Indicatoren voor de. Kracht van de Greenports Zuid-Holland. Auteurs: M. Ruijs A. van der Knijff J. Bremmer B. Janssens.

Transcriptie

1 Eindrapport 14 januari 2008 Indicatoren voor de Kracht van de Greenports Zuid-Holland Auteurs: M. Ruijs A. van der Knijff J. Bremmer B. Janssens LEI Wageningen UR Page 1 of 100

2 Inhoud Woord vooraf Blz. Samenvatting Summary 1. Inleiding Achtergrond Doel Effect Afbakeningen Leeswijzer 8 2. Werkwijze Aanpak en uitgangspunten 9 3. Ontwikkelingen vanaf Inleiding Areaal en aantal bedrijven Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij Bedrijfsgrootte Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij Arbeidsinzet Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij Samenstelling arbeid/personeelsbestand Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij Opvolgingssituatie Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij Areaal en aantal bedrijven in de Greenports Greenport Glastuinbouw Greenport Duin- en Bollenstreek Greenport Boskoop Toegevoegde waarde en werkgelegenheid Totaal agrocomplex Glastuinbouwcomplex Productiewaarde Glastuinbouw Bloembollen Boomkwekerij 35 Page 2 of 100

3 4. Visie tuinbouwbedrijfsleven op Greenports en Greenport-gebouw Inleiding Beschrijving concept Greenport en concept Greenport-gebouw SWOT-analyse SWOT-analyse Greenport SWOT-analyse Greenport-gebouw Analyse concepten en resultaten SWOT Greenport-gebouw Greenport Indicatoren Kracht Greenports Zuid-Holland Inleiding Kritische omvang teeltareaal Indicatoren Indicatoren individuele bedrijven Regionale indicatoren Indicatoren Greenport Zuid-Holland Prioritaire indicatoren Greenport Zuid-Holland Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 66 Literatuur 68 Bijlage 1: Overzicht stakeholders 70 Bijlage 2: Overzicht deelnemers workshop 72 Bijlage 3: Extra tabellen areaal en aantal bedrijven 73 Bijlage 4: SWOT resultaten per stakeholder 75 Bijlage 5: Indicatoren per etage van het Greenport-gebouw 91 Page 3 of 100

4 Woord vooraf In opdracht van de provincie Zuid-Holland, Afdeling Economische Zaken is een studie uitgevoerd naar indicatoren om de (ontwikkeling van de) kracht en de vitaliteit van de Greenports Westland/Oostland, Duin en Bollenstreek en Boskoop te duiden. Een Greenport wordt door de provincie Zuid-Holland voorgesteld als een gebouw, bestaande uit etages (teelt, logistiek, technologie en vitaliteit) en pijlers (ruimte&infrastructuur, arbeidsmarkt&onderwijs, duurzaamheid en innovatieklimaat). De vraag naar indicatoren is gekoppeld aan de etages in het Greenport-gebouw. Het rapport omvat een SWOT-analyse van het concept Greenport-gebouw op basis van een groot aantal interviews met stakeholders vanuit het tuinbouwbedrijfsleven. In het kader van de studie is daarnaast nagegaan of een minimum teeltareaal voor de Greenports is te bepalen, waar beneden de vitaliteit van de Greenports in gevaar zal komen. Het onderzoek is uitgevoerd door M. Ruijs (projectleider), A. van der Knijf, J. Bremmer en B. Janssens van het LEI. Aan de studie heeft tevens bijdragen R. van der Meer (LEI). Het onderzoek is begeleid vanuit de Provincie Zuid-Holland door A. van Steenbergen en M. de Bruijne. Bijzondere dank gaat uit naar verschillende personen uit het glastuinbouwcluster, die hun medewerking hebben verleend aan de interviews en de workshop. Prof. Dr. Ir. R. Huirne Algemeen directeur LEI B.V. Page 4 of 100

5 Samenvatting Page 5 of 100

6 Summary Page 6 of 100

7 1. Inleiding 1.1 Achtergrond De provincie Zuid-Holland heeft in het Coalitieakkoord van april 2007 opgenomen, dat het netto teeltareaal glastuinbouw minimaal ha moet zijn. Aanvullend is opgenomen dat bij een substantiële daling van dit areaal compensatiegebieden aangewezen zullen worden. Deze benadering wordt ook wel de saldonul benadering genoemd. Ook voor de boomkwekerij en bloembollenteelt wordt door de provincie Zuid-Holland min of meer een minimum teeltareaal gehanteerd, namelijk ha (regio Boskoop) respectievelijk ha (regio Bollenstreek). De realiteit is dat het netto areaal glas in Zuid-Holland al enkele jaren onder de ha is gedaald. Uit de CBS-Landbouwtelling blijkt dat het netto areaal glastuinbouw in ha bedroeg. Het areaal boomkwekerij in de provincie Zuid-Holland bedroeg in ha; de bloembollenteelt had in 2007 in Zuid-Holland een omvang van ha. Ondanks het feit dat het productieareaal glastuinbouw lager is dan het minimumareaal uit het Coalitieakkoord heeft de provincie Zuid-Holland niet de indruk dat het totale glastuinbouwcomplex in Zuid-Holland, ofwel de Greenport Westland/Oostland minder zou floreren. Dit voedt de vraag of het netto teeltareaal een geschikte indicator is om de kracht en de vitaliteit van een Greenport cq. Greenport-gebouw 1 te meten. Of zijn er ook alternatieve indicatoren voor handen die de kracht van de Greenports in Zuid-Holland kunnen weergeven en tevens recht doen aan een duurzame ontwikkeling van de Greenport als geheel, maar ook van de afzonderlijke onderdelen? In het verlengde hiervan vraagt de Provincie Zuid-Holland zich ook af of er een uitspraak kan worden gedaan over het minimale netto teeltareaal glastuinbouw dat in stand moet worden gehouden om de Greenport cq. Greenport-gebouw ook in de toekomst te laten floreren. Immers de Greenport Westland/Oostland vormt samen met de Greenports Boskoop en de Greenport Duin- en Bollenstreek een belangrijke economische pijler van de provincie Zuid-Holland en daarom is het van belang om deze Greenports ruimtelijk te faciliteren. 1.2 Doel Het doel van deze studie is tweeledig: Het eerste doel is het inventariseren, analyseren en adviseren van alternatieve economische indicatoren om de (ontwikkeling van de) kracht en vitaliteit van de Greenports in Zuid-Holland te duiden en te kwantificeren in plaats van het huidige minimum teeltareaal (de saldonul-benadering). Dit alles in het licht van een duurzame ontwikkeling van de Greenports; ofwel de economie (profit), de mens (people) en de maatschappij/omgeving (planet). Het tweede doel is het analyseren en indien mogelijk kwantificeren van de relatie tussen het netto teeltareaal glastuinbouw in Zuid-Holland en de kracht van de Greenports in Zuid Holland. Dit met de vraag in het achterhoofd: of het mogelijk is een kritische ondergrens te bepalen voor het netto teeltareaal als fundament van de Greenport? 1 Door de provincie Zuid-Holland (2007) wordt een Greenport beschouwd als een gebouw, bestaande uit verschillende etage s (teelt, logistiek, technologie en vitaliteit) en verschillende pijlers (ruimte&infra, arbeidsmarkt&onderwijs, duurzaamheid en innovatieklimaat). In hoofdstuk 4 wordt dit concept nader toegelicht. Page 7 of 100

8 1.3 Effect Het beoogde effect van deze studie is in de eerste plaats om de provincie Zuid-Holland alternatieve indicatoren aan te reiken naast de indicator teeltareaal, waarmee de kracht van de Greenports gemonitord kunnen worden. Hierdoor wordt het mogelijk om de kracht van de Greenports in Zuid-Holland te vergelijken met de kracht van de Greenports buiten Zuid- Holland (te weten Greenport Aalsmeer en Greenport Venlo). Tevens bieden deze indicatoren ook aanknopingspunten om een vergelijking te maken met andere economische clusters, zoals de mainports Rotterdam en Schiphol. In de tweede plaats wordt met deze studie beoogd de provincie Zuid-Holland inzage te geven in de relaties tussen de verschillende etages van het Greenport-gebouw en in het bijzonder de functie van de etage teelt (ofwel het minimum teeltareaal). 1.4 Afbakeningen Deze studie richt zich op de drie Greenports binnen de grenzen van de provincie Zuid- Holland, namelijk Greenport Westland/Oostland (glastuinbouw), Greenport Duin- en Bollenstreek (bloembollenteelt) en Greenport Boskoop (boomkwekerij), waarbij elke Greenport kan worden beschouwd als een gebouw. Dit Greenport-gebouw vormt gevormd door pijlers (ruimte & infra, arbeidsmarkt & onderwijs, duurzaamheid en innovatieklimaat) en etages (teelt, logistiek, technologie en vitaliteit). Het zwaartepunt van dit onderzoek ligt bij het Greenport-gebouw voor de glastuinbouw, omdat voor deze sector de minimum teeltareaal discussie het sterkst speelt. 1.5 Leeswijzer In dit rapport wordt verslag gedaan van het onderzoek naar de kracht van de Greenports in Zuid-Holland. Het rapport is een achtergronddocument bij de publicatie.., dat als managementsamenvatting is opgesteld. Dit rapport kent de volgende opbouw. In hoofdstuk 2 is de werkwijze en aanpak van het onderzoek beschreven. Hoofdstuk 3 beschrijft in vogelvlucht de ontwikkelingen in de tuinbouw in Nederland en in Zuid-Holland vanaf 1980 tot heden. Het concept Greenport en het concept Greenport-gebouw zijn in hoofdstuk 4 nader toegelicht. Tevens wordt de visie van een groot aantal stakeholders op beiden concepten weergegeven. Het hoofdstuk wordt afgerond met een SWOT-analyse. In hoofdstuk 5 zijn alternatieve indicatoren gepresenteerd, waarmee de kracht en vitaliteit van de Greenports is aan te geven naast de huidige minimum teeltoppervlakte. Hierbij is ook een beschouwing over het minimum teeltareaal voor de glastuinbouw opgenomen. Het rapport wordt in hoofdstuk 6 afgesloten met conclusies en aanbevelingen. Page 8 of 100

9 2. Werkwijze 2.1 Aanpak en uitgangspunten Hieronder wordt beknopt de aanpak van het onderzoek beschreven. Tevens worden de belangrijkste uitgangspunten, die in overleg met de provincie Zuid-Holland zijn vastgesteld, vermeld. Ontwikkelingen in tuinbouwsectoren vanaf 1980 tot heden Voor de sectoren glastuinbouw, boomkwekerij en bollenteelt zijn een aantal structuurontwikkelingen (onder andere areaal, aantal bedrijven en economie) vanaf 1980 tot heden in kaart gebracht. Hierbij worden de ontwikkelingen in Zuid-Holland afgezet tegen de landelijke ontwikkelingen. De ontwikkelingen zijn beschreven aan de hand van de CBS- Landbouwtelling en diverse LEI publicaties. Greenport-gebouw vanuit ruimtelijk en economisch perspectief Kernvraag is welke rol en betekenis de ruimte speelt in het functioneren van de Greenports cq het Greenport-gebouw. Hierbij is niet alleen stilgestaan bij het belang van ruimte voor de etage teelt, maar ook voor de overige etages cq schakels in de keten. Vanuit economisch perspectief is vooral gekeken naar die factoren die bepalend zijn voor het functioneren van het Greenport-gebouw als geheel en de afzonderlijke onderdelen. Om deze factoren in kaart te brengen is een SWOT-analyse (sterke en zwakke punten en kansen en bedreigingen) uitgevoerd. Belangrijke inputbron waren de 22 interviews met stakeholders afkomstig uit het tuinbouwbedrijfsleven: glastuinbouw (12), boomkwekerij (5) en bloembollenteelt (5). Voor de lijst met stakeholders zie bijlage 1. Daarnaast zijn 19 interviewverslagen uit eerdere LEI-studies in de SWOT-analyse betrokken (zie bijlage 1). Naast de interviews vormden ook recente afgeronde (LEI-)onderzoeken naar de toekomst van de verschillende tuinbouwsectoren en bestaande documenten van de provincie Zuid-Holland en Greenport(s) Nederland een belangrijke inputbron voor de SWOT-analyse. De concept SWOT-analyse is in een workshop gepresenteerd aan en bediscussieerd met medewerkers van de Provincie Zuid-Holland en diverse stakeholders uit het bedrijfsleven. In bijlage 2 staan de deelnemers van de workshop vermeld. Kritische omvang netto teeltareaal glastuinbouw Vanuit het (toekomstig) functioneren van de (onderdelen van de) Greenports is de omvang van het netto teeltareaal glastuinbouw geanalyseerd. Nagegaan is in welke mate en op welke wijze de teelt als etage de drager of het fundament is van het Greenport-gebouw. Hierbij zijn ook ontwikkelingen buiten de provincie Zuid-Holland, zoals in de Landbouwontwikkelingsgebieden (LOG) voor de glastuinbouw en de zogenaamde satellietgebieden voor de glastuinbouw, in ogenschouw genomen. Ook ontwikkelingen met betrekking tot het internationale karakter van de Greenports en de ontwikkelingen in de keten (handelsbedrijven, distributiebedrijven en toeleveranciers) zijn hierbij betrokken. Dit is enerzijds gebeurt op basis van literatuurstudie en anderzijds op basis van de interviews met de stakeholders. Inventariseren en analyseren economische (en duurzaamheid) indicatoren Een verkenning is uitgevoerd naar mogelijk alternatieve economische indicatoren om de (ontwikkeling van de) kracht en vitaliteit van de Greenports in Zuid-Holland te duiden en te kwantificeren, en die tevens recht doen aan een duurzame ontwikkeling van de Greenport als Page 9 of 100

10 geheel, maar ook de afzonderlijke onderdelen. De indicatoren zijn te beschouwen als aanvulling op de indicator teeltareaal. Door de provincie Zuid-Holland zijn de volgende eisen/uitgangspunten meegegeven, waaraan deze indicatoren moeten voldoen: de indicatoren moet zicht geven op een duurzame ontwikkeling van de Greenports (3 P s: profit, people en planet); de indicatoren moeten transparant en eenduidig zijn en duidelijk te communiceren zijn naar diverse partijen en doelgroepen. Bovendien moeten de indicatoren draagvlak hebben bij de verschillende stakeholders; de indicatoren (= onderliggende data) moeten periodiek en meerdere jaren te monitoren zijn op basis van bij voorkeur bestaande statistieken en gegevensverzamelingen; de indicatoren zijn bijvoorkeur ook op te schalen naar landelijk niveau (Greenport Nederland) en zijn bijvoorkeur ook geschikt voor een vergelijking met andere economische clusters in Zuid-Holland of daarbuiten, zoals bijvoorbeeld de mainports. Voor deze verkenning van aanvullende indicatoren is onder andere gebruikgemaakt van het LEI- rapport Meten van duurzaamheid II; Een instrument voor agroketens (Ten Pierick en Meeusen, 2004). In dit rapport zijn een groot aantal indicatoren benoemd, waarmee de effecten op de economie (profit), de mens (people) en de maatschappij/omgeving (planet) in beeld kunnen worden gebracht. Speciale aandacht is uitgegaan naar indicatoren die een goed beeld geven van de etage vitaliteit in het Greenport-gebouw, omdat dit een relatief nieuw element toevoegt aan de traditionele ketenbenadering. Ook is gebruikt gemaakt van een studie van het LEI omtrent de methodologische aspecten van dataverzameling en verwerking voor het monitoren van economische clusters. Daarnaast zijn financiële en maatschappelijke jaarverslagen en websites van grote bedrijven, regionale verslagen en wetenschappelijke rapporten geraadpleegd. Jaarverslagen en websites van grote bedrijven zijn vooral gebruikt om indicatoren te identificeren. Op basis van bovenstaande is een lijst met potentiële economische (en duurzaamheids)indicatoren opgesteld en vervolgens geanalyseerd op bruikbaarheid aan de hand van de volgende criteria: beschikbaarheid data, broneigenaren, periodiciteit van dataverzameling en transparantie (helder begrip). Dit heeft geleid tot een lijst met prioritaire indicatoren. Deze lijst is in een workshop voorgelegd aan stakeholders uit het bedrijfsleven en medewerkers van de provincie Zuid-Holland. Daarnaast zijn suggesties voor andere indicatoren geïnventariseerd. Page 10 of 100

11 3. Ontwikkelingen in tuinbouwsectoren vanaf 1980 tot heden 3.1. Inleiding In dit hoofdstuk zijn in vogelvlucht de ontwikkelingen van de tuinbouw in Nederland geschetst in de periode Voor zover het mogelijk is ook de ontwikkeling van de tuinbouw in Zuid-Holland beschreven. In dit hoofdstuk is gekozen voor een presentatiewijze in de vorm van een aantal tabellen en figuren met een korte toelichting. Voor een uitgebreidere analyse wordt verwezen naar de verschillende bronnen (zie ook literatuurlijst) Areaal en aantal bedrijven Glastuinbouw Het netto areaal glas in Nederland is de laatste jaren redelijk stabiel en schommelt rond de ha. Wel zijn de verschillen in de areaalontwikkeling tussen de sectoren groot (tabel 3.1). Zo nam het areaal glasgroenteteelt van 1980 tot 2000 gestaag af. Om tot 2007 weer toe nemen tot bijna het niveau van Vooral tomaat was de sterke motor achter de groei van de laatste jaren. Bij snijbloemen is juist een tegengestelde trend waarneembaar. Tot 2000 groeide het areaal snijbloemen sterk, maar vanaf 2000 is sprake van een forse daling. Tot de sterke dalers behoort o.a. roos, waarvan de productie voor een groot deel verplaatst is naar Afrika. Het areaal pot- en perkplanten is vanaf 1980 zeer sterk gegroeid. De groei van de laatste jaren komt vooral op het conto van bloeiende planten, groene planten namen sterk af in areaal. Tabel 3.1 Areaal netto glas in Nederland (ha) Areaal Nederland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Overig Bron: CBS, bewerking LEI De ontwikkeling van het netto areaal glas in de provincie Zuid-Holland kent enkele belangrijke parallellen met de landelijke ontwikkelingen, maar kent ook een aantal opvallende verschillen. Het meest in het oog springt de daling van het areaal glastuinbouw in de periode met 9,5% in Zuid-Holland (tabel 3.2) tegenover 1,5% daling in totaal Nederland. Dit hangt samen met de trend dat glasgroentetelers uit het Westen vertrekken naar glastuinbouwlocaties, zoals Agriport A7, IJsselmuiden, etc. Ook het areaal snijbloemen kende een sterkere daling dan landelijk. Het areaal pot- en perkplanten daarentegen groeide juist harder dan landelijk. Per saldo resulteert dit in een concentratie van de pot- en perkplantenteelt in Zuid-Holland (tabel 3.3). Het totale aandeel netto glas is in de provincie Zuid-Holland gedaald tot 51% in Page 11 of 100

12 Tabel 3.2 Areaal netto glas in Zuid-Holland (ha) Areaal Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten overig Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.3 Aandeel netto areaal glas provincie Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Aandeel Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Overig Bron: CBS, bewerking LEI In figuur 3.1 is het netto areaal glastuinbouw in Nederland en in de provincie Zuid-Holland grafisch weergegeven. Figuur 3.1 Areaal glastuinbouw in Nederland en in provincie Zuid-Holland (ha) Areaal glastuinbouw hectare Nederland Zuid-Holland Page 12 of 100

13 Het aantal gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven is in de periode meer dan gehalveerd. Vooral na 2000 is het aantal gespecialiseerde bedrijven gedaald: in zeven jaar tijd 34% (tabel 3.4). In Zuid-Holland lag dit percentage nog iets hoger: 39% (tabel 3.5). Dit neemt niet weg dat nog steeds bijna de helft van het aantal gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland gevestigd is (tabel 3.6). Tabel 3.4 Aantal gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Nederland Aantal gespecialiseerde bedrijven Nederland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.5 Aantal gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland Aantal gespecialiseerde bedrijven Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.6 Aandeel gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven provincie Zuid-Holland t.o.v. totaal Nederland (%) Aantal gespecialiseerde bedrijven aandeel Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI In bijlage 3 is nog een aantal aanvullende tabellen opgenomen met informatie over het totaal aantal glastuinbouwbedrijven (niet-gespecialiseerd) en areaal glastuinbouw op gespecialiseerde bedrijven zowel in totaal Nederland als in de provincie Zuid-Holland Bloembollen Het totaal areaal bloembollen (excl. bloembollenteelt onder glas) in Nederland bedroeg in 2007 ongeveer ha en is ruim 1,5 keer zo groot als in 1980 (tabel 3.7). Hiervan was circa 15% gelegen in de provincie Zuid-Holland (tabel 3.9). Opvallend is de groei van het aandeel van Zuid-Holland na In Nederland nam het areaal bloembollen in de jaren met bijna 5% toe, in Zuid-Holland was dit bijna 25%. De grotere groei in Zuid- Holland is geen fysieke groei, maar houdt vermoedelijk verband met contractteelt, waarbij Zuid-Hollandse bloembollentelers hun bollen elders telen of laten telen. Page 13 of 100

14 Tabel 3.7 Areaal bloembollen in Nederland (ha) Areaal Nederland bloembollen Tulp Narcis Hyacint Gladiool Overig Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.8 Areaal bloembollen in provincie Zuid-Holland (ha) Areaal Zuid-Holland bloembollen Tulp Narcis Hyacint Gladiool Overig Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.9 Aandeel areaal bloembollen provincie Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Aandeel Zuid Holland bloembollen Tulp Narcis Hyacint Gladiool Overig Bron: CBS, bewerking LEI In figuur 3.2 is het areaal bloembollen in Nederland en in de provincie Zuid-Holland grafisch weergegeven. Figuur 3.2 Areaal bloembollen in Nederland en in provincie Zuid-Holland (ha) Areaal bloembollen hectare Nederland Zuid-Holland Page 14 of 100

15 Het aantal gespecialiseerde bloembollenbedrijven laat vanaf 1980 eigenlijk een continue dalende lijn zien (tabel 3.10). In de provincie Zuid-Holland is zelfs sprake van meer dan een halvering van het aantal bedrijven (tabel 3.11). De sterkste daling heeft zich voorgedaan in de jaren tachtig. Tabel 3.10 Aantal gespecialiseerde bloembollenbedrijven in Nederland Aantal gespecialiseerde bedrijven Nederland bloembollen incl. broei vanaf Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.11 Aantal gespecialiseerde bloembollenbedrijven in provincie Zuid-Holland Aantal gespecialiseerde bedrijven Zuid Holland bloembollen incl. broei vanaf Bron: CBS, bewerking LEI Boomkwekerij Het areaal boomteelt (excl. boomteelt onder glas) heeft in Nederland vanaf 1980 een sterke groei doorgemaakt. Ook de laatste jaren is sprake van een forse groei; 28% in de jaren (tabel 3.12). Deze groei van het areaal heeft zich vooral voorgedaan buiten de provinciegrenzen van Zuid-Holland. In Zuid-Holland bleef de areaal groei beperkt tot 7% (tabel 3.13). In de loop van de jaren is het aandeel van Zuid-Holland in het totale teeltareaal gedaald van 17% in 1980 tot 9% in 2007 (tabel 3.14). Tabel 3.12 Areaal boomkwekerij in Nederland (ha) Areaal Nederland boomkwekerij incl. vaste planten vaste planten bos haagplantsoen laan- park- en vruchtbomen rozenstruiken sierconiferen Overig Bron: CBS, bewerking LEI Page 15 of 100

16 Tabel 3.13 Areaal boomkwekerij in provincie Zuid-Holland (ha) Areaal Zuid Holland boomkwekerij incl. vaste planten vaste planten bos haagplantsoen laan- park- en vruchtbomen rozenstruiken sierconiferen Overig Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.14 Aandeel areaal boomkwekerij provincie Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Aandeel Zuid Holland boomkwekerij incl. vaste planten vaste planten bos haagplantsoen laan- park- en vruchtbomen rozenstruiken sierconiferen Overig Bron: CBS, bewerking LEI In figuur 3.3 is het areaal boomkwekerij in Nederland en in de provincie Zuid-Holland grafisch weergegeven. Figuur 3.3 Areaal boomkwekerij, incl. vaste planten in Nederland en in provincie Zuid- Holland (ha) Areaal boomkwekerij incl. vaste planten hectare Nederland Zuid-Holland Page 16 of 100

17 Het aantal gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven nam van 1980 tot 1990 toe en is daarna geleidelijk gedaald tot ongeveer het niveau van 1980 (tabel 3.15). In Zuid-Holland is echter het aantal gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven vanaf 1980 continue gedaald. In 2007 was het aantal bedrijven ten opzichte van 1980 zelfs met 40% gedaald. Tabel 3.15 Aantal gespecialiseerde bedrijven Nederland boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.16 Aantal gespecialiseerde bedrijven Zuid Holland boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI 3.3 Bedrijfsgrootte Glastuinbouw De afgelopen decennia heeft zich een aanzienlijk schaalvergroting in de glastuinbouw voorgedaan. De belangrijkste drijfveren achter deze schaalvergroting zijn van bedrijfseconomische (kostprijsverlaging), markttechnische (voldoende marktomvang) of teelttechnische aard. Door deze schaalvergroting in combinatie met automatisering en mechanisering is er ook sprake van een sterke kapitaalintensivering. De gemiddelde bedrijfsgrootte van gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven bedroeg in ,9 ha (tabel 3.17). In Zuid-Holland was dit met 2,0 ha een fractie groter (tabel 3.18). Glasgroente bedrijven zijn gemiddeld groter dan sierteeltbedrijven. Tabel 3.17 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in totaal Nederland (ha) Bedrijfsgrootte (ha) gespecialiseerde bedrijven in areaal op bedrijven Nederland glastuinbouw 0,7 0,8 0,9 1,0 1,2 1,6 1,9 glasgroenten 0,8 0,9 1,0 1,1 1,5 2,2 2,5 snijbloemen 0,7 0,8 0,9 1,0 1,2 1,4 1,6 pot- en perkplanten 0,4 0,5 0,7 0,8 1,0 1,3 1,5 Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.18 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in totaal Zuid-Holland (ha) Bedrijfsgrootte (ha) gespecialiseerde bedrijven in areaal op bedrijven Zuid Holland glastuinbouw 0,9 0,9 1,0 1,1 1,3 1,8 2,0 glasgroenten 0,9 1,0 1,1 1,3 1,6 2,3 2,7 snijbloemen 0,8 0,9 0,9 1,0 1,2 1,4 1,5 pot- en perkplanten 0,6 0,8 0,9 1,1 1,2 1,6 1,8 Bron: CBS, bewerking LEI Page 17 of 100

18 De spreiding in bedrijfsgrootte is echter enorm. De meeste glasgroentebedrijven zijn tussen de 1 en 3 ha groot. In de sierteelt zijn de meeste bedrijven kleiner dan 1 ha. Circa 10% van de sierteeltbedrijven is groter dan 3 ha. In de groenteteelt heeft 10% van de bedrijven een omvang van 5 ha of meer. Deze bedrijven vertegenwoordigen samen bijna 40% van het areaal glasgroenten (figuur 3.4). De grootschalige bedrijven (15 ha of meer) liggen vooral buiten de grenzen van de provincie Zuid-Holland. Figuur 3.4 Verdeling (%) van het aantal gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven en het areaal op die bedrijven naar bedrijfsgrootte, % 80% 60% 40% > <=1 20% 0% bedrijven glastuinbouw areaal Bron: CBS, bewerking LEI Bloembollen De schaalvergroting in de bloembollenteelt gaat de laatste jaren minder hard dan in de jaren negentig (tabel 3.19 en 3.20). De afvlakking in de groei van de bedrijfsomvang wordt veroorzaakt door de slechte marktsituatie in de periode Dit neemt niet weg dat het merendeel van het bloembollenareaal in Nederland in handen is van bedrijven groter dan 15 ha (figuur 3.5). Binnen deze groep is de gemiddelde omvang van de bedrijven de afgelopen tien jaar met 9 ha gestegen tot circa 36 ha. Deze grote bedrijven zijn vooral buiten de Greenport Duin- en Bollenstreek gevestigd. Tabel 3.19 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde bloembollenbedrijven in totaal Nederland (ha) Bedrijfsgrootte gespecialiseerde bloembollenbedrijven (ha) in Nederland bloembollen 4,4 5,7 6,8 8,9 11,9 13,9 15,0 Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.20 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde bloembollenbedrijven in totaal Zuid- Holland (ha) Bedrijfsgrootte gespecialiseerde bloembollenbedrijven (ha) Zuid Holland bloembollen 3,5 4,2 4,7 5,8 7,2 9,0 10,0 Bron: CBS, bewerking LEI Page 18 of 100

19 Figuur 3.5 Verdeling (%) van het aantal gespecialiseerde bloembollenbedrijven en het areaal op die bedrijven naar bedrijfsgrootte, % 80% 60% 40% > <= 3 20% 0% bedrijven bloembollenareaal Bron: CBS, bewerking LEI Boomkwekerij Net als in de andere sectoren is ook in de boomkwekerij sprake van schaalvergroting. De gemiddelde bedrijfsgrootte bedroeg in ,5 ha (tabel 3.21). In Zuid-Holland is de gemiddelde bedrijfsgrootte met 2,0 ha beduidend kleiner dan landelijk (tabel 3.22). Figuur 3.6 laat duidelijk de spreiding in bedrijfsgrootte zien. In 2001 was 34% van het areaal in handen van de bedrijven van 15 ha of groter, in 2007 was dit meer dan 40%. Het aantal bedrijven dat deze omvang heeft bereikt, is echter nog beperkt. Het betreft met name bedrijven gespecialiseerd in de teelt van laan- en parkbomen en bos- en haagplantsoen. Deze teelten komen vooral in de regio s Opheusden, Haren en Zundert voor. De gemiddelde omvang van deze bedrijven is de afgelopen vijf jaar redelijk stabiel om en nabij de 35 ha. Tabel 3.21 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven in totaal Nederland (ha) Bedrijfsgrootte gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven (ha) in Nederland boomkwekerij 2,0 2,1 2,5 2,8 3,6 4,8 5,5 Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.22 Gemiddelde bedrijfsgrootte gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven in totaal Zuid-Holland (ha) Bedrijfsgrootte gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven (ha) in Zuid Holland boomkwekerij 1,0 1,0 1,1 1,2 1,4 1,6 2,0 Bron: CBS, bewerking LEI Page 19 of 100

20 Figuur 3.6 Verdeling (%) van het aantal gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven en het areaal op die bedrijven naar bedrijfsgrootte, % 80% 60% 40% > <= 3 20% 0% bedrijven boomkw ekerijareaal Bron: CBS, bewerking LEI 3.4 Arbeidsinzet In deze paragraaf is een beeld geschetst over de ontwikkeling van de arbeidsinzet op gespecialiseerde bedrijven. De arbeidsinzet is uitgedrukt in arbeidsjaareenheden, waarbij 1 arbeidsjaareenheid overeenkomt met 2000 gewerkte uren. In paragraaf 3.5 wordt dieper ingezoomd op de samenstelling van het personeelsbestand op bedrijven en paragraaf 3.8 geeft een overzicht van de totale werkgelegenheid van het agrocomplex en glastuinbouwcomplex Glastuinbouw De arbeidsinzet op gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven is vanaf 2000 gedaald, terwijl in de 20 jaar daarvoor de arbeidsinzet continue toe nam (tabel 3.23). In 2007 lag de arbeidsinzet grofweg op het niveau van rond de De daling van arbeidsinzet is het gevolg van automatisering en mechanisering in de sector. In de provincie Zuid-Holland waren in 2007 ruim arbeidskrachten werkzaam in de glastuinbouw (tabel 3.24). Dit is 48% van de totale arbeidsinzet in de Nederlandse glastuinbouw (tabel 3.25). Tabel 3.23 Arbeidsinzet op gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Nederland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bedrijven Nederland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI Page 20 of 100

21 Tabel 3.24 Arbeidsinzet op gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bedrijven Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.25 Aandeel arbeidsinzet op gespecialiseerde glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bedrijven aandeel Zuid Holland glastuinbouw glasgroenten snijbloemen pot- en perkplanten Bron: CBS, bewerking LEI Bloembollen De ontwikkeling van de arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven vertoont een parallel met de glastuinbouw (paragraaf 3.4.1): een stijging van het arbeidsinzet tot 2000 en daarna een daling tot het niveau van 1995 (tabel 3.26). In Zuid-Holland is de arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven in 2007 ruim 15% lager dan in 1980 (tabel 3.27). Deze verschillende trends op landelijk en provinciaal niveau hangen grotendeels samen met de areaalontwikkeling (paragraaf 3.2.2). Circa 20% van de totale arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven in Nederland is werkzaam op bloembollenbedrijven in de provincie Zuid-Holland (tabel 3.28). Tabel 3.26 Arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven in Nederland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bloembollenbedrijven Nederland bloembollen Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.27 Arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven in Zuid-Holland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bloembollenbedrijven Zuid Holland bloembollen Bron: CBS, bewerking LEI Page 21 of 100

22 Tabel 3.28 Aandeel arbeidsinzet op gespecialiseerde bloembollenbedrijven in Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde bloembollenbedrijven aandeel Zuid Holland bloembollen Bron: CBS, bewerking LEI Boomkwekerij De arbeidsinzet op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven laat eveneens tot 2000 een stijgende lijn zien, om daarna te dalen (tabel 3.29 en 3.30). Opvallend is dat in 2007 de arbeidsinzet op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven landelijk hoger was dan in 1980, terwijl in Zuid-Holland dit aanzienlijk lager is. Het percentage arbeidskrachten werkzaam in de gespecialiseerde boomkwekerij in Zuid-Holland ten opzichte van totaal Nederland is dan ook in de loop van de jaren afgenomen van 35% in 1980 tot 21% in Tabel 3.29 Arbeidsinzet op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven in Nederland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven Nederland boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.30 Arbeidsinzet op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven in Zuid-Holland (arbeidsjaareenheid) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven Zuid Holland boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Tabel 3.31 Aandeel arbeidsinzet op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven in Zuid-Holland in totaal Nederland (%) Arbeidsjaareenheid op gespecialiseerde boomkwekerijbedrijven aandeel Zuid Holland boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI 3.5 Samenstelling arbeid/personeelsbestand In deze paragraaf wordt nader ingezoomd op de opbouw van het personeelsbestand op glastuinbouw, bloembollen- en boomkwekerijbedrijven in Zuid-Holland. In bijlage 3 zijn dezelfde gegevens in tabelvorm weergegeven voor totaal Nederland Glastuinbouw Het aantal bedrijfshoofden per glastuinbouwbedrijf is gemiddeld 1,5. In de periode is de inzet het aantal bedrijfshoofden per glastuinbouwbedrijf licht gestegen, terwijl de totale Page 22 of 100

23 hoeveelheid gezinsarbeid per bedrijf gedaald is. De hoeveelheid vreemde arbeid per bedrijf, zowel vast als los, is tussen de jaren 1996 en 2000 toegenomen, maar is tussen de jaren 2000 en 2004 gedaald. In de figuren 3.4 t/m 3.7 is de ontwikkeling per ha weergegeven Bloembollen Het gemiddeld aantal bedrijfshoofden per bollenteeltbedrijf was 1,4 in In de periode is gemiddeld zowel de hoeveelheid gezinsarbeid als de arbeid van het bedrijfshoofd licht gedaald. Het aantal vreemde vaste arbeidskrachten per bedrijf is tussen de jaren 1996 en 2000, en daarna min of meer gestabiliseerd. Het aantal losse arbeidskrachten per bedrijf laat een nogal grillig verloop zien en is moeilijk te verklaren. De ontwikkelingen per ha zijn weergegeven in de figuren 3.4 t/m Boomkwekerij Het gemiddeld aantal bedrijfshoofden per boomkwekerijbedrijf was met 1,2 in de periode stabiel. Ditzelfde geldt voor de gemiddelde arbeidsinzet van het gezin per bedrijf. De hoeveelheid vaste vreemde arbeid per bedrijf is tussen de jaren 1996 en 2000 toegenomen, maar is tussen de jaren 2000 en 2004 licht gedaald. Het aantal losse arbeidskrachten per bedrijf laat net als bij bloembollenbedrijven een nogal grillig verloop zien en is moeilijk te verklaren. De figuren 3.7 t/m 3.10 geven aanvullende informatie over de arbeidsontwikkeling per ha. Figuur 3.7 Aantal gezinskrachten per ha, incl. bedrijfshoofden Arbeid gezin (inclusief bedrijfshoofden) / ha 2,5 2,0 1,5 1,0 0, ,0 glastuinbouw glasgroenten snijbloemen potplanten bloembollen boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Page 23 of 100

24 Figuur 3.8 Aantal bedrijfshoofden per ha Arbeid bedrijfshoofden / ha 1,6 1,4 1,2 1, ,8 0,6 0, ,2 0,0 glastuinbouw glasgroenten snijbloemen potplanten bloembollen boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Figuur 3.9 Aantal vreemde arbeidskracht met vast dienstverband per ha Arbeid vreemd vast / ha 6,0 5,0 4,0 3,0 2, ,0 0,0 glastuinbouw glasgroenten snijbloemen potplanten bloembollen boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Figuur 3.10 Aantal vreemde arbeidskracht met los dienstverband per ha Arbeid vreemd los / ha 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0, glastuinbouw glasgroenten snijbloemen potplanten bloembollen boomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Page 24 of 100

25 3.6 Opvolgingssituatie Informatie over de opvolgingssituatie op bedrijven is alleen beschikbaar voor persoonlijke ondernemingen (niet zijnde rechtspersonen). Hierbij wordt algemeen aangenomen dat een bedrijf een opvolger (opvolging) heeft als de ondernemer jonger is dan 50 jaar of dat expliciet in de landbouwtelling is aangegeven dat er een opvolger aanwezig is. Onderstaande figuren geven een indicatie van de opvolgingssituatie per sector in de jaren 1996, 2000 en Glastuinbouw Uit figuur 3.43 en 3.9 blijkt dat het opvolgingspercentage in de glastuinbouw over de jaren licht daalt. In Zuid-Holland is het percentage bedrijven met een opvolger een fractie hoger dan landelijk; 78% tegenover 76% Bloembollen Circa driekwart van de bloembollenbedrijven in Nederland heeft een opvolger (figuur 3.43). Het opvolgingspercentage op bloembollenbedrijven in Zuid-Holland ligt duidelijk een stuk lager dan landelijk. Het opvolgingspercentage is afgelopen jaren gedaald; van 66% in 1996 naar 63% in 2004 (figuur 3.44) Boomkwekerij Van de sectoren glastuinbouw, bloembollenteelt en boomkwekerij is het opvolgingspercentage in de boomkwekerij het laagst. Bijna 70% van de boomkwekerijbedrijven in Nederland heeft een opvolger (figuur 3.11). In Zuid-Holland is dit percentage lager; 63% (figuur 3.12) Figuur 3.11: Aantal bedrijven met opvolging in procenten in Nederland Percentage met opvolging (Nederland) g lastuinb ouw g lasgroenten snijb loemen potp lanten blo embollen b oomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Page 25 of 100

26 Figuur 3.12 Aantal bedrijven met opvolging in procenten in Zuid-Holland Percentage met opvolging (Zuid-Holland) g lastuinb ouw glasg ro enten snijblo emen p otplanten blo embollen b oomkwekerij Bron: CBS, bewerking LEI Page 26 of 100

27 3.7 Areaal en aantal bedrijven in de Greenports In deze notitie is qua geografische afbakening van de Greenports aangesloten bij de gebiedsindeling die gehanteerd is bij de Bestuurlijke Uitvoeringsafspraken (2007). Volledigheidshalve is in tabel 3.32 per Greenport aangegeven, welke gemeenten hiertoe gerekend worden. De gemeente Waddinxveen wordt wat betreft de glastuinbouw gerekend tot Greenport Westland / Oostland en voor de boomkwekerij tot de Greenport Boskoop. Tabel 3.33 geeft een totaal overzicht van het aantal bedrijven en het areaal per Greenport. In de volgende paragraaf wordt dieper ingezoomd op de verschillende Greenports. Tabel 3.32 Geografische afbakening Greenports Greenport Gemeenten Sector Aalsmeer e.o. Aalsmeer Glastuinbouw Haarlemmermeer Uithoorn Amstelveen Venlo e.o. Venlo Horst aan de Maas Maasbree Venray Helden Gennep Helmond Deurne Asten Sommeren Sevenum Arcen en Velden Meerlo-Wanssum Bergen Kessel Glastuinbouw Westland / Oostland Westland Glastuinbouw Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Leidenschendam-Voorburg Lansingerland Zevenhuizen-Moerkapelle Nieuwerkerk aan de IJssel Waddinxveen Boskoop Boskoop Boomkwekerij Rijnwoude Reeuwijk Waddinxveen Duin- en Bollenstreek Hillegom Bloembollen Noordwijkerhout Noordwijk Lisse Teylingen Katwijk Bron: Greenport Nederland, 2007 Page 27 of 100

28 Tabel 3.33 Aantal en areaal (ha) bedrijven per Greenport in 2007 Aalsmeer en omgeving Westland / Oostland Venlo en omgeving Boskoop Bollenstreek Waddinxveen aantal bedrijven met cultuurgrond areaal cultuurgrond (ha) aantal bedrijven met glastuinbouw areaal glastuinbouw (ha) aantal bedrijven met glasgroenten areaal glasgroenten (ha) aantal bedrijven met snijbloemen areaal snijbloemen (ha) aantal bedrijven met pot- en perkplanten areaal pot- en perkplanten aantal bedrijven met boomkwekerij incl. vaste planten areaal boomkwekerij en vaste planten (ha) aantal bedrijven met bloembollen areaal bloembollen aantal bedrijven met bloembollenbroei Bron: CBS, bewerking LEI Page 28 of 100

29 3.7.1 Greenport Glastuinbouw In de drie Greenports voor de glastuinbouw, te weten Aalsmeer e.o., Westland/Oostland en Venlo e.o. is bijna 50% van het areaal pot- en perkplantenteelt in Nederland geconcentreerd (tabel 3.34). Bij snijbloemen is dit percentage 42% en bij glasgroenten 40%. De concentratiegraad van het aantal bedrijven is voor alle drie de subsectoren iets lager. Dit betekent dus dat de gemiddelde bedrijfsoppervlakte in de Greenports hoger is dan landelijk. Tabel 3.34 Areaal en aantal glastuinbouwbedrijven in de Greenports en totaal Nederland in Aalsmeer en omgeving Westland en Oostland Venlo en omgeving Totaal Greenports Nederland Aandeel Greenport in NL (%) Aantal glasgroentebedrijven Areaal glasgroente op glasgroentebedrijven (ha) Aantal snijbloemenbedrijven Areaal snijbloemen op snijbloemenbedrijven (ha) Aantal pot- en perkplantenbedrijven Areaal pot- en perkplanten op pot- en perkplantenbedrijven (ha) West- en Oostland incl. Waddinxveen Bron: CBS, bewerking LEI Greenport Duin- en Bollenstreek In de Greenport Duin- en Bollenstreek is slechts 15% van het totale areaal en aantal bloembollenbedrijven in Nederland geconcentreerd (tabel 3.35). Andere belangrijke productiegebieden voor bloembollen zijn de landbouwontwikkelingsgebieden: Kennermerland, Noordelijk Zandgebied en de Hollandse Bloementuin. Tabel 3.35 Areaal en aantal bloembollenbedrijven in de Greenport Duin- en Bollenstreek en totaal Nederland in Aandeel Greenport Bollenstreek Nederland in NL (%) Aantal bloembollenbedrijven Areaal bloembollen op bloembollenbedrijven Bron: CBS, bewerking LEI Greenport Boskoop Boskoop is van oudsher de belangrijkste boomteelt regio van Nederland (tabel 3.36). Circa 20% van alle boomkwekerijbedrijven zijn hier gevestigd. Echter, maar 7% van het productieareaal valt binnen de grenzen van Greenport Boskoop. Andere belangrijke satelliet gebieden voor de boomkwekerij zijn: Neder-Betuwe, Zundert, Haren en Horst (onderdeel van Greenport Venlo). 29

30 Tabel 3.36 Areaal en aantal boomkwekerijbedrijven in de Greenport Boskoop en totaal Nederland in 2007 Boskoop Nederland Aandeel Greenports in NL (%) Aantal boomkwekerijen Areaal boomkwekerij en vaste planten op boomkwekerijen (ha) Bron: CBS, bewerking LEI Boskoop incl. Waddinxveen 3.8. Toegevoegde waarde en werkgelegenheid Door het LEI wordt jaarlijks een studie uitgevoerd naar de toegevoegde waarde en werkgelegenheid van het totale agrocomplex (Van Leeuwen et al, 2008). In de volgende paragrafen zijn de belangrijkste resultaten uit deze studie één op één overgenomen Totaal agrocomplex Het totale agrocomplex bestaat grofweg uit twee delen. Het eerste deel geeft de economische betekenis van activiteiten die met de verwerking, toelevering en distributie van binnenlandse agrarische grondstoffen te maken heeft. Het andere deel toont de bijdrage daaraan van de verwerking, toelevering en distributie van buitenlandse agrarische input (zoals cacao, drank en tabak). De rest van het agrocomplex bestaat uit hoveniers, agrarische dienstverlening en bosbouw. De bruto toegevoegde waarde van het totale Nederlandse agrocomplex nam toe van 32,3 miljard euro in 1995 tot 41,9 miljard euro in 2005 (tabel 3.37). Het aandeel in de nationale toegevoegde waarde nam echter af van 12% in 1995 tot 9,4% in In dezelfde periode verminderde de absolute werkgelegenheid van het agrocomplex tot 648 duizend arbeidsjaren, terwijl de bijdrage aan de nationale werkgelegenheid ruim anderhalf procentpunt lager werd. 30

31 Tabel 3.37 Figuur 3.13 en 3.14 geven een overzicht van de bijdrage van de afzonderlijke deelcomplexen aan toegevoegde waarde en werkgelegenheid van het op binnenlandse grondstoffen gebaseerde agrocomplex. 31

32 Figuur 3.13 en Figuur

33 3.8.2 Glastuinbouwcomplex Het glastuinbouwcomplex is opgebouwd uit de glasgroenteteelt, de snijbloementeelt, de potplantenteelt en de champignonteelt. Naast primaire activiteiten heeft dit complex relaties met de groente- en fruitverwerkende industrie, toeleveranciers en distributiebedrijven. De bijdrage van toeleveranciers en distributiebedrijven is beperkt tot het deel dat deze aan de glastuinbouw of de verwerkende industrie leveren. In 1995 bedroeg de toegevoegde waarde van het op binnenlandse agrarische grondstoffen gebaseerde glastuinbouwcomplex 3,8 miljard euro. In de periode hierna namen de verdiensten met ruim een kwart toe tot 4,9 miljard euro in 2005 (tabel 3.38 en figuur 3.15). De primaire tuinbouw had hierin een aandeel van rond de 60%. Binnen de primaire sector is de bijdrage van de snijbloementeelt in 2005 met 41% het belangrijkst, gevolgd door die van pot- en perkplanten (28%), glasgroenten (22%) en champignons (8%). Tabel

34 Figuur 3.15 De werkgelegenheid van het glastuinbouwcomplex daalde tussen 1995 en 2005 met bijna tweeduizend arbeidsjaren (tabel 3.38 en figuur 3.16). De betekenis van het glastuinbouwcomplex voor de werkgelegenheid van het totale agrocomplex nam in de onderzochte periode wel toe van 15,3 naar 16,5%. Dit percentage ligt duidelijk beneden het vergelijkbare percentage voor de toegevoegde waarde. Het glastuinbouwcomplex heeft daarmee een fors hogere toegevoegde waarde per arbeidsjaar dan het agrocomplex als geheel. Daartegenover staat dat het echter weer veel meer kapitaal gebruikt dan de andere deelcomplexen. De activiteiten die samenhangen met de verwerking van buitenlandse glasgroente leveren gemiddeld à arbeidsjaren op. Haar bijdrage aan de werkgelegenheid van het totale agrocomplex bleef van 1995 tot 2005 stabiel op 11,5%. Figuur