DE EIGEN WONING ALS OUDEDAGSVOORZIENING

Transcriptie

1 DE EIGEN WONING ALS OUDEDAGSVOORZIENING Masterthesis Fiscale Economie Harrie Mulders

2 De eigen woning als oudedagsvoorziening Een onderzoek naar de mogelijkheden om de eigen woning in te zetten als aanvulling op het huidige palet van oudedagsvoorzieningen en de daaraan verbonden fiscale gevolgen. Naam: Harrie Mulders Universiteit: Tilburg University Studie: Master Fiscale economie Studentnummer: Examencommissie: Prof. Mr. I.J.F.A. van Vijfeijken Mr. Drs. M.R. Visser Afstudeerdatum: 29 September 2014 I

3 Voorwoord Voor u ligt mijn masterthesis, geschreven ter afronding van de studie fiscale economie. Het schrijfproces is lang niet altijd makkelijk geweest, maar uiteindelijk is het alle moeite en tijd meer dan waard geweest. Hierbij presenteer ik u dan ook met trots het eindresultaat. Toen ik mezelf in zomer van 2013 begon te oriënteren op een leuk en interessant onderwerp voor deze masterthesis had ik vooraf geen echte voorkeur. Om inspiratie op te doen ben ik daarom de aangeboden onderzoekspilots gaan doorlezen. Hierbij viel mijn oog direct op de volgende titel: De eigen woning als toekomstvoorziening. Ik was meteen benieuwd naar de precieze inhoud van deze pilot. Op dat moment had ik namelijk niet echt een beeld van de eigen woning als toekomstvoorziening. Na mezelf wat verder verdiept te hebben in het onderwerp werd ik al snel enthousiast. De eigen woning als financiële spaarpot voor de oude dag leek me een interessant concept en ik wilde me daar dan ook graag verder in verdiepen. Het was duidelijk: de eigen woning als toekomstvoorziening zou het onderwerp van mijn masterthesis worden. De uiteindelijke scriptie, zoals deze nu voor u ligt, kon ik echter niet zonder de hulp van een aantal mensen tot stand brengen. Ik wil daarom ook bij deze alle mensen die, op welke manier dan ook, hebben meegeholpen aan de totstandkoming van deze thesis heel hartelijk bedanken. Allereerst wil ik mevrouw Van Vijfeijken bedanken voor alle feedback, tips, duwtjes in de goede richting en natuurlijk voor haar vertrouwen in een goede afloop. Daarnaast wil ik ook graag Cheng Ji Trinh bedanken. Aangezien we beide deelnamen aan dezelfde onderzoekspilot hebben we de nodige informatie met elkaar uitgewisseld. Ook hebben we diverse malen overlegd over de inhoud en elkaar de nodige tips en feedback gegeven. Ik denk dat ik namens ons beiden spreek als ik zeg dat de thesis daar alleen maar beter van is geworden. Vervolgens wil ik natuurlijk graag mijn ouders en mijn zus bedanken. Niet alleen voor de steun en aanmoedigingen tijdens het schrijven van deze thesis, maar eigenlijk voor alle support gedurende de hele studie. Ondanks al het chagrijn en gezeur op sommige momenten stonden zij altijd voor me klaar. Tenslotte wil ik ook al mijn vrienden bedanken. Gedurende de hele studententijd heb ik met hen ontzettend veel leuke dingen gedaan en meegemaakt. Daarnaast waren zij altijd belangstellend en kon ik altijd mijn hart uitstorten, zeker ook tijdens de scriptiefase. Tot slot wens ik u als lezer vooral veel leesplezier! Harrie Mulders September 2014 II

4 Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave Lijst van afkortingen II III V Hoofdstuk 1 Inleiding Aanleiding tot het onderzoek Probleemstelling Plan van aanpak 3 Hoofdstuk 2 De eigen woning als oudedagsvoorziening Inleiding Het maatschappelijke belang van verzilveren De zorgsector De pensioensector De woningmarkt De hypotheekmarkt De eigen woning: de nieuwe oudedagsvoorziening? Het vermogen om te verzilveren Het onvermogen om te verzilveren Conclusie 15 Hoofdstuk 3 De keuzes en mogelijkheden bij het verzilveren Inleiding De keuze om al dan niet te verzilveren De mogelijkheden om te verzilveren Verhuizen naar een goedkopere koopwoning Voor- en nadelen Fiscale aspecten Lijfrente-uitkering Verhuizen naar een huurwoning Voor- en nadelen Fiscale aspecten 27 III

5 3.3.3 Vestigen van een recht van vruchtgebruik Voor- en nadelen Fiscale aspecten Vestigen van een recht van vruchtgebruik met kinderen Vestigen van een huurrecht Voor- en nadelen Fiscale aspecten Vestigen van een huurrecht met kinderen Omkeerhypotheek Voor- en nadelen Fiscale aspecten Krediethypotheek Voor- en nadelen Fiscale aspecten Conclusie 40 Hoofdstuk 4 Mogelijke oplossingen Inleiding Het stimuleren van eigenwoningbezit en overwaarde Fiscale belemmeringen en mogelijke oplossingen Vrijstelling overwaardelijfrente Fiscale coherentie tussen de verschillende verzilvermethoden Bijleenregeling Kwalificatie omkeer- en krediethypotheek Belastingheffing vruchtgebruik Aanvullende voorwaarden Doel en strekking van de belastingwetgeving Conclusie 47 Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen 49 Literatuurlijst 51 IV

6 Lijst van afkortingen AOW Art. AWBZ BW BZK CBS ESB Jo. LTV NTFR Algemene Ouderdomswet Artikel Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten Burgerlijk Wetboek Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Centraal Bureau voor de Statistiek Economisch Statistische Berichten Juncto Loan-to-Value Nederlands Tijdschrift voor Fiscaal Recht P. Pagina PGGM PvdA SW Pensioenfonds voor Gezondheidszorg, Geestelijke en Maatschappelijke belangen Partij van de Arbeid Successiewet UB IB 2001 Uitvoeringsbesluit inkomstenbelasting 2001 VVD Volkspartij voor Vrijheid en Democratie Wet IB 2001 Wet Inkomstenbelasting 2001 Wet LB 1964 Wet op de loonbelasting 1964 WPNR Zvw Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie Zorgverzekeringswet V

7 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek Betaalbare huisvesting, toegankelijke, kwalitatief goede zorg en een redelijk pensioen na een werkzaam leven: het zijn pijlers van de verzorgingsstaat waaraan Nederlanders grote waarde toekennen. 1 Anno 2014 zijn wonen, zorg en pensioen drie belangrijke thema s van discussie in Nederland. Tot op heden zijn deze drie domeinen nog nauwelijks intensief met elkaar in verband gebracht. Echter, hier lijkt verandering in te gaan komen. Alle drie kennen gemeenschappelijke uitdagingen zoals een vergrijzende bevolking, toenemende individualisering, internationalisering en de huidige economische crisis. 2 Het zijn uitdagingen die de samenleving voor belangrijke keuzes stellen. In het regeerakkoord van oktober 2012 zijn door de VVD en de PvdA grote hervormingen en noodzakelijke doorbraken aangekondigd in de zorg, de woningmarkt en de arbeidsmarkt. 3 Denk hierbij aan de beperking van aanspraken op AWBZ, de geleidelijke afbouw van de hypotheekrenteaftrek en de verhoging van het verplicht eigen risico in de zorg. Daarnaast zal de AOW-leeftijd omhoog gaan en worden gekoppeld aan de levensverwachting. Tenslotte worden de grenzen waarbinnen men fiscaal gefaciliteerd pensioen kan opbouwen verlaagd en gaan de huurprijzen zich richting het marktconforme niveau bewegen. Veel van deze voorgestelde hervormingen liggen politiek erg gevoelig en zorgen bij individuele huishoudens voor onzekerheid over hun financiële situatie. Hierdoor bestaat een groeiende behoefte om eigen voorzieningen te treffen die een extra buffer creëren teneinde eventuele inkomensrisico s op te vangen. De rol die de eigen woning hierin kan spelen is tot op heden onderbelicht gebleven. Onterecht, aangezien de eigen woning veel meer kan bieden dan alleen woongenot. De eigen woning is namelijk een belangrijke vorm van vermogen op latere leeftijd. 4 Het probleem is dat deze vorm van eigen vermogen vaak versteend is: zonder de eigen woning op te geven is het vermogen moeilijk vrij te spelen. Als het voor gepensioneerden mogelijk zou zijn het versteende vermogen te verzilveren, kunnen zij daarmee het inkomen/pensioen aanvullen. Met deze aanvulling kunnen zij vervolgens grote uitgaven voor bijvoorbeeld zorg of een aanpassing van de eigen woning financieren. 5 Voor het verzilveren van vermogen dat in de eigen woning besloten ligt, bestaan grofweg twee opties: verhuizen of blijven. 6 Door de eigen woning te verkopen en te verhuizen naar een goedkopere (huur)woning maakt men in één keer het hele vermogen liquide. Vaak is de behoefte veel beperkter en willen mensen in de eigen woning blijven wonen. De woning vertegenwoordigt een bepaalde levenstandaard en vanwege de afgenomen mobiliteit is de wil om te verhuizen klein. De behoefte bestaat aan verzilverproducten waarvoor verhuizen niet noodzakelijk is. 1 Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p.9. 3 Regeerakkoord 2012, p Taskforce Verzilveren 2013, p.5. 5 Taskforce Verzilveren 2013, p.5. 6 Vereniging Eigen Huis 2012, p.10. 1

8 Een voorbeeld van een dergelijke verzilverproduct is de constructie waarbij men de woning verkoopt aan een investeerder onder voorbehoud van een vruchtgebruik of huurrecht. 7 Andere mogelijkheden zijn het afsluiten van een extra hypotheek of een zogenoemde omkeerhypotheek 8 of krediethypotheek. Bij de laatste twee varianten kan men zonder verkoop van de eigen woning de overwaarde opnemen in de vorm van aanvullend inkomen. 9 De overheid erkent de behoefte aan verschillende mogelijkheden en zet volgens de miljoenennota 2013 in op het flexibiliseren van de gehele woningmarkt. Het liquide maken van het vermogen uit de eigen woning moet eenvoudiger worden. Deze vereenvoudiging wil men realiseren door het vergemakkelijken van de overstap naar een goedkopere (huur)woning. Daarnaast is onderzoek en uitbreiding van de markt voor verzilverproducten waarbij men in de eigen woning kan blijven wonen essentieel. 10 Het belang van verzilverproducten waarbij men in de woning kan blijven wonen, is steeds groter. 11 Daarbij spelen echter een veelvoud van daaraan direct verbonden fiscale, civielrechtelijke en economische aspecten. In Nederland zijn door de jaren heen verschillende van deze verzilverproducten op de markt aangeboden. De Taskforce Verzilveren 12 heeft in 2012 een onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om de overwaarde in de eigen woning te verzilveren. Ten tijde van dat onderzoek werden slechts twee vormen van verzilverproducten aangeboden op de Nederlandse markt, namelijk de Florius Verzilverhypotheek en de Keuzeplus Hypotheek van de Rabobank. 13 De meeste aanbieders zijn gestopt omdat dergelijke verzilverproducten door de economische crisis moeilijk van de grond kwamen. Consumenten hebben namelijk weinig inzicht in deze meestal nogal complexe producten. Daarbij komt dat het vertrouwen in financiële partijen op het moment niet erg groot is. De markt van verzilverproducten is door een combinatie van alle voorgaande factoren nog niet tot bloei gekomen, maar het lijkt er wel een die toekomst heeft. Op het moment lijken vooral de mogelijkheden waarbij huiseigenaren de overwaarde (deels) kunnen verzilveren en het woonrecht behouden geschikt. 14 Daarbij spelen echter ook de nodige fiscale belemmeringen een rol. 1.2 Probleemstelling De probleemstelling die uit het voorgaande volgt en daarom in deze masterthesis centraal zal staan, luidt: Wat zijn de mogelijkheden om de eigen woning in te zetten als aanvulling op het huidige palet van oudedagsvoorzieningen? Welke fiscale belemmeringen bestaan daarbij en hoe kunnen deze worden weggenomen binnen doel en strekking van de belastingwetgeving? 7 Boogaard & Visser 2013, p.1. 8 Ook wel opeethypotheek genoemd. 9 Boogaard & Visser 2013, p Miljoenennota 2013, p Vereniging Eigen Huis 2012, p Een maatschappelijke initiatief van volgende twaalf partijen: Achmea, Aedes, APG, Chronisch zieken en Gehandicapten Raad Nederland, CSO ouderenorganisaties, Ministerie van Binnenlandse Zaken, MN Services, Obvion Hypotheken, PGGM, Rabobank Nederland, SPF Beheer en Vereniging Eigen Huis. 13 Taskforce Verzilveren 2013, p Vereniging Eigen Huis 2012, p

9 1.3 Plan van aanpak Om de geformuleerde probleemstelling te beantwoorden, zal ik in hoofdstuk twee allereerst een uitgebreider beeld schetsen van het maatschappelijke belang van verzilveren. Dit hoofdstuk heeft als doel duidelijk te maken waarom een groeiende behoefte bij gepensioneerden bestaat om het inkomen aan te vullen en hoe de eigen woning hierin een rol kan spelen. In hoofdstuk drie zal ik een inventarisatie maken van de keuzes en mogelijkheden bij het inzetten van het vermogen in de eigen woning als oudedagsvoorziening. Hierin presenteer ik een overzicht van de voor- en nadelen en fiscale aspecten van diverse verzilvermethoden. In hoofdstuk vier staat vervolgens de fiscale belemmeringen bij de verschillende verzilvermethoden centraal. Tenslotte volgt in hoofdstuk vijf een antwoord op de probleemstelling en geef ik aanbevelingen voor eventueel vervolgonderzoek. 3

10 Hoofdstuk 2 De eigen woning als oudedagsvoorziening 2.1 Inleiding Steeds meer gepensioneerden maken zich zorgen over hun financiële positie vanwege onder andere de oplopende zorgkosten en een steeds onzekerder pensioen. De problemen en hervormingsmaatregelen binnen de woningmarkt, de zorg- en de pensioensector zijn er de aanleiding voor, dat gepensioneerden geïnteresseerd zijn om het inkomen aan te vullen. In deze ontwikkeling is de positie en eventuele inzetbaarheid van de eigen woning steeds belangrijker. In dit hoofdstuk ga ik dieper in op het maatschappelijke belang van verzilveren. Daarnaast kijk ik waarom de eigen woning geschikt zou kunnen zijn als aanvullende oudedagsvoorziening. In paragraaf 2.2 schets ik allereerst een beeld van het maatschappelijke belang van verzilveren. Concreet bespreek ik hierin specifieke uitdagingen en problemen die spelen binnen de afzonderlijke domeinen van onze verzorgingsstaat. Dit overzicht dient duidelijk te maken waarom steeds meer behoefte bestaat om de eigen woning in te zetten als aanvullende oudedagsvoorziening. Als eerste ga ik in op de zorgsector en vervolgens op de pensioensector. Welke problemen en hervormingen zorgen hier voor een toenemend belang van verzilveren? Tenslotte ga ik in deze paragraaf in op de woningsector met daarin als belangrijk onderdeel de hypotheekmarkt. In paragraaf 2.3 volgt een beschrijving van de eigen woning als mogelijke nieuwe oudedagsvoorziening. In deze paragraaf kijk ik naar het vermogen om te verzilveren dat in Nederland aanwezig is. Daarbij geef ik een overzicht van de opbouw van de woningmarkt in Nederland en het vermogen (overwaarde) dat daarin besloten ligt. Dit overzicht laat zien of überhaupt de mogelijkheid tot verzilveren bestaat. Daarnaast behandel ik het onvermogen om te verzilveren. Dit deel laat de beperkingen zien van het gebruik van de eigen woning als aanvulling voor de oude dag. Tenslotte zal in paragraaf 2.4 het hoofdstuk worden afgesloten met een conclusie. 2.2 Het maatschappelijke belang van verzilveren De zorgsector Het Nederlandse zorgverzekeringsstelsel bestaat uit twee volksverzekeringen te weten de Zorgverzekeringswet en de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten. Alle Nederlandse ingezetenen zijn van rechtswege verplicht verzekerd 15 voor de AWBZ en ten gevolge daarvan ook voor de Zvw. 16 Daarnaast bestaat de mogelijkheid voor het afsluiten van één of meer vrijwillige aanvullende verzekering(en). Het Nederlandse zorgstelsel is erop gericht dat zorg voor iedereen bereikbaar moet zijn, waarbij onderscheid bestaat tussen langdurige zorg (care) en kortdurende geneeskundige zorg (cure). Voor kortdurende geneeskundige zorg is een basis zorgverzekering voor iedere Nederlander verplicht. Een dergelijk basispakket geeft dekking voor noodzakelijke, op genezing gerichte zorg. De verstrekking en financiering van langdurige zorg (care) en onverzekerbare medische risico s regelt de overheid grotendeels via de AWBZ. 15 Actieve militairen en gemoedsbezwaarden zijn van deze verzekeringsplicht uitgesloten op grond van art. 2 lid 2 Zvw. 16 Art. 2 lid 1 Zvw. 4

11 Nu de levensverwachting van 65-jarige mannen en vrouwen in de afgelopen dertig jaar fors gestegen is, kampt dit zorgstelsel met steeds meer uitdagingen. Volgens cijfers van het CBS ligt de resterende levensverwachting van 65-jarige mannen op 18,3 jaar en die van vrouwen op 21,3 jaar. 17 Daarbij komt dat mensen niet alleen langer leven, maar ook steeds meer jaren in als goed ervaren gezondheid doorbrengen. 18 Dat komt onder andere door het feit dat zij steeds langer zonder lichamelijke beperkingen leven en dat hulpmiddelen zoals rolstoelen, trapliften en dergelijke verbeteren. De keerzijde van een langer leven is dat ouderen langduriger worden geconfronteerd met chronische ziekten. De cijfers van het CBS laten zien dat mannen van de 18,3 jaar slechts 4,3 jaar zonder chronische aandoeningen leven en vrouwen 3,2 jaar. Het aantal kwetsbare ouderen met een chronische aandoening zal stijgen met ongeveer 40 procent wat betekent dat op termijn veel extra mensen in de zorg nodig zijn. 19 In de zorgsector zijn de uitgaven daarnaast gestegen door de toegenomen welvaart, door technologische vooruitgang, de groei van het aanbod en de vraag van mondige patiënten. 20 Met de piek van de genoemde vergrijzing over 10 à 15 jaar wordt een verdere stijging van deze uitgaven verwacht. Deze verwachting is gebaseerd op de toename van het aantal ziekenhuisopnames en verschillende operaties onder 65-plussers. Mensen in deze leeftijdscategorie lopen logischerwijs een bovengemiddeld risico op een ziekenhuisopname of operatie. De kosten in de zorg zullen daardoor blijven stijgen net als de behoefte aan extra personeel in die sector. Om de zorg in de toekomst dus toegankelijk, betaalbaar en kwalitatief acceptabel te houden, zijn hervormingsmaatregelen nodig. Het ligt in de lijn der verwachting dat ouderen steeds meer zelf hun eigen ziektekosten moeten gaan dragen en dat tegelijkertijd het verzorgingsniveau waarvoor de overheid garant staat geleidelijk daalt. 21 De maatregelen zijn al terug te zien in onder andere de stijging van het eigen risico in de zorg, dat 150 bedroeg bij de invoering in Intussen is het eigen risico gestegen tot 360 in Daarnaast zal de overheid een blijvend toenemend beslag op het inkomen van de oudere zorgvrager leggen en zal het niet meer vanzelfsprekend zijn dat de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) alle kosten voor benodigde zorg kan dragen. 23 De impact die deze maatregelen hebben op het inkomen van huishoudens is cijfermatig te onderbouwen. Zo is de uitgave aan zorg per hoofd van de bevolking tussen 2001 en 2012 gestegen van 3273 euro naar 5510 euro De pensioensector Het Nederlandse pensioenstelsel rust op de zogenoemde drie pijlers: 1. Algemene Ouderdomswet (AOW). 2. Aanvullende pensioenopbouw via werkgever. 3. Individuele aanvullende pensioenvoorzieningen. 17 Centraal Bureau voor de statistiek De in de deze alinea genoemde cijfers en statistieken zijn alle afkomstig uit dit rapport, tenzij anders vermeld. 18 Monissen 2012, p Monissen 2012, p Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p Kavelaars 2012, p Art. 19 lid 1 Zvw. 23 Vereniging Eigen Huis 2012, p Centraal Bureau voor de Statistiek

12 De AOW vormt in Nederland de eerste pijler van het pensioenstelsel. De AOW is het staatspensioen, de basis van het pensioensysteem in Nederland. In beginsel heeft iedereen die woont of werkt in Nederland recht op een AOW-uitkering vanaf de AOW-gerechtigde leeftijd. Bij minimaal 50 jaar ingezetenschap bestaat het recht op h volledige AOW-uitkering. 25 De AOW wordt gefinancierd door middel van een omslagstelsel. Het omslagstelsel houdt in dat beroepsbevolking bijdraagt door middel van AOW-premies aan de uitkeringen van de huidige AOW ers. Deels deze AOW- premies en deels de algemene middelen van de overheid dragen de kosten van de AOW. De tweede pijler van het pensioenstelsel bestaat uit collectieve bedrijfspensioenen. Het grootste deel van de werkgevers in Nederland heeft een dergelijke aanvullende pensioenregeling. Bedrijfspensioenen zijn meestal collectief geregeld en de werknemers nemen vaak automatisch of verplicht deel aan een dergelijke regeling. Hierdoor krijgen gepensioneerde werknemers een aanvullende uitkering bovenop hun AOW-uitkering. Een pensioenfonds, verzekeraar of premiepensioeninstelling beheert deze bedrijfspensioenen en de financiering vindt plaats via kapitaaldekking. Meestal betalen werkgevers 2/3 van de totale pensioenpremies en werknemers 1/3 deel. 26 In de derde pijler zitten de individuele aanvullende pensioenvoorzieningen, zoals lijfrenten, koopsommen en levensverzekeringen. Deze pijler bestaat uit geld dat mensen zelf opzij zetten voor hun oude dag, door het te sparen, te beleggen of te verzekeren. In deze pijler kunnen mensen fiscaal gefaciliteerd een extra oudedagsvoorziening opbouwen om eerder met pensioen te gaan of kunnen zij een pensioentekort aanvullen. Het is vanwege de veranderende (economische) omstandigheden noodzakelijk om aanpassingen aan het pensioenstelsel te doen teneinde dit stelsel in de toekomst solide en betaalbaar te houden. De samenleving vergrijst en mensen worden steeds ouder, waardoor mensen een langere tijd AOW-uitkeringen en aanvullend pensioen ontvangen. 27 Daarnaast neemt de invloed van de financiële markten toe en zorgt de onrust op de financiële markten ervoor dat we behoefte hebben aan een versterking van het stelsel. De onrust op de financiële markten heeft een grote invloed gehad op het vermogen van pensioenfondsen. De dekkingsgraad van pensioenfondsen dient ongeveer 145 procent te zijn om een risicovrij en inflatiebestendig pensioen te kunnen garanderen in de tweede pijler volgens het CPB. 28 De dekkingsgraden van pensioenfondsen zijn echter gedaald van 144 procent tot 100 procent in de periode tussen 2007 en Dit is grotendeels te wijten aan tegenvallende beleggingsresultaten vanwege de lage rentestand. De bovengenoemde vergrijzing in combinatie met de lage beurskoersen en een lage rente vormen samen de aanleiding voor de daling van het vermogen van pensioenfondsen. De overheid heeft reeds een aantal maatregelen genomen om het Nederlandse pensioenstelsel meer toekomstbestendig te maken. Allereerst is de pensioengerechtigde leeftijd waarop de AOW en het eventuele aanvullende pensioen ingaan verhoogd in de wet Verhoging AOW- en 25 Art. 2 jo. art. 6 lid 1 onderdeel a, jo. art. 7 jo. art. 7a AOW. 26 Bron: geraadpleegd op 18 mei Bron: geraadpleegd op 18 mei Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p.14. 6

13 pensioenrichtleeftijd per 1 januari Vanaf 1 januari 2013 wordt de AOW-gerechtigde leeftijd stapsgewijs verhoogd tot 66 jaar in 2019 en tot 67 jaar in Vanaf 2024 wordt de AOW-gerechtigde leeftijd gekoppeld aan de levensverwachting. 30 Het kabinet-rutte-asscher wil na 2015 de AOW-leeftijd sneller verhogen. Op basis van dit plan ligt de AOW-leeftijd in 2018 op 66 jaar en in 2021 op 67 jaar. 31 De pensioenrichtleeftijd in de tweede pijler is per 1 januari 2013 in één stap verhoogd van 65 jaar in 2013 naar 67 jaar in Vanaf 2015 zal de pensioenrichtleeftijd ook worden gekoppeld aan de levensverwachting waarbij men dezelfde methode gebruikt als bij het vaststellen van de AOW-gerechtigde leeftijd. 33 Door de verhoging van pensioenrichtleeftijd naar 67 jaar zullen werknemers waarschijnlijk langer doorwerken en dus over een langere periode pensioen kunnen opbouwen. Ten gevolge daarvan zijn in 2014 de grenzen waarbinnen men fiscaal gefaciliteerd pensioen kan opbouwen verlaagd. Zo zijn de maximale opbouwpercentages voor middelloonregelingen verlaagd van 2,25% in 2013 naar 2,15% in Voor eindloonregelingen geldt een verlaging van 2% in 2013 naar 1,9% in Voor beschikbare premieregeling is een soortgelijke aanpassing doorgevoerd die ervoor zorgt dat het pensioen na 40 jaren opbouw niet meer bedraagt dan 75% van het gemiddelde pensioengevende loon op dat tijdstip. 36 De komende jaren staan nog meer hervormingen op de agenda. Het recent gesloten pensioenakkoord op 18 december 2013 zal leiden tot een verdere versobering van de grenzen waarbinnen men fiscaal gefaciliteerd pensioen kan opbouwen. Voor eindloon- en middelloonregelingen zullen de maximale opbouwpercentages vanaf 2015 dalen tot respectievelijk 1,657% en 1,875% van het pensioengevend loon. 37 Het pensioengevend loon zal vanaf 2015 worden afgetopt op euro. 38 Tenslotte bestaan er ideeën om de AOW verder te fiscaliseren en het opheffen van het premiemaximum. Doel van deze fiscalisering en het opheffen van het premiemaximum is het betaalbaar houden van de AOW. Bij verdere fiscalisering van de AOW is het de bedoeling dat de AOW-premies, die nu alleen personen onder de AOW gerechtigde leeftijd betalen, worden aangevuld door extra premieheffing bij mensen boven de AOW gerechtigde leeftijd. Op dit moment betalen zij in de eerste twee belastingschijven nauwelijks AOW-premie. Deze voorgestelde hervorming stuit op weerstand, aangezien deze fiscalisering een forse inkomensachteruitgang kan betekenen voor de mensen boven de AOW gerechtigde leeftijd. De opheffing van het premiemaximum heeft tot gevolg dat mensen voortaan ook in de derde en vierde tariefschijf van box I AOW-premies moeten betalen. 29 Art. 7a lid 1 AOW. 30 Art. 7a lid 2 AOW. 31 Bron: geraadpleegd op 18 mei Art. 18a lid 6 Wet LB Art. 7a lid 2 AOW. 34 Art. 18a lid 1 Wet LB Art. 18a lid 2 Wet LB Art. 18a lid 3 Wet LB Bijlage bij Kamerstuk nr. K, Integrale tekst artikelen wetsvoorstellen en 33847, p Bijlage bij Kamerstuk nr. K, Integrale tekst artikelen wetsvoorstellen en 33847, p

14 2.2.3 De woningmarkt De woningmarkt zit al sinds het begin van de economische crisis in het slop. De markt zit op slot door de groeiende economische onzekerheid en financiële problemen bij steeds meer huishoudens, gemeentes en woningcorporaties. 39 Deze crisis is op verschillende vlakken in de woningmarkt zichtbaar. Allereerst zijn de huizenprijzen de afgelopen jaren flink gedaald. Uit het Kwartaalbericht woningmarkt van februari 2014 dat Rabobank Nederland publiceerde, valt op te maken dat de huizenprijzen zijn gedaald met ongeveer 20% sinds de top in De dalende prijzen en het gebrek aan kopers zorgden ervoor dat productie van nieuwbouwwoningen is gedaald van woningen in 2009 tot nog geen woningen in Deze effecten samen hebben tot gevolg dat het aantal verkooptransacties op het laagste punt zit sinds De prijzen van koopwoningen stabiliseerde enigszins in de tweede helft van 2013 en het bodemniveau van de woningprijzen wordt waarschijnlijk bereikt gedurende De woningprijs zal echter bij het bereiken van deze bodem relatief gezien niet meer zo snel kunnen stijgen als voor de crisis, door onder andere de aangescherpte kredietnormen. Daarnaast spelen al langer problemen die een extra negatieve invloed hebben op het aantal transacties op de woningmarkt, zoals een tekort aan huurwoningen voor middeninkomens en onvoldoende geschikte woningen voor ouderen. 42 Tenslotte werkt de crisis op de woningmarkt door op de arbeidsmarkt. Indien mensen de eigen woning niet kunnen verkopen en/of geen nieuwe koopwoning of geschikt huurhuis kunnen vinden, gaat dit ten koste van de arbeidsmobiliteit De hypotheekmarkt De Nederlandse hypotheekmarkt is een belangrijk onderdeel van de woningmarkt die veel invloed heeft op het functioneren van die markt als geheel. Decennia lang is het aandeel koopwoningen in de markt toegenomen. De toename van de welvaart heeft samen met overheidsmaatregelen zoals de hypotheekrenteaftrek, de premiekoopwoningen en de verkoop van sociale huurwoningen het eigenwoningbezit opgestuwd. 43 Het aanbieden van nieuwe hypotheekproducten zoals de aflossingsvrije- of spaarhypotheek was daarnaast voor mensen met minder inkomen een uitgelezen mogelijkheid om toch een eigen woning te kopen. De omvang van de hypotheekschulden is daardoor in de afgelopen jaren ook fors gestegen. In het derde kwartaal van 2013 bedroeg de totale hypotheekschuld in Nederland ongeveer 645 miljard euro tegenover 480 miljard in De prijsontwikkelingen in de woningmarkt werken door in de hypotheekmarkt. Wanneer huizenprijzen namelijk dalen, zoals de afgelopen jaren constant het geval is geweest, lopen eigenaar-bewoners het risico op een restschuld. Als zij de eigen woning (noodgedwongen) moeten verkopen, kan het voorkomen dat de verkoopopbrengst niet toereikend is om de hypotheekschuld af te lossen. De verhouding tussen de hypotheekschuld en de woningwaarde 39 Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek 2014, p Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek 2014, p Asbeek Brusse & Van Montfort 2012, p Ministerie van BZK & Centraal Bureau voor de Statistiek 2013, p Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek 2014, p

15 staat bekend als de Loan-to-Value en geeft de kwetsbaarheid van eigenaren weer. 45 Natuurlijk is in veel situaties slechts sprake van een potentiële restschuld. Indien de woning niet wordt verkocht bestaat is er feitelijk geen probleem. De gemiddelde LTV is sinds 2002 gestegen van 39% naar 60% eind Als men nog specifieker kijkt naar mensen die recent verhuisd zijn, is de LTV nog hoger, namelijk 87% in Gezien het feit dat de huizenprijzen in 2013 lichtelijk verder gedaald zijn, zal deze LTV eerder verslechteren dan verbeteren. De verslechtering van deze LTV is echter niet geheel te wijten aan de dalende huizenprijzen. Ook ontwikkelingen in de afgelopen jaren zoals de opkomst van de aflossingsvrije hypotheek en de bereidheid van hypotheekverstrekkers om meer te lenen dan de woningwaarde zijn hier debet aan. 48 Zoals gezegd zullen de huizenprijzen vermoedelijk in de loop van 2014 het bodemniveau bereiken. Het prijsniveau zal naar verwachting niet snel gaan stijgen en dus zullen veel huishoudens de komende jaren een restschuld overhouden bij verkoop. 49 De hierboven beschreven ontwikkeling is zeker met het oog op de inzet van de eigen woning als oudedagsvoorziening zorgelijk. Verzilverproducten gaan immers uit van overwaarde in de eigen woning. De overheid heeft daarom op de woningmarkt/hypotheekmarkt reeds verschillende maatregelen getroffen die moeten leiden tot schuldreductie. Sinds 1 januari 2013 is de zogenoemde Wet herziening fiscale behandeling eigen woning in werking getreden. Deze wet behelst een aantal wijzigingen in de eigenwoningregeling. 50 De belangrijkste wijzigingen van deze wet zijn hieronder in hoofdlijnen weergegeven: 1. Het begrip eigenwoningschuld is aangepast waardoor voor hypothecaire leningen die op of na 1 januari 2013 zijn aangegaan geldt dat de rente alleen aftrekbaar is als die lening in maximaal 360 maanden ten minste volgens een annuïtair aflossingsschema volledig wordt afgelost De vrijstelling in box I (en daarmee ook in box III) voor op of na 1 januari 2013 afgesloten kapitaalverzekeringen eigen woning, beleggingsrechten eigen woning en spaarrekeningen eigen woning zijn afgeschaft Met ingang van 1 januari 2014 is een begin gemaakt met het stapsgewijs afbouwen van het maximale tarief waartegen de hypotheekrente kan worden afgetrokken. Het maximale tarief van 52 procent wordt verlaagd naar 38 procent met stapjes van 0,5 procent per jaar Ministerie van BZK & CBS 2013, p Er wordt gesproken van een potentiële restschuld als de LTV hoger is dan 100 procent. 47 Het WoON2012 wordt hierbij als laatste meetpunt genomen. 48 Ministerie van BZK & CBS 2013, p Volgens het WoON2012 staan huishoudens op een potentiële restschuld en hebben huishoudens een woningwaarde die slechts 90 tot 100 procent van de hypotheekschuld dekt. 50 De eigenwoningregeling is opgenomen in art t/m 3.123a Wet IB Art a lid 1 onderdeel b jo. art c jo. art Wet IB Kamerstukken II , 33405, nr. 3, p Art lid 2 Wet IB

16 Daarnaast komt er overgangsrecht dat er voor zorgt dat een hypothecaire lening wordt aangemerkt als een bestaande lening, waarvoor eerbiedigende werking geldt of als een nieuwe lening, waarvoor de nieuwe regeling voor fiscale behandeling van de eigen woning geldt. 54 Bestaande hypotheken blijven door dit overgangsrecht kwalificeren als eigenwoningschuld en dus heeft men recht op hypotheekrenteaftrek. Tenslotte is sinds augustus 2011 de Gedragscode Hypothecaire Financieringen 55 van kracht. Op basis van die gedragscode is op de financiering voor de aankoop van een woning een beperking gezet. Men kan nu tot maximaal 106% van de waarde in het economische verkeer van een woning een hypothecaire lening afsluiten. 56 Per 1 januari 2013 wordt een verdere verlaging van 1 procent per jaar ingezet, waardoor het men in 2018 slechts tot 100% van de waarde mag financieren. 57 Dat deze maatregelen effect hebben is reeds te zien. De totale uitstaande hypotheekschulden in Nederland zijn gedaald van 651 miljard euro eind 2012 tot 645 miljard euro eind Dit heeft een tweetal positieve effecten: een afgeloste hypotheek zorgt voor lagere woonlasten op de oude dag en het vermogen (overwaarde) in de eigen woning kan worden aangewend als oudedagsvoorziening. 2.3 De eigen woning: de nieuwe oudedagsvoorziening? De in paragraaf 2.2 beschreven problemen, uitdagingen en reeds genomen maatregelen binnen de afzonderlijke deelgebieden van onze verzorgingsstaat laten duidelijk zien waarom steeds meer mensen in onzekerheid leven over hun financiële positie. Mensen willen graag eigen voorzieningen treffen om bepaalde inkomensrisico s op te kunnen vangen. Het is de vraag of de overwaarde van een eigen woning kan dienen als geschikte oudedagsvoorziening. In de komende twee paragrafen wordt ingegaan op het vermogen en onvermogen om te verzilveren. Dit laat zien in hoeverre de eigen woning geschikt is om te dienen als (aanvullende) oudedagsvoorziening Het vermogen om te verzilveren De eigen woning is, en daarmee citeer ik de Taskforce Verzilveren 59 : een spaarvarken, maar dan wel een spaarvarken dat stuk geslagen moet worden om het geld eruit te krijgen. Om de overwaarde in de eigen woning in te zetten als aanvulling op het inkomen bestaan verschillende manieren. Op deze manieren zal ik dieper ingaan in hoofdstuk 3, waar ik de keuzes en mogelijkheden ten aanzien van verzilveren behandel. Deze paragraaf beschrijft de opbouw van de Nederlandse woningmarkt en het vermogen (overwaarde) dat daarin opgesloten ligt. Deze beschrijving maakt duidelijk of de eigen woning zou kunnen dienen als aanvullende oudedagsvoorziening. 54 Kamerstukken II , 33405, nr. 3, p. 3. Zie daarnaast art. 10bis.1. Wet IB Gedragscode Hypothecaire Financieringen Deze gedragscode is gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te Amsterdam onder nummer Dit bedrag is opgebouwd uit 104% voor de financiering van de woning en 2% voor de overdrachtsbelasting. 57 Kamerstukken II , 33208, nr. 1, p Rabobank Nederland Kennis en Economisch Onderzoek 2014, p Taskforce Verzilveren 2013, p.9. 10

17 Volgens de cijfers in het rapport Wonen in ongewone tijden uit 2013 blijkt dat 95,8 procent van alle particuliere huishoudens een zelfstandige woning bewoont. 60 Hiervan heeft 59,3 procent een koopwoning en 40,7 procent een huurwoning. Figuur 1: Ontwikkeling woningvoorraad naar eigendomsvorm, In figuur 1 61 is de ontwikkeling van de woningvoorraad naar eigendomsvorm duidelijk zien. Het aantal koopwoningen is de afgelopen jaren fors toegenomen door toegenomen welvaart in combinatie met overheidsmaatregelen zoals hypotheekrenteaftrek, premiekoopwoningen en verkoop van sociale huurwoningen. 62 Daarbij valt het op dat in 2013 voor het eerst de verhouding tussen huur- en koopwoningen gelijk is gebleven. De stagnatie in stijging van het aantal koopwoningen komt deels voort uit de crisis op de woningmarkt en deels uit het gebrek aan vertrouwen dat consumenten op dit moment in die markt hebben. Daarnaast is de stagnatie te verklaren door maatregelen op het gebied van hypotheekrenteaftrek. Figuur 2: Ontwikkeling omvang totale woningvoorraad (huur en koop) naar reële WOZwaardeklasse ( ). Uitsluitend woningen gebouwd voor Voor ongeveer 60% van de Nederlandse particuliere huishoudens zou de eigen woning dus een rol kunnen spelen als eventuele oudedagsvoorziening. Daarvoor dient wel overwaarde te bestaan in de eigen woning. In figuur 2 63 is de procentuele ontwikkeling van de gemiddelde 60 Ministerie van BZK & CBS 2013, p Ministerie van BZK & CBS 2013, p Ministerie van BZK & CBS 2013, p Ministerie van BZK & CBS p

18 WOZ-waarde van zowel koop- als huurwoningen tussen 2009 en 2012 weergegeven. Een gemiddelde woning in 2012 heeft een WOZ-waarde van rond de (het nulpunt). Ten opzichte van 2009 is dit ongeveer minder, een daling van 9,2 procent. 64 Als men specifieker kijkt naar de prijssegmenten, dan is duidelijk zichtbaar dat het aantal woningen in de hoge prijssegmenten (vanaf ) tussen behoorlijk is gekrompen. Het aandeel woningen in het lagere prijssegment (tot ) is daarentegen weer aanzienlijk gestegen. Het is duidelijk dat de stagnatie op de woningmarkt een grote invloed heeft op de waarde van woningen. Dit neemt niet weg dat de eigen woning een belangrijke bron van eigen vermogen is. Veel mensen steken namelijk tijdens hun werkzame leven geld in hun woning. Het is vervolgens ook niet zo, dat als gevolg van de crisis op de huizenmarkt en de hoge hypotheekschulden geen overwaarde meer op deze woningen rust. Het totale netto-vermogen, oftewel de overwaarde, die in huizen besloten ligt, is te becijferen op een ruime 500 miljard euro in Dit komt grofweg overeen met de 558 miljard euro die volgt uit de resultaten van het Woononderzoek Juist de oudere generatie heeft door de verdere aflossing van de hypotheek en de reeds gerealiseerde prijsstijgingen in het verleden een hoger netto-vermogen opgebouwd. Volgens het CBS is namelijk 80% van de hiervoor genoemde overwaarde in handen van 50-plussers. 67 De overwaarde zal door de dalende huizenprijzen verminderen, maar zeker niet geheel verdwijnen. In figuur 3 68 is de ontwikkeling van de overwaarde (gele lijn), het inkomen en belastbaar vermogen naar leeftijd te zien voor woningeigenaren. Deze grafiek bevestigt nogmaals de voorgaande conclusie van de aangehaalde onderzoeken. In de grafiek is namelijk duidelijk te zien dat jongere generaties gemiddeld genomen geen of weinig overwaarde in hun eigen woning hebben. Dit heeft te maken met de relatief hoge hypotheek (de periode om af te lossen is nog vrij kort geweest) in combinatie met de forse prijsdalingen op de huizenmarkt sinds Figuur 3: Overwaarde, inkomen en belastbaar vermogen naar leeftijd voor woningeigenaren. 64 Ministerie van BZK & CBS 2013, p Bron: geraadpleegd op 18 mei Ministerie van BZK & CBS Taskforce Verzilveren 2013, p Taskforce Verzilveren 2013, p. 12. Onderliggende bron: WoON

19 Dat de overwaarde vooral geconcentreerd is bij de oudere generaties laat ook figuur 4 69 zien. Dit cirkeldiagram laat de totale overwaarde in Nederland per leeftijdscategorie zien. De 50-plussers, nog werkend of gepensioneerd, hebben samen ongeveer 78% van de totale overwaarde in hun bezit. Deze leeftijdsgroep heeft de eigen woning in de meeste gevallen aangekocht voor het jaar 2009 en in de daaropvolgende periode geprofiteerd van prijsstijgingen op de woningmarkt. Daarnaast is tijdens hun werkzame leven een gedeelte van het inkomen in de eigen woning gestoken en afgelost op de hypotheekschuld. Dit heeft uiteraard een positief effect op de overwaarde. Figuur 4: Overwaarde per leeftijdsgroep (In mrd euro en als % van totaal) Als we vervolgens verder inzoomen op de categorie 50-plussers, wordt bevestigd dat de overwaarde meestijgt met de leeftijd. In figuur 5 70 en figuur 6 71 is een onderscheid gemaakt voor de overwaarde tussen de oudste twee leeftijdscategorieën, namelijk jaar en 65+. Uit figuur 5 blijkt dat tussen het 50 e en 65 ste levensjaar tenminste 67% van de huishoudens een overwaarde heeft van meer dan euro. 72 Dit komt neer op ongeveer 1,6 miljoen huishoudens. Figuur 5: Overwaarde in klassen voor Figuur 6: Overwaarde in klassen voor 65+ (aantallen en % van totaal) (aantallen en % van het totaal) Uit figuur 6 blijkt dat de eigen woning van de groep 65-plussers een nog grotere overwaarde vertegenwoordigt. Van die groep beschikt bijna 60% over meer dan euro overwaarde in de eigen woning. 69 Taskforce Verzilveren 2013, p. 12. Onderliggende bron: WoON Taskforce Verzilveren 2013, p. 13. Onderliggende bron: WoON Taskforce Verzilveren 2013, p. 13. Onderliggende bron: WoON Taskforce Verzilveren 2012, p

20 Uit het voorgaande kan men concluderen dat de eigen woning een belangrijk investeringsgoed en tegelijkertijd spaarpot is. Voor veel mensen is het een belangrijke vorm van eigen vermogen, waarvan de overwaarde alleen maar toeneemt gedurende hun leven. Gepensioneerden die in het bezit zijn van een eigen woning beschikken gemiddeld genomen over voldoende vermogen om te verzilveren, zowel letterlijk als figuurlijk Het onvermogen om te verzilveren Om een compleet beeld te krijgen van de eigen woning als eventuele aanvullende oudedagsvoorziening worden in deze paragraaf de beperkingen van de eigen woning als aanvullende oudedagsvoorziening beschreven; het zogenaamde onvermogen te verzilveren. Dit heeft twee oorzaken: het ontbreken van eigenwoningbezit of een lage overwaarde (of het ontbreken daarvan) in de eigen woning. Het verzilveren van overwaarde in de eigen woning veronderstelt allereerst het bezit van een koopwoning. 73 Het is daarom goed te beseffen dat de eigen woning als oudedagsvoorziening totaal niet vergelijkbaar is met een volksverzekering als de AOW of een werknemersverplichting als pensioen waarvan iedereen of bijna iedereen (verplicht) gebruik maakt. 74 Het inzetten van de woning als aanvullende oudedagsvoorziening is namelijk niet voor iedereen weggelegd, aangezien 40,7% van de huishoudens in een huurwoning woont. Het is eerder te vergelijken met een individueel financieel product zoals een lijfrente of bankspaarrekening. Hierbij kan de vraag gesteld worden of niet juist de groep huurders een aanvulling voor hun oude dag het hardste nodig heeft. De mensen met een koopwoning hebben klaarblijkelijk de overwaarde van het huis, maar gemiddeld ook een hoger inkomen en hoger belastbaar vermogen dan huurders. 75 De overheid erkent dit probleem getuige een zinsnede uit de Miljoenennota uit 2013: Huishoudens met een lager pensioen hebben wellicht meer behoefte aan extra inkomsten, maar deze groep heeft vaker een huurhuis. 76 De Nederlandse overheid zet daarom reeds een aantal jaren diverse stimuleringsmaatregelen in ten behoeve van het eigenwoningbezit. Zij heeft dit de afgelopen jaren in concreto op drie manieren gedaan: door middel van hypotheekrenteaftrek, door het onbelast laten van kapitaalverzekeringen eigen woning én door het vermogen in de eigen woning niet zoals andere bronnen van vermogen in box III te belasten. 77 De maatregelen zoals hypotheekrenteaftrek stimuleren het eigenwoningbezit, maar beperken tegelijkertijd de prikkel om af te lossen op de hypotheekschuld. Dit leidt tot een vermindering overwaarde in de eigen woning en verhoogt tevens de woonlasten op latere leeftijd worden verhoogd. In dat geval is sprake van onvermogen om te verzilveren vanwege een lage overwaarde (of het ontbreken daarvan) in de eigen woning. Kortom, de mogelijkheden om te verzilveren staan of vallen met het goed functioneren van zowel de woningmarkt als de hypotheekmarkt. Het lijkt niet realistisch om verdere uitbreiding van eigenwoningbezit te stimuleren. De evolutie van de woningprijzen en de strengere regels ten aanzien van hypotheekverstrekking zorgen er voor dat eigenwoningbezit voor een gedeelte 73 Taskforce Verzilveren, p Taskforce Verzilveren, p Taskforce Verzilveren, p Miljoenennota 2013, p Elsinga & Toussaint 2012, p

21 van de bevolking onbereikbaar blijft. 78 De woningmarkt zoals Nederland die kent met meerdere segmenten zorgt voor meer opties voor huishoudens en ten gevolge daarvan is eigenwoningbezit niet algemeen. 79 Het blijkt namelijk uit studies in andere landen waar eigenwoningbezit (meer) algemeen is, dat dit vooral het gevolg is van het bedoeld of onbedoeld ontbreken van alternatieve opties op de woningmarkt. 80 Mochten de lage inkomensgroepen toch de mogelijkheid hebben om eigenaar te worden, dan is de vraag of zij ook daadwerkelijk overwaarde kunnen opbouwen. Zij komen namelijk vaker terecht in koopwoningen van slechte kwaliteit. Bovendien zijn deze woningen vaak gelegen in wijken die minder goed liggen in de markt. Hoge kosten voor renovatie, onderhoud en nutsvoorzieningen kunnen er de reden van zijn dat de woningwaarde eerder af- dan toeneemt. 81 Tenslotte is het sociale aspect omtrent verzilveren niet onbelangrijk. Als de overwaarde in de eigen woning gebruikt gaat worden als aanvullende oudedagsvoorziening is de vraag of dit gevolgen heeft voor de solidariteit in de samenleving. Een verdere financialisering 82 van de eigen woning zou een negatief effect kunnen hebben op de solidariteit tussen eigenaren en nieteigenaren. 83 Deze financialisering kan namelijk leiden tot een aantal andere neveneffecten. De belangen van huurders en eigenaren kunnen zich namelijk dan gaan uiten via bijvoorbeeld stemgedrag. Eigenwoningbezitters zullen de woningwaarde steeds belangrijker gaan vinden en daarom vaker voorstander zijn van economisch beleid dat daar de nadruk op legt. 84 Dit soort effecten kunnen daarnaast spelen tussen de meer gevarieerde groep van eigenaren onderling. De meer welgestelde eigenwoningbezitters kunnen de eigenwoningwaarde namelijk beter behouden/verhogen dan de wat minder welgestelde eigenaren. 85 De inzet van het eigenwoningbezit als aanvullende oudedagsvoorziening zou dus kunnen leiden tot meer sociale ongelijkheid tussen eigenaren en niet-eigenaren, maar ook tussen de welgestelde en minder welgestelde eigenaren onderling Conclusie Uit dit hoofdstuk komt naar voren dat de huidige maatschappelijke ontwikkelingen binnen de pensioen-, zorg- en woonsector aanleiding zijn van het feit dat vele mensen zich zorgen maken over de financiële situatie tijdens hun oude dag. Zij willen daarom zelf voorzieningen treffen om eventuele financiële risico s zoals uitgaven voor zorg of aanpassingen aan de eigen woning af te dekken. Het maatschappelijke belang van verzilveren van de overwaarde in de eigen woning is daarmee duidelijk geworden. Het is vervolgens gebleken dat in Nederland meer dan de helft van de gepensioneerden in het bezit is van een eigen woning. Daarnaast bleek uit de cijfers dat gemiddeld genomen voldoende overwaarde bestaat om te verzilveren. In de laatste paragraaf kwam een aantal beperkingen naar voren van het gebruik van de eigen woning als aanvullende oudedagsvoorziening. Ten eerste wonen gepensioneerden die een aanvulling op hun inkomen het hardste nodig hebben meestal in een huurhuis. Zij kunnen van 78 Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p Met financialiseren in deze context wordt bedoeld dat men het eigenwoningbezit steeds meer als investering gaat beschouwen. 83 Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p Dewilde & Delfani 2012, p

22 de eigen woning als oudedagsvoorziening dus geen gebruik maken. Daarnaast hebben maatregelen (voornamelijk de hypotheekrenteaftrek) die het eigenwoningbezit stimuleren, geleid tot vermindering van de prikkel om af te lossen op de hypotheekschuld. Dit leidt in veel gevallen tot een lage(re) of ontbrekende overwaarde. De Nederlandse overheid kiest daarom sinds 2013 voor hervormingsmaatregelen ten aanzien van de behandeling van de eigen woning en de hypotheekrenteaftrek (zie paragraaf ). Het stapsgewijs afbouwen van het maximale tarief waartegen hypotheekrente kan worden afgetrokken, leidt tot de prikkel om af te lossen op de hypotheekschuld. Dit zorgt op den duur voor meer overwaarde in de eigen woning. Ten tweede leidt een koopwoning waarvan de hypotheek (gedeeltelijk) is afgelost tot lagere woonlasten en blijft er dus meer besteedbaar inkomen over op de oude dag. Voor een groot gedeelte van de gepensioneerden in Nederland bestaat voldoende vermogen om te verzilveren. De eigen woning zou op basis daarvan geschikt zijn om te dienen als aanvullende oudedagsvoorziening. Het blijft echter goed om mensen die geen vermogen hebben om te verzilveren niet uit het oog te verliezen. 16

23 Hoofdstuk 3 De keuzes en mogelijkheden bij het verzilveren 3.1 Inleiding In het voorgaande hoofdstuk is het maatschappelijke belang van verzilveren duidelijk geworden. Daarnaast is gebleken dat onder gepensioneerden in Nederland gemiddeld genomen een substantiële overwaarde bestaat in de eigen woning. Uit de gegevens van hoofdstuk twee blijkt dat de overwaarde verder toeneemt naarmate eigenaren ouder worden. Verzilveren gepensioneerden de overwaarde niet omdat zij daar geen aanleiding toe zien of kunnen zij dat niet vanwege het ontbreken van geschikte verzilvermogelijkheden? In dit hoofdstuk staan vanwege deze vragen de keuzes en mogelijkheden bij verzilveren centraal. Hierbij ga ik uit van situaties waarin daadwerkelijk sprake is van eigenwoningbezit en van een substantiële overwaarde. Een overzicht van keuzes en mogelijkheden is de volgende stap in de beantwoording van de vraag of de eigen woning daadwerkelijk kan dienen als een aanvulling op het huidige palet van oudedagsvoorzieningen. In paragraaf 3.2 ga ik allereerst in op de keuze om al dan niet te verzilveren en de overwegingen die daaraan ten grondslag liggen. Vervolgens worden in paragraaf 3.3 en verder de mogelijkheden om te verzilveren één voor één beschreven. Hierbij komen tevens de eventuele voor- en nadelen en fiscale aspecten van iedere constructie aan bod. Het hoofdstuk zal worden afgesloten met een tussenconclusie in paragraaf De keuze om al dan niet te verzilveren Allereerst moeten eigenwoningbezitters de keuze maken of ze hun vermogen willen besteden (en dus de overwaarde in de eigen woning gaat verzilveren) of dat vermogen verder willen opbouwen (sparen). Uit de cijfers in het voorgaande hoofdstuk kunnen we concluderen dat mensen in Nederland in het algemeen kiezen om hun vermogen verder op te bouwen. De gemiddelde overwaarde in de eigen woning blijft immers stijgen naarmate mensen ouder worden. Toussaint vergelijkt in haar onderzoek uit 2011 de vermogensopbouw in de eigen woning met de levenscyclustheorie. 87 Volgens deze theorie blijft het inkomen gedurende alle levensfasen constant. In de beginfase van het leven lenen mensen vaak geld, aangezien hun inkomen doorgaans onder het gemiddelde levenslange inkomen ligt. Vervolgens gaan ze tijdens het werkzame leven sparen en vermogen opbouwen, aangezien het inkomen normaliter boven het levenslange gemiddelde ligt. In de laatste fase van het leven consumeren deze personen vervolgens het opgebouwde vermogen, aangezien hun inkomen dan vaak laag is. 88 Toussaint trekt in haar onderzoek de volgende conclusie: De vermogensopbouw van de eigen woning volgt deze theorie in principe goed, zij het dat het ontsparen in de laatste fase vaak niet geëffectueerd wordt Toussaint 2011, p Modigliani & Brumberg 1954, p Toussaint 2011, p

24 Gepensioneerden maken blijkbaar de keuze om de overwaarde in de eigen woning niet te verzilveren. Als ze kiezen om te sparen kan dat een gevolg zijn van het ontbreken van directe aanleidingen om te verzilveren. De geschetste toekomstige ontwikkelingen in de zorg- en pensioensector brengen daar wellicht verandering in. Sparen kan echter ook een bewuste keuze zijn waaraan gegronde overwegingen ten grondslag liggen. Uit recente onderzoeken van zowel de economen Mastrogiacomo en Alessie als de psychologe Toussaint is gebleken dat de verschillende motieven om te sparen uiteen vallen in vier hoofdcategorieën 90 : 1. Onvoorziene uitgaven. 2. Aanvulling op het pensioen. 3. Grote geplande/onverwachtse uitgaven. 4. Schenkingen aan (klein)kinderen. Uit de bevindingen van Toussaint blijkt dat de laatste categorie, het schenken aan kinderen of kleinkinderen geen belangrijk motief vormt. Het sparen voor studie van het kind vormt daarentegen wel een belangrijk motief. Die reden valt voor de meeste 65-plussers weg, aangezien de kinderen dan al klaar zijn met hun studie. Kortom, mensen sparen meestal voor onvoorziene uitgaven, aanvulling op het pensioen en grote uitgaven. Grote uitgaven zijn vaak verbouwingen aan het huis, een nieuwe auto, verre reizen of iets dergelijks. Daarnaast sparen mensen voor een aanvulling op het pensioen(inkomen) dat gebruikt wordt voor noodzakelijke dagelijkse uitgaven. Tenslotte is een belangrijk motief om te sparen de kans op onvoorziene uitgaven zoals kosten voor zorg, financiële tegenvallers en ongelukken. Dit is voor 65-plussers extra belangrijk aangezien dergelijke risico s toenemen. 91 Zij moeten daarnaast denken aan het inkopen van huishoudelijke diensten, zorg aan huis indien nodig of het aanpassen van de woning aan fysieke beperkingen. Kortom, sparen is voor huishoudens wel degelijk een middel en geen doel op zichzelf. Het doel van sparen is namelijk om een buffer te creëren voor uitgaven en/of het pensioen aan te vullen. Het verzilveren van overwaarde in de eigen woning zou een geschikte manier kunnen zijn om dit doel te bereiken. Blijkbaar bestaan er dus andere overwegingen om de overwaarde in de eigen woning niet te consumeren. Of is dit geen bewuste keuze, maar een gevolg van onvoldoende (geschikte) mogelijkheden om te verzilveren? Allereerst zien mensen het vermogen in de woning meestal niet als een spaarpot die ze kunnen inzetten voor uitgaven of als aanvulling op het inkomen na pensionering. Wel als een buffer die huishoudens kunnen gebruiken als er geen andere oplossing meer is. 92 Daarnaast valt uit interviews in het onderzoek van Toussaint af te leiden dat indien huishoudens meer onzekerheid over toekomstig beleid ervaren, ze juist nog sterker gemotiveerd zijn om het vermogen in de woning te behouden als appel voor de dorst. Toussaint concludeert daarom het volgende: Veranderingen in de verzorgingsstaat leiden tot de gedachte dat beleid in de toekomst vaker zou kunnen veranderen, en geven daarom meer onzekerheid over de toekomst en dus een grotere gepercipieerde noodzaak voor een financiële buffer Mastrogiacomo & Alessie 2011 en Toussaint Taskforce Verzilveren 2012, p Toussaint 2011, p Toussaint 2011, p

25 Hoe groter de onzekerheid in een land betreffende de economische omstandigheden, hoe groter de weerstand om het vermogen uit te geven. Bij onvoorziene omstandigheden heeft men dan de eigen woning nog achter de hand. Tenslotte voelt consumptie van de eigen woning aan als verlies voor de eigenaren/bewoners. De woning voelt als een thuis, vertegenwoordigt een bepaalde levensstandaard en die willen gepensioneerden in principe niet graag opgeven. 94 Een verhuizing betekent verlies of het riskeren van deze levenstandaard. Eigenaren/bewoners geven er dan ook de voorkeur aan om dit te voorkomen. 95 Figuur 7: Woonduur van huishoudens naar leeftijd (gemiddeld). Zeker voor ouderen vanaf 65 jaar geldt dat zij liever niet verhuizen vanwege de afgenomen mobiliteit. De 65-plussers blijven dan ook steeds langer in de woning wonen waar zij hun kinderen hebben opgevoed. 96 Bovenstaande grafiek (figuur 7) 97 laat te zien dat woonduur in een eigen woning van 65-plussers tussen 1998 en 2012 met bijna drie jaar toegenomen is. Deze trend is deels het gevolg van Nederlands beleid om ouderen, eventueel met zorg aan huis, zolang mogelijk zelfstandig te laten wonen. Natuurlijk speelt hierin ook de stijging van de gemiddelde leeftijd waarop we sterven een rol. 98 Uit het voorgaande blijkt dat de eigen woning nog niet het imago van een aanvullende oudedagsvoorziening heeft. Het niet verzilveren van de overwaarde in de eigen woning is vaak een bewuste keuze waaraan gegronde overwegingen ten grondslag liggen. De economische crisis geeft mensen namelijk het gevoel dat ze een grotere financiële buffer nodig hebben. Daarnaast voelt het verzilveren van de overwaarde als verlies van een bepaalde levensstandaard. Het idee leeft namelijk dat mensen moeten verhuizen om het vermogen ten gelde te maken. Het vermogen in de eigen woning is immers in principe illiquide Toussaint 2011, p Toussaint 2011, p Ministerie van BZK & CBS 2013, p Ministerie van BZK & CBS 2013, p Ministerie van BZK & CBS 2013, p Toussaint 2011, p

26 Deze reden kan in belang afnemen indien er mogelijkheden bestaan om het vermogen te consumeren zonder te verhuizen. 100 Als mensen namelijk de keuze maken om de overwaarde te verzilveren, bestaan daar dan voldoende mogelijkheden voor? Is het mogelijk om niet te hoeven verhuizen? 3.3 De mogelijkheden om te verzilveren Als de beslissing is genomen om de overwaarde in de eigen woning te verzilveren, bestaan daar verschillende manieren voor. Mensen moeten kiezen op welke manier ze het vermogen willen verzilveren. Willen ze in de eigen woning blijven wonen of zijn ze bereid te verhuizen? Een aantal methodes is vooral interessant als de eigen woning niet meer is bezwaard met een hypotheekschuld, maar er bestaan ook mogelijkheden indien sprake is van een (kleine) hypotheek op de eigen woning. 101 De mogelijkheden zijn onder te verdelen in drie hoofdcategorieën: verkopen en verhuizen (paragraaf en 3.3.2), verkopen en blijven (paragraaf en 3.3.4) en tenslotte lenen en blijven (paragraaf en 3.3.6). 102 In deze paragrafen behandel ik dus zes verschillende verzilvermogelijkheden. 103 Per methode zal ik allereerst een theoretische beschrijving geven. Vervolgens breng ik de aspecten die mensen als voor- of als nadeel daarvan kunnen ervaren in kaart. 104 Tenslotte zal ik elke methode ingaan op de huidige fiscale consequenties Verhuizen naar een goedkopere koopwoning De allereerste en meest voor de hand liggende manier om de overwaarde in de eigen woning te verzilveren is verhuizen. Eén van de mogelijkheden daarbij is het verkopen van de oorspronkelijke eigen woning en een goedkopere (kleinere) woning aan te kopen. De koop van een woning is een overeenkomst waarvoor de bepalingen van titel 1 in boek 7 van het Burgerlijk Wetboek gelden. In de koopovereenkomst staan de gegevens van de verkoper en de koper, welke woning het betreft, de koopprijs, de datum van levering en zaken als ontbindende voorwaarden. De particuliere koop van een woning dient schriftelijk te worden aangegaan via een zogenaamde koopakte. 105 Een mondelinge overeenkomst is in dit geval niet geldig. Bij een koopovereenkomst verbindt de verkoper zich een zaak te geven en de koper dient daarvoor een prijs in geld te betalen. 106 Het geven van de verkoper houdt in dit geval in het afleveren van de woning en het overdragen van de eigendom. 107 De koopovereenkomst van een onroerende zaak dient te worden ingeschreven in de daartoe bestemde openbare registers 108, aangezien onroerende zaken registergoederen zijn. 109 Bij deze vorm van verzilveren zullen mensen de verkoopopbrengst van de huidige woning gedeeltelijk investeren in de nieuwe woning en het aflossen van de nog uitstaande hypotheekschuld. Het restant kunnen ze gebruiken als aanvullende oudedagsvoorziening. 100 Toussaint 2011, p Van Den Boogaard 2013, p Taskforce Verzilveren 2013, p De keuze voor de zes methoden en de gehanteerde beschrijvingswijze komt overeen met die uit het recente onderzoek van Z.D.M. van den Boogaard (De eigen woning, de oude dag & de fiscaliteit) voor het CompetenceCentre for Pension Research van Tilburg University. 104 We kijken hierbij naar de voor- en nadelen vanuit het perspectief van degene die verzilvert. 105 Art. 7:2 lid 1 BW. 106 Art. 7:1 BW. 107 Art. 7:9 lid 1 BW. 108 Art. 8 lid 1 sub a Kadasterwet. 109 Art. 3:1 jo. art. 3:2 jo. art. 3:3 jo. art. 3:10 jo. art. 3:16 BW. 20

27 Logisch gevolg van de aflossing is dat deze methode vooral interessant is voor mensen met een eigen woning waar geen of slechts een kleine hypotheekschuld op rust. Met de verkoopopbrengst van de oorspronkelijke eigen woning moeten ze namelijk niet alleen een nieuwe woning kopen, maar ook de eventueel uitstaande hypotheekschuld aflossen. Daarna moet voldoende vermogen resteren om te dienen als aantrekkelijke oudedagsvoorziening Voor- en nadelen Het verhuizen naar een goedkopere woning heeft een aantal voor- en nadelen. Het eerste voordeel is dat bij de aankoop van een nieuwe woning beter bij de woonwensen kan worden aangesloten. Vanwege de stijgende levensverwachting van veel gepensioneerden, de veranderingen in de zorg en het langer als goed ervaren van de gezondheid is het daarom aantrekkelijk om te verhuizen naar een woning die betere aansluit bij de woonwensen. 110 De oorspronkelijke woning kan bijvoorbeeld te ruim zijn geworden of de voorkeur kan bestaan om op latere leeftijd gelijkvloers te wonen. 111 Het tweede voordeel is dat op de nieuwe woning geen hypotheekschuld rust en dat mensen geen last hebben van een (financieel) ingewikkeld verzilverproduct. Een bijkomend voordeel daaraan is dat ze bij een goedkopere woning geen periodieke huur hoeven te betalen. Mensen zijn namelijk, zeker wanneer de oude woning vrij was van schuld, niet meer gewend aan maandelijkse lasten. Ook zal de nieuwe woning waarschijnlijk kleiner en zullen de exploitatiekosten lager zijn. 112 Een derde voordeel van deze methode is dat men wederom een eigen woning heeft. Zoals eerder aangegeven voelt een eigen woning vaak als een thuis dat een bepaalde levensstandaard vertegenwoordigt. Het is echter wel de vraag of de nieuwe woning meteen deze status van safe haven heeft voor mensen. Het vergt waarschijnlijk tijd voor mensen dit gevoel hebben bij de nieuwe woning. Daarnaast is het een voordeel dat de nieuwe woning een stuk tastbaar vermogen weerspiegelt. Mensen willen vaak vermogen achter de hand houden als buffer en daarnaast een gedeelte nalaten. Aan beide wensen wordt voldaan met deze methode aangezien het vermogen dat in de nieuwe woning is geïnvesteerd op termijn ook (gedeeltelijk) kan worden geconsumeerd of worden nagelaten. Zelfs in Nederland, een land waarin mensen weinig belang hechten aan het erfenismotief, kunnen ouderen zich moeilijk voorstellen dat ze hun hele vermogen in de eigen woning consumeren en niets nalaten. 113 Tenslotte resulteren geen nadelige economische gevolgen indien de eigena(a)r(en) van de nieuwe eigen woning vroegtijdig overlijd(t)(en). De oorspronkelijke eigen woning is namelijk tegen de waarde in het economische verkeer verkocht. De nieuwe eigen woning wordt naar alle waarschijnlijkheid ook tegen de waarde in het economische verkeer gekocht en kan bij vroegtijdig overlijden tegen (ongeveer) dezelfde waarde worden verkocht Van Den Boogaard 2013, p Van Den Boogaard 2013, p Van Den Boogaard 2013, p Toussaint 2011, p Van Den Boogaard 2013, p

28 Naast de voordelen kleven er ook nadelen aan deze methode. Zoals eerder beschreven willen mensen niet graag verhuizen op latere leeftijd vanwege de afgenomen mobiliteit. Uit het rapport van de Taskforce Verzilveren blijkt dat het percentage ouderen dat wil verhuizen opmerkelijk klein is (zie figuur ). Uit de grafiek wordt duidelijk dat het percentage ouderen dat zou willen verhuizen is gestegen, maar nog steeds te verwaarlozen is ten opzichte van de ouderen die dat niet willen. Figuur 8: Gewenste verhuizingen bij eigenaar-bewoners onder 65+ Daarbij komt dat eigenaren de oorspronkelijke eigen woning niet op willen geven, omdat deze een bepaalde levensstandaard weerspiegelt. De behoefte aan zelfstandigheid maakt dat mensen zolang mogelijk zelfstandig willen blijven wonen. Gepensioneerden kunnen vrezen de kinderen anders meer tot last te zijn. 116 Daarnaast brengt verhuizen op latere leeftijd vaak meer stress met zich mee wat eventueel negatieve gevolgen kan hebben voor de gezondheid. Een ander nadeel van verhuizing is dat de nieuwe woning (meestal) in een andere sociale leefomgeving ligt, waardoor mensen vanwege hun afgenomen mobiliteit geïsoleerd kunnen raken. 117 Het is duidelijk dat mensen op latere leeftijd pas willen verhuizen als de noodzaak daarvan onweerlegbaar is. 118 Tenslotte is een nadeel van deze methode niet zozeer gelegen in de methode zelf, maar in het aanbod van betaalbare en geschikte woningen voor ouderen. Dit aanbod is volgens het onderzoek van de Taskforce Verzilveren erg beperkt, wat verhuizen extra bemoeilijkt Fiscale aspecten Als mensen verhuizen naar een nieuwe (goedkopere) woning om de overwaarde te verzilveren zijn er verschillende fiscale aspecten die een rol spelen. Allereerst worden de belastbare inkomsten uit deze nieuwe eigen woning belast volgens het eigenwoningforfait in de inkomstenbelasting. 120 Als deze voordelen uit de nieuwe eigen woning meer bedragen dan de op deze voordelen drukkende aftrekbare kosten, bestaat een recht op aftrek wegens geen of geringe eigenwoningschuld. 121 Hiervan zal waarschijnlijk sprake zijn als voor de financiering van de nieuwe woning geen hypothecaire lening wordt afgesloten. In dat geval bestaat geen recht op hypotheekrenteaftrek. De aftrek wegens geen of geringe eigenwoningschuld is gelijk aan de voordelen uit de eigen woning, waardoor de belastbare inkomsten uit deze nieuwe eigen woning nihil worden Taskforce Verzilveren 2013, p. 27. Deze grafiek is gemaakt op basis van gegevens uit het WoonOnderzoek Vereniging Eigen Huis 2012, p Van Den Boogaard 2013, p Vereniging Eigen Huis 2012, p Taskforce Verzilveren 2013, p Art Wet IB 2001 jo. art lid 1 Wet IB Art a lid 1 Wet IB Art a lid 2 Wet IB