproken. Ook wordt er aandacht besteed aan de beheers- en onderhoudsaspecten met de daarbij behorende onderhoudsmaatregelen en kosten. Dit handboek moet aansluiten op de Nederlandse praktijk. 7

10 1 Inleiding 1.1 Fietspaden Op dit moment is er niet bekend hoeveel kilometer aan fietspaden zich bevindt in Nederland. Zoals te lezen in onderstaand bericht zijn de meningen er nogal over verdeeld. Helaas is uit deze gegevens niet bekend welk percentage van deze ±20.000km aan fietspaden in Nederland uit halfverhardingen bestaan. 1.2 Waarom dit handboek? Op dit moment worden er voornamelijk beton en asfalt fietspaden aangelegd die kostbaar zijn en effecten kunnen hebben op de habitat van slangen en amfibieën in de natuurgebieden, en soms afbreuk doen in een natuurlijk landschap. Nu wordt er al geruime tijd navraag gedaan meer te gaan kijken naar fietspaden van halfverharding in verband met de kosten, duurzaamheid, esthetischeen de ecologische aspecten. Nu is alleen het probleem dat er praktisch geen, informatie te vinden is over de verschillende halfverhardingen die op dit moment te verkrijgen zijn, en al toegepast worden door heel Nederland. (Afbeelding 1: Internetbericht (*1)) Het Landoppervlak van Nederland is ruim km². De aangegeven km² is inclusief binnenwater (daar valt natuurlijk moeilijk op te fietsen). Of hier ook rekening is gehouden met fietspaden langs een weg, of fietssuggestiestroken is niet bekend. Helaas is uit deze gegevens niet bekend wat de onderverdeling is van de verhardingstypes, hierin zouden we graag de volgende onderverdeling in willen maken: % Betonverharding; % Asfaltverharding; % Elementenverharding; % Halfverharding; % Fietsers op de rijbaan. Uit weer meer recente gegevens van het CBS uit 2008 zijn de cijfers specifieker inzichtelijk gemaakt, hier wordt een duidelijk onderscheidt gemaakt. Fietspaden en stroken bedragen km en bij fietsers op de rijbaan komt men uit op km. Hoeveel materialen zijn er momenteel beschikbaar voor halfverharding? Zijn leveranciers druk met verschillende nieuwe mengsels of producten? Hoe houden deze producten zich op verschillende ondergronden? Wat zijn de ervaringen bij de beheerders? En wat zijn de kosten van deze producten? Naast al deze vragen zijn er ook geen richtlijnen beschikbaar op het gebied van aanleg en controle. Waar moet de halfverharding aan voldoen na aanleg, en hoe kan of moet dit getoetst worden? Dit zijn een aantal zaken die nog niet inzichtelijk zijn. Het Recreatieschap wil daarom graag beschikken over een handboek halfverhardingen, zodat er afhankelijk van de eisen, randvoorwaarden en ligging een goed onderbouwde keuze gemaakt kan worden. Onder deze halfverhardingen wordt niet verstaan, de zogeheten waterdoorlatende grasbetonstenen, honingraatplaten, boomschors of houtsnippers! 8

11 In het handboek worden een aantal zaken inzichtelijk gemaakt: Materiaalkeuze in diverse situaties (bos, veen, heide, etc.); Ecologische aspecten; Duurzaamheid; Cradle to cradle; Kostenaspecten; Levensduur; Ervaringen beheerders in de praktijk (zover deze er zijn); Ter kostenvergelijking zijn asfalt, beton en betontegel verhardingen meegenomen. Verder wil het recreatieschap de lifecycle waarde in kaart brengen zodat in de toekomst bij aanleg van verdere fietspaden en eventuele upgrading en vervanging de restwaarde van het product zal zijn voor eventueel hergebruik. Of de mogelijkheid om een halfverharding voor de komende jaren te gebruiken als fietspad en in de toekomst dit materiaal te gebruiken als fundering bij upgrading van het fietspad naar asfalt of beton. Inhoud Handboek Halfverhardingen De gestelde eisen van het Recreatieschap Drenthe zijn: Een boekwerk met alle bovenstaande gegevens duidelijk en inzichtelijk in kaart gebracht; Expertises van verschillende bureaus samenbrengen; Duidelijk overzicht van alle verhardingen met daarbij de eigenschappen en kosten in kaart gebracht; Klein congres houden voor de beheerders na voltooiing handboek. Enquête Er is een enquête gehouden bij bijna alle beheerders van fietspaden binnen de provincie Drenthe, dit is gedaan om uit te zoeken welke producten nu in beheer zijn, en wat de ervaringen zijn van de beheerders op het gebied van deze fietspad halfverhardingen. om in de toekomst een gedegen keuze te kunnen maken bij de materiaalsoort van een fietspadverharding. Kostenbesparende maatregelen Zeker in deze periode van bezuinigingen en kostenbesparingen is er gekeken naar aanleg- en onderhoudskosten, maar er wordt ook gekeken naar mogelijke tussenoplossingen bij de realisatie van fietspaden. Bijvoorbeeld de mogelijkheid om een goedkope halfverharding of fundering aan te leggen waar de komende paar jaar comfortabel over gefietst kan worden, en in de toekomst wellicht als fundering kan dienen om een gesloten verharding op aan te brengen. 1.3 Leeswijzer Dit handboek zal een eerste aanzet zijn tot de besluitvorming van een materiaalkeuze ten behoeve van een fietspad verharding. Hoe en waarom wordt de keus gemaakt tot een bepaald type verharding? Hoe wordt er omgegaan bij de aanleg en toetsing van het desbetreffende product? En een erg belangrijke, hoe wordt het product onderhouden? Hoe wordt er binnen de gemeentes en instanties nu omgegaan met deze verschillende kostenaspecten, want ze hebben allemaal betrekking op elkaar, en dienen om die reden ook op elkaar afgestemd te worden. Keuze verharding Uit de enquête is gebleken dat er een tweedeling bestaat binnen de gemeentes, deze tweedeling bestaat uit de Voorbereiding en Beheer & Onderhoud. Er is naar voren gekomen dat er tussen deze twee afdelingen (als het zo genoemd mag worden) niet tot weinig wordt gecommuniceerd. En daar begint nu juist een heel belangrijk proces. Namelijk de keuze van het verhardingsmateriaal of product. Uit deze gegevens zijn erg nuttige en opmerkelijke gegevens naar voren gekomen. Al deze waardevolle verkregen data is verwerkt in dit handboek, en zal een aanvulling moeten worden 9

12 Volgens de huidige werkwijze wordt er in een traditioneel bestek alleen maar een fietspad van halfverhardingen voorgeschreven. Hierbij wordt geen type, soort of zelfs de tekst of gelijkwaardig vermeld. Waardoor over het algemeen het meest goedkope product aangelegd wordt. Een recreatief fietspad is vaak een sluitpost in de begroting van een werk. Deze keuze moet juist beter onderbouwd worden, want na de aanleg wordt het stokje overgedragen aan Beheer & Onderhoud en deze mag dan vervolgens de kosten gaan dragen van een verkeerd gekozen product. En juist deze onderhoudskosten kunnen nog wel eens de grootste kostenpost zijn wanneer de verkeerde keuzes zijn gemaakt. Bij de juiste keuze maken komen meerdere zaken kijken: Welke eisen en randvoorwaarden worden gesteld aan het fietspad? Wat is de ligging gebied? Kostenaspecten; Onderhoudstermijn; Levensduur; Gebruik fietspad. Aanleg Nadat de keuze van het materiaal is gemaakt, zal het product aangelegd moeten worden. Door de verscheidenheid aan verschillende materialen bestaat ook het verschil in aanleg en eigenschappen. Het ene product heeft een fundering nodig, terwijl de ander zonder kan. In dit hoofdstuk zal de constructieopbouw en de maatregelen aan bod komen. Verder speelt de ligging van het fietspad nog mee, zeker wanneer het fietspad slecht toegankelijk is gaan de kosten omhoog. Verder kan de periode van aanleg nog een belangrijke overweging zijn om de aanleg uit te stellen, om op die manier kosten te besparen. Toetsing Als we het hebben over asfalt, beton, elementen en funderingen bestaan er strikte regels met betrekking tot aanleg en toetsing van deze producten. Voor halfverhardingen bestaat dit (nog) niet. De leverancier schrijft vaak iets voor en de aannemer dient zich hier aan te houden. Maar als u het niet vertrouwd en het product wilt toetsen hoe doet u dit? In dit handboek worden er toetsingsmethodes uitgelegd, deze zijn vergelijkbaar met meetmethodes van een fundering. Onderhoud Door eerst te gaan kijken binnen de gemeente of instantie welke beheersmaatregelen er gehanteerd worden, en daar de keus van de verharding op afstemmen. En niet andersom zoals nu vooral gebeurt. Dit zal ook de eerste stap zijn naar een eenduidig onderhoudbeleid binnen de gemeente of instantie. Wat voor onderhoudsmaatregel wordt er toegepast binnen uw eigen gemeente ten behoeve van onkruid bestrijding? De één gebruikt gif, de ander hanteert branden. Sommige halfverhardingen zijn niet bestand tegen branden, en zouden om die reden dan ook niet voorgeschreven kunnen worden. Verder zal er een vergelijking worden gemaakt tussen alle materialen, wat zijn de onderhoudskosten op jaarbasis ten opzichte van elkaar. En natuurlijk de onderhoudstermijn. Financiering Naast het overzicht van de aanleg- en onderhoudskosten is misschien de financiering ook wel een heel erg belangrijke binnen de instanties. Uit ervaring en onderzoek is gebleken dat er voor de financiering van een (en niet alleen) fietspad vaak naar een vorm van voorfinanciering wordt gekeken. Door deze manier van financiering kunnen de jaarlijkse kosten behoorlijk in de cijfers lopen. Dit hoofdstuk zal hier verder op ingaan om toe te lichten hoe kosten bespaard kunnen worden door een andere manier van financiering. 10

13 Literatuurstudie In het Hoofdstuk literatuurstudie wordt er ingegaan op het product zelf, wat zijn de eigenschappen, prijzen en onderhoudsmaatregelen. Ook worden hier producten omschreven die nieuw op de markt zijn en waar nog geen verdere gebruikersinformatie van bekend zijn binnen Drenthe. (Afbeelding 2: Suggestie fietspad) Met dit Handboek moet er een einde komen aan de tweedeling binnen diverse instanties, en moet de communicatie tussen realisatie en beheer & onderhoud gaan verbeteren. Tenslotte draait het om het totaalbudget van de gemeentes en instanties. 11

14 2 Uitslag enquête Enquête (provincie Drenthe) In eerste instantie zou het zoekgebied zich beperken tot de provincie Drenthe, gaande het rapport is besloten het zoekgebied te vergroten tot heel Nederland. Er is helaas geen tijd geweest om de enquête te verspreiden naar de rest van Nederland. In de enquête zijn vragen gesteld over gebruikte materialen, ervaringen van deze materialen en waarop de beheerders en instanties hun keuze baseren op het gebied van halfverhardingen. Uit dit onderzoek is naar voren gekomen dat er veel soorten verhardingen in omloop zijn binnen Drenthe en wat de verhoudingen hiervan zijn. Hier is voornamelijk gekeken naar de halfverhardingen. Asfalt-, beton- en betontegelverhardingen zijn ter kostenvergelijking meegenomen. Hieronder staan de enquêtecijfers van de gebruikte materialen binnen Drenthe. Gebruikte materialen Uitslag Materiaal Percentage 1 Beton 17.60% 2 Asfalt 15.80% 3 Schelpen 14.00% 4 Koersmix (Coursmix) 14.00% 5 Gralux 7.00% 6 Komex 5.30% 7 Menggranulaat 5.30% 8 Duomix 3.50% 9 Nobre Cál 3.50% 10 Asfaltgranulaat 3.50% 11 Zandcement stabilisatie 1.75% 12 Schots graniet 1.75% 13 Rode mijnsteen 1.75% 14 KoTRec TFB3 1.75% 15 KoTRec TL1 (leem) 1.75% 16 DurEko-mix 1.75% Nr. 4 in de lijst van gebruikte materialen is niet helemaal betrouwbaar in verband met een misverstand. Veel beheerders plaatsen de KFPmix, Kotrec, DurEko-mix en andere producten van de producent en leverancier Koers onder één noemer, namelijk Koersmix. Vandaar dat deze schuingedrukt staat. Koersmix bestaat niet, dit is in de loop van jaren een verzamelnaam geworden dat zo door de jaren heen is gaan gelden als een product van Koers (net zoiets als luxaflex bij zonwering). Koersmix is het eigenlijke product van Dura Vermeer en heet Coursmix, dit product werd door Koers geleverd en geproduceerd, vandaar waarschijnlijk de naamsverwarring. Naast de ervaringen van de halfverhardingsproducten is ook de vraag gesteld, als u een keuze moet maken welk product uw voorkeur heeft, werd er maar liefst bijna 70% voor beton gekozen en minder dan 5% voor asfalt, de overige 25% had geen voorkeursmateriaal. Hierbij werd wel de opmerking gemaakt dat er onderscheid gemaakt dient te worden tussen primaire en secundaire fietspaden in verband met levensduur en toegang brommers en scooters. Primaire fietspaden Uitslag Onderdeel Percentage 1 Beton 69.60% 2 Geen voorkeur 26.10% 3 Asfalt 4.30% Een primair fietspad tussen 2,75 en 3,50 m breed met een hoge frequentie verkeer, een secundair fietspad is over het algemeen maximaal 2,50 m breed met een lage frequentie verkeer. Als we het hebben over een secundair fietspad in het buitengebied wordt vaak de benaming recreatief fietspad genoemd. Dit zijn vaak verbindingsroutes tussen hoofdroutes in, of routes die door of langs natuurgebieden liggen. Deze fietspaden behoren niet in het landschap op te vallen. 12

15 Secundaire fietspaden Uitslag Onderdeel Percentage 1 Geen voorkeur 36.40% 2 Komex 18.10% 3 Nobre Cál 9.10% 4 Koersmix (Coursmix) 9.10% 5 Schelpen 9.10% 6 DurEko-mix 9.10% 7 Klinkers 9.10% Een product dat hier na de belangrijkste uitgangspunten door de gemeente of instantie uitkomt, is volledig afhankelijk waar de grootste belangen liggen. De verhardingskeuze kan per instantie of beheerder, project en locatie elke keer weer een heel anders uitkomst hebben. Verder is in de enquête de vraag gesteld welke belangen het zwaarst wegen wanneer er (materiaal) keuzes gemaakt dienen te worden. Hierin zijn punten verdeeld naar gelang de hoogste belangen. Uitgangspunten materiaalkeuze Uitslag Onderdeel Percentage 1 Onderhoudskosten 19.10% 2 Levensduur 16.40% 3 Onderhoudstermijn 15.00% 4 Aanschafprijs 12.75% 5 Gebruikers (comfort) 12.75% 6 Uitstraling 6.80% 7 Duurzaamheid 6.40% 8 Ecologische aspecten 5.40% 9 Recyclewaarde 5.40% In de top 5 is duidelijk te zien dat de belangen voornamelijk liggen in het financiële gedeelte. De beheerder geeft duidelijk aan dat ze het volgende product zoeken: Een product dat geen tot weinig onderhoud vergt; Goedkoop in aanschaf en onderhoud; Een lange levensduur heeft; Comfortabel is. Als een leverancier dit product weet uit te vinden zal hij/zij een blije ondernemer worden. Zoals u wellicht wel kunt raden, dit product bestaat (nog) niet. 13

16 3 Eisen en randvoorwaarden De juiste keuze maken ligt erg ingewikkeld. Er dient met veel zaken rekening gehouden te worden wanneer het op een verhardingskeuze aankomt. Bij de keuze van een verhardingsmateriaal zal eerst gekeken moeten worden naar de eisen en randvoorwaarden die gesteld worden aan het fietspad, wanneer deze uitgangspunten bekend zijn kunnen deze gekoppeld worden aan de juiste productkenmerken van de verschillende verhardingsmaterialen. Eisen en randvoorwaarden Welke randvoorwaarden stelt u aan het toekomstig aan te leggen fietspad, waar moet het fietspad minimaal aan voldoen om aan te sluiten op uw eisen? Welke vragen dient u te stellen om een onderbouwd verhaal te krijgen? Op enkele (zo niet alle) eigenschappen, belangen en voorwaarden u minimaal antwoord dient te hebben zijn: Type fietspad? Maximale verkeersbelasting; Ligging gebied (omgeving); Ecologische gevolgen gebied; Duurzaamheid; Esthetische aspecten; Aanlegkosten; Onderhoudskosten; Onderhoudsmaatregelen. Onderhouds maatregelen? Keuze verharding? Type Fietspad? Wanneer deze lijst van belangen doorlopen wordt zullen waarschijnlijk meerdere producten voldoen aan uw vraag, maar er zullen er ook veel afvallen waardoor de keus makkelijker wordt en u een product heeft liggen waar minder onderhoud aan gepleegd hoeft te worden. Aan de hand van de productkenmerken en eigenschappen van verschillende producten zult u nu een keus moeten maken. Productkenmerken en eigenschappen Elke halfverharding heeft verschillende producteigenschappen, soms liggen de verschillen erg uit elkaar, bij weer andere zijn de verschillen minimaal. De volgende zullen in dit handboek aan bod komen: Prijs (p/m²); Onderhoudstermijn; Onderhoudskosten; Uitstraling; Duurzaamheid (CO₂); Recyclewaarde; Ecologische aspecten; Levensduur; Geschikt als fundering voor eventueel toekomstige uitbreiding. Al deze productkenmerken en eigenschappen komen aan bod in de Hoofdstukken 4. Voor een totaaloverzicht van de producteigenschappen met de plus en minpunten, zie bijlage 1, keuzematrix. Kosten? Gebruiker? Esthetische aspecten? Ligging gebied? Duurzaamheid? Ecologische gevolgen? (Afbeelding 3: Eisen en randvoorwaarden) 14

17 3.1 Type fietspad Bij de keuze van het materiaal spelen bijna alle randvoorwaarden een rol, maar één eigenschap is een heel erg belangrijke, en dat is de functie van het fietspad. Het CROW onderscheid drie type fietspaden afhankelijk van intensiteit: Hoofdfietsroutes, meer dan 2000 p/etmaal; Fietsroutes, tussen de 500 en 2500 p/etmaal; Basisnetwerk, minder dan 750 p/etmaal. Aangezien deze intensiteiten voornamelijk betrekking hebben op fietspaden binnen de bebouwde kom is er in dit handboek de onderverdeling in twee type fietspaden gehanteerd, Utilitaire fietsverbinding; Recreatieve fietsverbinding. Tussen deze twee typen zitten veel verschillen wat betreft eisen, randvoorwaarden en gebruik. De utilitaire fietspaden zullen niet grootschalig behandeld worden, omdat er al voldoende informatie voorhanden is in meerdere publicaties, vooral in de CROW publicatie 230 ontwerpwijzer fietsverkeer is een goede bron van informatie. Utilitaire fietsverbinding Wanneer we het hebben over een utilitaire fietsverbinding valt de keuze altijd op een asfalt-, beton-, of in stedelijk gebied tegelverharding. Dit type fietspad is voornamelijk bestemd voor bestemmingsverkeer (woon-werk), en verbindingsroutes tussen dorpen en steden. De verkeersintensiteit ligt hier tussen de 500 en 2500 fietsers per etmaal. Bij primaire fietsroutes dient minimaal de volgende eigenschappen te bezitten: Hoge mate van comfort; Bestand zijn tegen gemotoriseerd verkeer, denk hierbij aan brommers en scooters; Toegankelijk zijn voor zwaar verkeer ten behoeve van gladheidbestrijding; Lage onderhoudsintervallen; Lange levensduur. Bij een hoofdroute hebben we het dan vaak over een fietspad tussen de 2,75 en 3,50 m breed waar veel fietsbewegingen zijn in twee richtingen. Materialen die voor dit type in aanmerking komen zijn. Asfalt (stedelijk- en buitengebied); Beton (buitengebied); Betontegels (stedelijk gebied). Een goede bron van informatie op het gebied van primaire fietspaden is CROW publicatie 230. Secundair fietspad (recreatieve routes) Bij een recreatief fietspad hebben we het vaak over een fietspad van maximaal 2.50m breed. Het fietsverkeer beweegt zich hier ook vaak in twee richtingen, maar het aantal fietsbewegingen ligt relatief lager, <750 per etmaal. In piek vakantieperiodes kan het aantal fietsbewegingen hoger liggen dan 2500 per etmaal. Deze fietspaden bevinden zich bijna altijd binnen en rondom natuurgebieden en parken waar gemotoriseerd verkeer (afgezien de eventuele scootmobiel) verboden is. Deze fietspaden zijn in het verleden voornamelijk aangelegd met schelpen, niet alleen vanwege de prijs, maar ook vanwege de natuurlijke uitstraling in het landschap. En omdat schelpen jarenlang een gemakkelijk (zo niet het enige) te verkrijgen product op de markt was. Vanwege een aantal redenen is er de overstap gemaakt naar andere materialen binnen Nederland. Door een tekort aan schelpen omstreeks 2004, en het milieutechnische aspect met het oog op ecologie en duurzaamheid zijn schelpen minder aantrekkelijk geworden. Verder wordt er steeds meer gelet op kleurgebruik binnen de toepassingsgebieden door middel van natuureigen producten, en daarbij passen schelpen gewoon niet thuis in veel gebieden in Nederland. 15

18 Met deze omslag bij de beheerders zijn daar meerdere ondernemers op ingesprongen door alternatieve materialen op de markt te brengen, hierdoor is het aanbod een stuk ruimer geworden, maar de keuze behoorlijk lastiger. Materialen die hiervoor in aanmerking komen zijn bijna alle bekende halfverhardingen, in Hoofdstuk 4 zal meer aandacht worden besteed aan de beschikbare materialen en de productkenmerken. 3.2 Gebruik Bij de keuze van een materiaal is het van groot belang voor welke doelgroep het materiaal bedoeld is, aangezien halfverhardingen voor meerdere doeleinden gebruikt kunnen worden. Bijvoorbeeld: Parkeergelegenheid; Wandelpaden; Mindervalide routes; Fietspaden; Mountainbike routes; Onderhoudspad. Dit handboek is specifiek bedoeld voor fietspaden en om die reden zal alleen gekeken worden naar de eventuele gebruikers van fietspaden. De Gemeente of instantie is vrij om te bepalen welke gebruikers er toegang tot het betreffende fietspad hebben. De gebruikers van fietspaden kunnen zijn: Mountainbikes; Racefiets; Rolstoelen die worden beschouwd als rijwielen ( 1,00m breed); Scootmobiel; Skeelers; Tourfietsers. Mits goed onderhouden zijn er meerdere halfverhardingen geschikt voor rolstoel gebruikers. Tijdens de winterperiode en natte seizoenen zijn de meeste halfverhardingen minder geschikt voor deze doelgroep in verband met opvriezen van een te zacht product. Skeelers kunnen maar beter helemaal niet proberen een pad van halfverharding te betreden vanwege de soms groffe korrelstructuur van het product. Een racefietser vermijdt over het algemeen deze paden net als de skeeler wel, maar mocht de racefietser zich hierop begeven is er nog niks aan de hand, het kan alleen als minder comfortabel worden beschouwd. De scootmobiel gebruiker zou het in de warme en droge periodes prima uit kunnen houden op een pad van halfverharding, mits deze ook weer goed wordt onderhouden. Halfverhardingen zijn uitermate geschikt voor de mountainbike en tourfiets gebruikers, deze type fietsen zijn nog comfortabel op ondergronden met een grof en oneffen structuur. De meeste schades die ontstaan aan een fietspad van een halfverharding, zijn vormingen veroorzaakt door fietsers in de natte periodes rondom het winterseizoen. Wanneer er vervolgens geen onderhoud gepleegd wordt en de warme droge periode dient zich weer aan, hard het product zich uit in de vorm die is achtergebleven na gebruik, met nadelige gevolgen voor het overgrote deel van de gebruikers. Nu zal een gedeelte van deze gebruikers zich beperken tot alleen de utilitaire fietspaden, en niet over de halfverhardingen rijden. Maar een eis kan zijn dat het pad ook toegankelijk dient te zijn voor deze gebruikers. 16

19 3.3 Ligging Aangezien er binnen Nederland een behoorlijke diversiteit aan landschappen en gebieden zijn waarin gerecreëerd wordt dient de keuze van de verharding onderbouwd te worden per locatie. De ligging heeft namelijk een enorme invloed op de keuze van een product. Het probleem is alleen dat er twee variabelen zijn waaruit de keuze opgebouwd dient te worden, namelijk: Geografische ligging; Leefmilieu. De bovengrondse situatie heeft eveneens een sterke invloed Geografische ligging De geografische ligging en bodemopbouw in Nederland is onder te verdelen in zes verschillende landschappen of regio s (*2): Duinlandschap; Heuvellandschap; Rivierlandschap; Veenlandschap; Zandlandschap; Zeekleilandschap. Deze gebieden geven globaal aan wat de bovenlaag van de grondslag in de desbetreffende gebieden zijn. De bodemeigenschappen die de meeste invloed uitoefenen op het verhardingsmateriaal zijn: Draagkracht; Waterdoorlatende eigenschappen. Duinlandschap Het duinlandschap komt voor van Zeeland tot aan Noord-Holland en op de Waddeneilanden. De bodem bestaat voornamelijk uit zand, maar er kunnen hier en daar kleine veengebieden in dalen van de duin voorkomen. Bodemeigenschappen van duingebieden zijn: Goed waterdoorlatend; Goede draagkracht. Het duingebied is een waterwinningsgebied, in deze gebieden dient bij de keuze van het materiaal rekening gehouden met eventuele uitloging. Halfverhardingsproducten dienen te voldoen aan de eis van de éénjaarszone s in waterwingebieden. Heuvellandschap Heuvelgebieden zijn alleen te vinden in zuid Limburg. De bodemopbouw in deze gebieden zijn zeer divers, soorten zoals mergel, zand, löss en grind zijn vrijwel allemaal te vinden in de bovenlaag van deze gebieden. Tevens vindt hier doorgaans grootschalige landbouw plaats. Bodemeigenschappen van heuvelgebieden zijn voornamelijk: Goed waterdoorlatend; Goede draagkracht. Niet alle halfverhardingen zijn toepasbaar op hellingen. (Afbeelding 4: Landschappen) Deze kaart en de onderverdeling van de gebieden is een globale (indicatieve) weergave van de bovenste grondslag in Nederland. Per situatie dient er goed gekeken te worden naar de daadwerkelijke grondslag voor u een keuze maakt. 17

20 Rivierlandschap Het rivierenlandschap komt voor in de stroomgebieden van Rijn, Maas, Waal en IJssel. Dit landschap kent een diverse bodemstructuur. Door de afzettingen van diverse grondsoorten langs de rivieren kunnen hier verschillende bodemvariaties voorkomen zoals klei, grind en zand. Maar de meest voorkomende bodemsoorten in dit gebied zijn rivierklei en leem. Bodemeigenschappen van kleigebieden zijn: slecht waterdoorlatend; slechte tot matige draagkracht. Bij de aanleg van een halfverharding in deze gebieden dient er extra aandacht aan de fundering en de waterafvoer te worden besteed om de levensduur te bevorderen. Veenlandschap Veengebieden kunnen we onderverdelen in hoogveen en laagveen. Het merendeel van het Nederlandse veenlandschap ligt verspreid in Westen Noord-Nederland: Laagveengebieden komen nog voor in delen van Noord- en Zuid-Holland, Utrecht, Overijssel, Friesland en Groningen. Hoogveen is voornamelijk te vinden op de hoge zandgronden in Oost-Groningen, Drenthe, Noord- Brabant en Noord-Limburg. Bodemeigenschappen van veengebieden zijn: Slecht waterdoorlatend; Slechte draagkracht. Zandlandschap Zoals op de overzichtskaart van Nederland te zien is bestaat ongeveer 50% van het landoppervlak uit zandgronden. De zandgronden komen voornamelijk voor in oost-, midden en zuid Nederland. Op de zandgronden kunnen vrijwel alle leefgebieden voorkomen. Zeekleilandschap Het Nederlandse zeekleilandschap is te vinden in grote delen van het laagland van Noord- en West- Nederland. Dit landschap kan worden onderverdeeld in het noordelijk zeekleigebied (Noord-Holland, Friesland en Groningen) en het zuidwestelijk zeekleigebied (Zuid-Holland en Zeeland). De meest voorkomende grondsoorten zijn klei en leem. In deze gebieden vindt doorgaans grootschalige landbouw plaats. Bodemeigenschappen van kleigebieden zijn: Slecht waterdoorlatend; Slechte tot matige draagkracht. Bij het aanbrengen van een fietspad is het van belang goed te kijken naar de funderingsopbouw en afvoer van water Bodemeigenschappen De NEN 6740:2006 gaat diep in op alle diverse eigenschappen van de grondsoorten in Nederland. In deze NEN normering wordt het onderscheid gemaakt in vijf soorten grondeigenschappen: Grind; Klei; Leem; Veen. Zand. De grondsoorten van veen, zand, klei en grind kunnen in alle gebieden voorkomen, het is dus noodzakelijk per gebied goed te kijken door middel van boringen wat de bodemgesteldheid is bij het aanbrengen van een fietspad. Bodemeigenschappen van zandgebieden zijn: Goed waterdoorlatend; Goede draagkracht. 18

21 3.3.3 Leefmilieu De zes landschappen volgens de geografische ligging zijn vervolgens weer onder te verdelen in een 26 tal landschapsvormen, deze landschapsvormen hebben betrekking op de bovengrondse situatie van Nederland. Deze benamingen zeggen voornamelijk iets over hun ontstaanswijze. Hier vallen kleiafzettingen, kwelders hoogveen, rivierduin, uiterwaarden, etc. onder. Elke gebied heeft zo weer zijn eigen kenmerken en eigenschappen. De recreatiegebieden liggen overlappend verdeeld over deze 26 gebieden. Het is om die reden bijna onmogelijk iets te zeggen over al deze gebieden. Hier zal om die reden ook niet te diep ingegaan worden op alle diverse eigenschappen. Bij het leefmilieu wordt er alleen gekeken naar de bovengrondse situatie met zijn bijkomende eigenschappen per gebied. De onderverdeling is gemaakt de leefmilieus te behandelen waar voornamelijk in gerecreëerd wordt, namelijk: Stedelijk gebied; Landelijk gebied; Natuurgebieden; o Bos o Duin o Heide o Heuvels Het grootste probleem binnen het stedelijke gebied is het gemotoriseerd verkeer dat toegang heeft tot de fietspaden, denk hier vooral aan brommers en scooters. De meeste halfverhardingen zijn niet bestand tegen mechanische invloeden. Na onderzoek is gebleken dat er binnen het stedelijk gebied hooguit voor een wandelroute in een park voor halfverharding wordt gekozen. Tevens dient de keuze van verhardingen in deze gebieden goed onderbouwd te worden in verband met de diverse gebruikers die de paden betreden, denk hier vooral aan rolstoel en scootmobiel gebruikers. (Afbeelding 5: Stedelijk gebied) Stedelijk gebied Het stedelijk gebied is een vreemde in dit hele verhaal, maar des al niet te min wel één om te benoemen. In stedelijke gebieden worden meestal asfalt- of elementenverharding toegepast in fietspadverhardingen, of de fietsers bevinden zich op de rijbaan. Maar in parken wordt soms nog wel een halfverharding toegepast. Een bijkomend aspect in het stedelijk gebied zijn de kabels en leidingen, hier dient bij calamiteiten relatief makkelijk toegang tot te zijn, vandaar dat een betonverharding hier niet vaak voorkomt. (Afbeelding 6: Stedelijk gebied) Het product dient de volgende eigenschappen te bezitten: Bestand zijn tegen mechanische invloeden. Toegankelijk zijn voor eventuele scootmobiel of rolstoel gebruikers. Bestand zijn tegen eventueel gebruik van dooizouten. 19

22 Landelijk gebied Dit gebied valt niet onder een natuurgebied, maar er wordt wel degelijk veel in gerecreëerd. De landbouwgebieden liggen verspreid door heel Nederland, en komt voor op bijna alle voorkomende ondergronden. In deze gebieden liggen zeer veel fietspaden, voornamelijk utilitaire fietspaden van asfalt en beton. Maar ook fietspaden van halfverhardingen worden hier toegepast. De bodemopbouw en de bovengrondse situatie is van cruciaal belang. De bodemopbouw is al besproken in het voorgaande hoofdstuk, nu rest nog de leefgebieden. Duin; Bos; Heuvels; Heide. Duinen Deze gebieden kenmerken zich door een open gebied, in de zomer kunnen de temperaturen aan de grond oplopen tussen de 50 en 80 ºC. In het verleden kwam in deze gebieden veel bos voor maar deze zijn bijna allemaal verdwenen. In enkele gebieden is nog bos aanwezig. (Afbeelding 7: Landelijk gebied (Afbeelding 9: Duingebied) (Afbeelding 8: Landelijk gebied) In deze gebieden dient er rekening gehouden te worden met zwaar verkeer in verband met de grootschalige landbouwsector in deze gebieden. Bij de keuze van een verharding dient er rekening gehouden te worden met: Zwaar gemotoriseerd verkeer; Zettingen op kunnen vangen; Veeteelt, schade van hoeven. Natuurgebieden Halfverhardingen zijn bij uitstek bedoeld voor deze categorie. Het probleem is dat elk natuurgebied anders is, de eisen die de beheerder (Staatsbosbeheer, Dienst landelijk gebied etc.) stelt aan de verharding per gebied anders zijn. (Afbeelding 10: Duingebied) In duingebieden moet het verhardingsmateriaal bestand zijn tegen: Langdurige blootstelling aan zonlicht; Zeer vochtarm klimaat; Verdroging; Harde wind (opstuiven). 20

23 Bos Binnen Nederland zijn er nog redelijk wat bossen aanwezig waar fietsroutes doorheen liggen. Bossen kunnen op elke ondergrond voorkomen, maar de meeste bossen vindt men voornamelijk op de hogere zandgronden. Heuvels In heuvellandschappen kunnen bijna alle leefmilieus voorkomen, bos, heide, stedelijk- en landelijk gebied. In deze gebieden zal de eigenschap van heuvels erbij gerekend moeten worden. Deze gebieden zijn veelal erg schaduwrijk en vochtig, en afhankelijk van naald- of loofbossen kan blad en naalden die in de herfstperiode op het fietspad blijven liggen. (Afbeelding 13: Heuvellandschap) (Afbeelding 11: Bosgebied, Speulderbos) (Afbeelding 14: Heuvellandschap) (Afbeelding 12: Bosgebied, Speulderbos) In bosgebieden moet het verhardingsmateriaal bestand zijn tegen: Zuurgraad van vallend blad; Langdurige blootstelling aan een vochtig klimaat; Boomwortels; Onkruid en planten kunnen een voedingsbodem krijgen door de gevolgen van langdurig liggende bladeren; Lekwater van bomen. In heuvelachtige gebieden moet het verhardingsmateriaal bestand zijn tegen: Toepasbaarheid op steile hellingen; Bestand zijn tegen slijtage van stromend water bij regenval (erosie). Heidegebied Verspreid op de hoge zandgronden vinden we hoogveenlandschappen. Die zijn onder andere te vinden in Oost-Groningen, Drenthe, Noord-Brabant en Noord-Limburg. Deze gebieden kenmerken zich door vooral de open velden, in de zomer staan ze dan ook bekend als een grote bakplaat. 21

24 (Afbeelding 15: Heidelandschap, Ermelosche Hei) Op dit moment is nog niet van alle beschikbare verhardingen inzichtelijk welke materialen waar het best tot hun recht komen. Deze gegevens zullen in de komende jaren verzameld moeten worden om een juist oordeel te kunnen uitspreken. (Vul uw ervaringen en bevindingen in op het bijgeleverde enquêteformulier) (Afbeelding 16: Heidelandschap) Het product dient de volgende eigenschappen te bezitten: Bestand zijn tegen langdurige blootstelling aan zonlicht; Een zeer vochtarm klimaat aan kunnen; Bestand zijn tegen verdroging; Zetting op kunnen vangen Kanttekening Uit onderzoek met de gebruikers en de resultaten van diverse testtrajecten binnen Drenthe is naar voren gekomen dat een aantal producten goed toepasbaar zijn in droge open gebieden, maar minder geschikt in natte bosrijke gebieden. Helaas zijn de meeste gegevens van horen zeggen en niet onderbouwd, waardoor deze gegevens niet helemaal betrouwbaar zijn. Omdat er op dit moment helaas te weinig informatie bekend is van alle verschillende materialen en waar ze het best toe te passen zijn, blijft dit een grijs gebied. In hoofdstuk 4.2 wordt verder ingegaan op de product eigenschappen van de diverse materialen en waar ze het meest geschikt zouden zijn. 22

25 3.4 Ecologische belangen Een fietspad door een natuurgebied leggen is natuurlijk heel erg mooi voor de gebruikers, maar de ecologische gevolgen van een fietspad kunnen behoorlijk zijn wanneer de verkeerde verharding wordt gekozen. Oorzaken van diersterfte kunnen zijn: Thermische barrière; Fysieke barrière Thermische barrière Een veel voorkomend gevolg van een asfalt- en betonverharding is de thermische barrière die er ontstaat. Hierin is er een onderscheid te maken in een thermische aantrekking en een thermische barrière Thermische aantrekking Deze thermische aantrekking kan behoorlijke gevolgen hebben met betrekking tot sterfte van verschillende reptielen doordat ze het fietspad gebruiken om zich op te warmen. Slachtoffers zijn: Slangen; Hagedissen; En andere reptielen. Thermische barrière Een minder bekend probleem is de thermische barrière, deze voorkomt dat bepaalde dieren zich kunnen verplaatsen van het ene naar het andere gebied. (Afbeelding 17: Adder op beton (*3)) Effect bij asfalt en betonverhardingen: Deze materialen absorberen gemakkelijk de warmte; Groot gevaar voor reptielen door warmteaantrekking; Beton en asfaltmaterialen nemen slecht vocht op en blijven droog, hierdoor worden ze sneller warm. Effect bij halfverhardingen: Afhankelijk van de gebruikte kleur weinig warmte absorptie; Veel halfverhardingsmaterialen nemen vocht op, en blijft daardoor koeler; Door koelte minder aantrekkelijk voor reptielen. Wanneer een thermische barrière is uitgesloten, en het gebied alsnog toegankelijk dient te zijn voor zwaar verkeer, kan er een klinkerverharding toegepast worden. Maar deze keuze brengt weer andere voor- en nadelen met zich mee. Hier zal per gebied goed naar gekeken moeten worden. Door de ontstane warmte van de zon mijden ze de oversteek van het fietspad of overleven de oversteek gewoonweg niet door de hitte (als ze al niet overreden worden door fietsers). Slachtoffers zijn: Loopkevers; Amfibieën (kikkers en salamanders); En andere kleine insecten. 23

26 3.4.2 Fysieke barrière Naast de reeds aangegeven thermische barrière bestaat er ook nog de fysieke barrière. Tussen de rand verharding en omgeving is veelal een blijvende harde grens omdat het fietspad vaak iets hoger ligt in het omringende landschap, en bij eventuele zetting wordt deze grens alleen maar groter. Effect bij asfalt en betonverhardingen: De rand houdt kleine insecten tegen; De harde grens vormt een barrière voor loopkevers. Effect bij halfverhardingen: Geen harde grens; Materiaal lijkt op substraat omgeving. Welke gevolgen een fietspad heeft op een bestaande populatie dieren is ook weer afhankelijk van het leefgebied en regio in Nederland. Juist wanneer het ecologische uitgangspunt als zeer belangrijk wordt beschouwd, is een halfverharding vaak het materiaal bij uitstek Gevolgen per landschap Kenmerken gebieden: Hogere zandgronden, (bos, heide, vennen en natuurlijke graslanden); Hoogveengebieden, (hoogveen, heide, bos, schraal grasland en vennen); Laagveengebieden en veenpolders, (waterlopen, moeras en rietland); Zeekleigebieden, (kreken, bos en poelen); Rivierkleigebieden, (rivieren en uiterwaarden); Heuvellandschappen (zuid Limburg); Duinlandschap. In afbeelding 18 is een overzichtsmatrix verwerkt om globaal aan te geven wat de gevolgen zijn van sterfte per diersoort in de verschillende landschappen wanneer een gesloten verharding wordt toegepast. (Afbeelding 18: Matrix ecologische gevolgen) Dit betreft een dusdanig specialisme dat hier per leefgebied goed naar gekeken zal moeten worden. 24

27 3.4.4 Voorkomen Om sterfte onder de genoemde diersoorten te voorkomen is het raadzaam om ecologische verbindingen te creëren op locaties waar veel slachtoffers vallen door middel van een fauna passage. Afhankelijk van locatie en diersoort dat beschermd dient te worden kan er onderscheid gemaakt worden tussen 2 type fauna passages. Ronde duikerbuis; Lijngoot met rooster. Om sterfte te voorkomen zal één van deze oplossingen noodzakelijk zijn op fietspaden waar een gesloten verharding wordt toegepast of op locaties van halfverhardingen met een hoge frequentie fietsverkeer. (Afbeelding 20: Ecologische verbindingsgoot) Deze doorsteken dienen daar waar nodig toegepast te worden, verder dient de bodem van de goot voorzien te zijn van grond. Ronde duikerbuis Een ronde duikerbuis, afmeting Ø500mm, diersoorten die gebruik maken van deze doorgang zijn: Amfibieën; Kleine knaagdieren; Ringslang; Loopkevers en andere insecten. (Afbeelding 19: Ecologische verbindingsduiker) Deze doorsteken dienen daar waar nodig toegepast te worden, verder dient de bodem tot 50% opgevuld te worden met grond. Lijngoot met rooster Een lijngoot met rooster, breedte 200mm, diersoorten die gebruik maken van deze doorgang zijn: Adders; Reptielen; Kleine knaagdieren; Loopkevers en andere insecten. 25

28 3.5 Duurzaamheid Sinds januari 2010 dienen in alle bestekken en aanbestedingsdocumenten duurzaamheidcriteria te worden opgenomen. Voor gemeenten geldt dat driekwart van wat nu wordt ingekocht moet voldoen aan de minimumeisen van Agentschap NL, voorheen SenterNovem. (*4) Zo zijn er inmiddels al een aantal verschillende meet- en toetsmethodes op de markt. Bij de introductie van het duurzaamheidconcept zijn er een aantal prestatie indicatoren geweest: De CO₂ Prestatieladder (meetinstrument ProRail); DuboCalc (Rijkswaterstaat); Duurzaamheidscompas (TNO); MVO Ladder; H₂O Footprint. Deze concepten hebben allemaal een eigen systematiek bedacht om verduurzaming te kunnen meten. Hierin is alleen geen eenduidig systeem aangegeven hoe een product nu wordt gewaardeerd, en in welke eenheid dit wordt aangegeven. De verschillen tussen al deze systemen zijn zo groot dat er bijna geen vergelijk mogelijk is. Onderzoeken op het gebied van duurzaamheid zullen onderwerp van discussie blijven zolang er nog geen eenduidig systeem is. Levens Cyclus Analyse (LCA) Leveranciers van halfverhardingen zitten er wel aan te denken een dusdanig onderzoek te laten uitvoeren, maar om een duurzaamheidcertificaat, of een Eco-indicator (*5) uit te laten voeren op een product is een zeer ingewikkelde en dure aangelegenheid, om die reden zijn ze nog terughoudend dit te laten uitvoeren. Veel halfverhardingen worden geproduceerd van hoogwaardige restproducten die vrijkomen uit de bouwsector, of restproducten zoals leem uit zandwinning locaties. Overige breuksteen materialen worden geïmporteerd uit groeves. 3.6 Cradle to Cradle Tijdens het onderzoek zijn er een aantal zaken die opvallen. De leveranciers van verschillende halfverhardingsproducten geeft aan dat bijna alle producten te hergebruiken zijn bij de upgrading van de bestaande fietspaden, maar dat dit bij de beheerders niet tot nauwelijks gebeurt. De beheerders echter geven aan het wel onderzocht te hebben, maar doordat er teveel organische stoffen bij het opbreken in het materiaal in het product zit, waardoor het niet meer geschikt is voor hergebruik. Om deze reden wordt het product bijna altijd overlaagd en niet hergebruikt. De oorzaak van te veel organische stof in het product kan liggen aan het feit dat er soms te lang wordt gewacht met preventief onderhoud zoals onkruid bestrijding en schoonmaken. Wat naar voren zal komen in hoofdstuk 3.9 hanteren de meeste beheerders veelal het piepsysteem, waardoor het product na 4 à 5 jaar dusdanig is overgroeid met gras en onkruid, dat schoonschrapen en overlagen vaak de enige optie nog is. Restwaarde materiaal De restwaarde van de halfverhardingen zijn verwaarloosbaar aangezien deze voornamelijk overlaagd worden. Van asfalt en beton zou je mogen verwachten dat deze nog een restwaarde hebben aangezien deze grotendeels recyclebaar zijn, niets is minder waar helaas. 26

29 Beton Beton is een bijna volledig recyclebaar product, het kan na het breken toegepast worden voor diverse doeleinden, enkele belangrijke zijn: Betongranulaat ten behoeve van wegfunderingen; Als toevoeging of vervanger van grind in nieuwe betonmengsels. Het storten van beton kost helaas nog steeds geld. De kosten hiervan bedragen per ton, excl. transportkosten (prijsopgave dec excl. BTW): Afm. 80x80 cm 0 tot 6 Afm. >80x80 cm 0 tot 10 Bij een testtraject in Limburg is er geëxperimenteerd met de mogelijkheden om betongranulaat en puingranulaat te verwerken bij de productie van beton ten behoeve van fietspaden (*6). Deze test was een succes, en geeft aan dat wanneer er voor een betonpad gekozen wordt deze na zijn levensduur volledig gerecycled kan worden tot een nieuw fietspad. Asfalt Het percentage teerhoudend asfalt dat op dit moment vrijkomt uit bestaande fietspaden is aanzienlijk. Het grote nadeel van teerhoudend asfalt is dat het niet herbruikbaar is, en de stortkosten zijn behoorlijk duur. Echter is niet teerhoudend asfalt 100% recyclebaar, deze wordt percentueel toegevoegd aan nieuw asfalt. Het storten van asfalt kost helaas nog steeds geld. De kosten hiervan bedragen per ton, excl. transportkosten (prijsopgave dec. 2010, excl. BTW): Teerhoudend asfalt 35 tot 45 Niet Teerhoudend asfalt 5 tot 7 Tegenwoordig wordt er in Nederland geen teerhoudend asfalt meer toegepast, voor de toekomst zal dit betekenen dat teerhoudend asfalt waarschijnlijk niet meer vrij zal komen bij het opbreken van asfaltpaden en wegen. Halfverhardingen Leveranciers van halfverhardingsmaterialen geven aan dat producten bij opbreken tot wel 80% recyclebaar zijn, maar dat dit eigenlijk nooit gebeurt in verband met het hoge gehalte organisch materiaal. Bij het wel regelmatig uitvoeren van preventief onderhoud en onkruidbestrijding zou dit verleden tijd moeten zijn. Het product zou dan tot 80% opgebroken kunnen worden, en bij toevoeging van 20% nieuw materiaal kan het weer aangebracht worden. De kostenbesparingen op het materiaal dienen dan wel op te wegen tegen de extra kosten van de opruimwerkzaamheden! 3.7 Esthetische aspecten (uitstraling en beleving) Het mooie van een fietspad van halfverharding is wel dat deze niet opvalt in het landschap, zowel qua kleurstelling als het volgen van de contouren in het landschap dragen hier aan mee. Steeds meer gemeentes en instanties kijken naar het landschap en de daarbij behorende kleuren, materialen en vormen om het zo natuurlijk mogelijk te laten lijken. Als dit een zeer belangrijk punt is in de keuze van het materiaal bij uw gemeente of instantie zal de keuze dus gemaakt moeten worden aan de hand van materiaalgebruik en kleurstelling. Materiaalgebruik Een schelpenpad past niet in het binnenland, en hoort daar ook niet thuis. Aan de kust echter zal een schelpenpad totaal niet opvallen. Aan dit materiaal is duidelijk te zien waar het vandaan komt. Bij andere materialen is dit minder gemakkelijk te herkennen en zal de kleur de doorslag kunnen geven. Kleurstellingen Halfverhardingen zijn in diverse kleuren te verkrijgen, er is dus voor elke situatie wel een verharding toepasbaar. Beige; Geel; Rood; Grijs; Antraciet. 27