Streetwise Smart Grid

Transcriptie

1 E Streetwise Smart Grid De vierde fase in de evolutie van het smart grid debat Tot nu toe zijn er drie fasen te ontdekken in de evolutie van het smart grid debat: van (1) smart technology via (2) smart market naar (3) smart energy system. Met iedere fase groeit het besef dat een smart grid niet ophoudt bij het toevoegen van ICT-technologie, maar een veel bredere impact heeft op het energiesysteem. In alle drie de fasen blijft echter de rol van de eindgebruiker nog steeds onderbelicht. Om dit te doorbreken geeft dit essay een aantal handvatten om het denken en doen rond smart grids streetwise te maken, door de mens centraal te stellen. Auteur Rick Bosman

2 Titel: Streetwise Smart Grid: De vierde fase in de evolutie van het smart grid debat Auteur: Rick Bosman Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT) Erasmus University Rotterdam Postbus DR Rotterdam tel.: +31 (0) Essaynummer: E Trefwoorden: Smart Grid, Energietransitie, Transitiemanagement, Co-creatie Abstract: Tot nu toe zijn er drie fasen te ontdekken in de evolutie van het smart grid debat: van (1) smart technology via (2) smart market naar (3) smart energy system. Met iedere fase groeit het besef dat een smart grid niet ophoudt bij het toevoegen van ICT-technologie, maar een veel bredere impact heeft op het energiesysteem. In alle drie de fasen blijft echter de rol van de eindgebruiker nog steeds onderbelicht. Om dit te doorbreken moet het denken en doen rond smart grids streetwise te worden, door de mens centraal te stellen. Rotterdam, 04 november 2013 Referentie: Bosman, R. (2013) Streetwise Smart Grid: De vierde fase in de evolutie van het smart grid debat. DRIFT ESSAY nr. E , Rotterdam: DRIFT, Meer weten over de energietransitie? Geïnteresseerd in onderzoek, advies, training of onderwijs over de energietransitie, de rol van smart grids, co-creatie of transities in meer algemene zin? Neem contact op met Rick Bosman, bosman@drift.eur.nl en kijk op onze website: Dit werk is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland. Bezoek om een kopie te zien van de licentie of stuur een brief naar Creative Commons, 444 Castro Street, Suite 900, Mountain View, California, 94041, USA. Streetwise Smart Grid (E ) 2

3 1. Introductie Het nieuwe toverwoord in energieland is smart grids. Zonder smart grids geen energietransitie, zo is de gedachte. Maar wat verstaan we eigenlijk onder smart grids? En waar moeten we op letten om smart grids inderdaad tot katalysator van de transitie te maken? In dit essay adresseren we deze vragen op basis van inzichten uit verschillende smart grid projecten waar DRIFT bij betrokken is. We schetsen daarbij een evolutie in het smart grids debat en gaan in op de systematische onderbelichting van de rol van eindgebruikers in het transitieproces en de gevaren daarvan. Energietransitie In het regeerakkoord voor Kabinet Rutte II is vastgelegd dat de energievoorziening in % duurzaam moet zijn. Om deze doelstelling te verwezenlijk zijn fundamentele aanpassingen van het energiesysteem nodig, die gepaard gaan met nieuwe manieren van denken, werken en organiseren. Milieuvervuiling krijgt een prijs en efficiency-denken en snelle terugverdientijden zijn niet langer de hoogste prioriteit, kortom: dit vergt niet minder dan een paradigmaverandering. Dergelijke fundamentele maatschappelijke veranderingen (transities) verlopen niet volgens een blauwdruk, maar vanuit begrip voor de dynamiek is het mogelijk slimmer in te spelen op de veranderingen en subtiel de richting en snelheid te beïnvloeden. De complexiteit van transities is zodanig dat ze onvermijdelijk gepaard gaan met oncontroleerbare afbraak van bestaande zekerheden en razendsnelle doorbraak van alternatieven. In toenemende mate zijn er signalen dat een dergelijke transitie in het energiedomein gaande is. Denk aan de decentrale energiecoöperaties die recent als paddenstoelen uit de grond schieten en de moeilijkheden die traditionele energiebedrijven ondergaan doordat hun centrales stilstaan als het in Duitsland hard waait of de zon schijnt. Transities voltrekken zich op lange termijn in ordegrootte van twee generaties - omdat een echte verschuiving in denken en werken pas door kan breken als er voldoende maatschappelijke urgentie en ruimte ontstaat. In de voorontwikkeling van een transitie worden alternatieven ontwikkeld, maar die slaan nog niet echt aan, omdat de bestaande dominante manier van denken en werken voor de meeste mensen nog voldoet en verder kan worden verbeterd. Een goed voorbeeld van dergelijke optimalisatie is het verbeteren van de efficiëntie van kolencentrales. Op termijn kan echter de druk op de dominante manier van denken en werken (het regime) oplopen door een combinatie van bredere maatschappelijke ontwikkelingen -denk aan zorgen om klimaatverandering en de ICT revolutie- en opkomende alternatieven, zoals energiecoöperaties, waardoor de dominante manier van denken en werken niet langer houdbaar wordt (Grin et al., 2010; Rotmans, 2012). Tot voor kort was het energiesysteem overzichtelijk georganiseerd met een aantal grote bedrijven die energie produceerden in grote - vaak fossiel gestookte - centrales om dat vervolgens naar de consument te transporteren. Met de opkomst van decentrale energieproductie wordt die consument ineens ook producent, waarmee tussen overheid en markt een derde categorie ontstaat, de prosument, die alleen of in samenwerking met andere burgers zijn rol in het energiedomein opeist. Het gaat daarbij vaak om variabele hernieuwbare energiebronnen als zonne- en windenergie. Mede als gevolg van de opkomst van de prosument staan grote (gas)centrales stil als de zon schijnt of de wind waait en raken lokale netten overbelast. De energietransitie is aan snelheid aan het winnen en lijkt intussen in een kantelfase beland (Bosman et al., nog te verschijnen). In die fase komen verschillende ontwikkelingen samen die tot dan toe min of meer onder de oppervlakte waren gebleven. Door deze (schijnbaar toevallige) samenloop van omstandigheden is de kantelfase doorgaans een chaotische periode met grote dynamiek die kan leiden tot plotsklapse veranderingen. Streetwise Smart Grid (E ) 3

4 Smart grids De ontwikkeling van smart grids is één van die omstandigheden en wordt vaak genoemd als voorwaarde om de transitie naar een 100% duurzame energievoorziening te realiseren (Blom et al., 2012). Smart grids worden door de Taskforce Intelligente Netten (2010:5) als volgt omschreven: Intelligente netten, of smart grids, zijn innovaties rond energienetten die tot doel hebben ook in de toekomst de energievoorziening betaalbaar en betrouwbaar te houden en daarnaast te verduurzamen. Essentieel in het begrip intelligent net is het ontstaan van tweerichtingsverkeer tussen energiegebruikers onderling en met producenten. Dankzij de toevoeging van (ICT-) technologie is het mogelijk om energiestromen beter te controleren, te sturen en te beheren. Hierdoor ontstaan er mogelijkheden om: vraagrespons bij gebruikers te activeren; decentrale opwekking en opslag van energie beter in te passen; nieuwe producten, diensten en markten te ontwikkelen; de flexibiliteit van het energiesysteem (met name elektriciteit) te verhogen; investeringen in infrastructuur te beperken of uit te stellen; de betrouwbaarheid van de elektriciteitsvoorziening te waarborgen. De rol van smart grids in de energietransitie Door de opkomst van hernieuwbare energiebronnen, vaak van decentrale aard, verandert de sturingslogica van het energiesysteem van top-down naar veel meer netwerksturing (Faber & Ros, 2009). De mogelijkheden die smart grids bieden, sluiten veel beter aan bij deze sturingslogica dan de huidige infrastructuur. Smart grids hebben de potentie om variabele hernieuwbare energiebronnen efficiënt te integreren en netstabiliteit te garanderen, ook bij een significant aandeel van dergelijke variabele bronnen. De verwachting is daarom dat smart grids en decentrale energie-initiatieven twee trends zijn die elkaar versterken. Daarnaast kan met behulp van smart grids de opkomst van elektrisch vervoer en warmtepompen - met vraagpieken tot gevolg - in goede banen worden geleid. De veranderingen die smart grids impliceren zijn samengevat in tabel 1. Tabel 1 Veranderingen in het energiesysteem (Topsector Energie, 2012 in: Loorbach et al, 2012) Van Eenrichtingsverkeer Centrale organisatie Afgeschermde markt Speelveld met beperkt aantal spelers Naar Tweerichtingsverkeer Decentrale organisatie Open markt Omgeving met talloze actieve partijen Tegelijk stelt de Taskforce dat: de grootschalige introductie van intelligente netten nog niet urgent is (2010:6). Vermoedelijk hangt dit samen met het geringe aandeel variabele hernieuwbare energiebronnen in het Nederlandse energiesysteem. In landen als Denemarken, Duitsland en Italië, waar het aandeel variabele wind- en zonne-energie in de afgelopen jaren fors is toegenomen (Eurostat, 2012), lijkt die urgentie groter. Ook het grote aantal smart grids (proef)projecten dat in deze landen wordt ontplooid onderstreept die breder gedragen urgentie (Giordano et al., 2012). Op dit moment blijft de ontwikkeling van variabele hernieuwbare energiebronnen in Nederland nog achter bij het Europese gemiddelde. De verwachting is echter dat deze bronnen ook in Nederland een vlucht gaan nemen, gezien de ambities van het SER Energieakkoord (SER, 2013) en het grote aantal collectieve inkoopacties voor zonnepanelen en opstartende lokale energiecoöperaties (Schwencke, 2012). HIER-opgewekt (2012) telt er intussen meer dan 300. De urgentie voor de ontwikkeling van smart grids in Nederland lijkt daarom intussen een stuk hoger dan de Taskforce twee jaar geleden inschatte. Streetwise Smart Grid (E ) 4

5 Figuur 1 Smart grid proeftuinen in Nederland (Netbeheer Nederland, 2012) Streetwise Smart Grid (E ) 5

6 2. Evolutie in het smart grids debat Er lijkt sprake van een evolutie in het smart grids debat. Het idee van het slimmer maken van het energiesysteem ontstond vanuit technologische mogelijkheden en noodzaak. Vervolgens kwam er inzicht in de mogelijke gevolgen van de introductie van ICT voor de energiemarkt. Op dit moment wordt de discussie nog breder gevoerd en blijkt dat smart grids ook zorgen voor het verschuiven van machtsverhoudingen, veranderen van instituties en aanpassen van wet- en regelgeving, kortom introductie van smart grids heeft de potentie om huidige manieren van energieproductie en consumptie fundamenteel te veranderen. Het gevaar is dat smart grids verworden tot een containerbegrip. Gebaseerd op Schleicher-Tappeser (2012) onderscheiden we tot nu toe drie verschillende fases, die zich deels chronologisch voltrekken, en deels nog parallel in verschillende gremia plaatsvinden. Deze fases zijn: 1. Technologie staat centraal 2. Aandacht voor de impact van technologie op de energiemarkt 3. Smart grid als onderdeel van het energiesysteem Fase 1: Smart technology Het smart grids idee komt voort uit de wens om bepaalde onderdelen van de energievoorziening slimmer te maken, door elektromechanische onderdelen te vervangen door slimme elektronische. Als het gaat om slimmer maken van de netten zelf, liggen de grootste uitdagingen in het distributienet. Op dit niveau is de noodzaak van slimmere technologie het grootst, doordat het introductie van ICT daar nog achterblijft bij het hoogspanningsnet en tegelijkertijd het groeiende aandeel van decentrale energieopwekking voornamelijk impact heeft op het distributieniveau (BNetzA, 2012; Taskforce Intelligente netten, 2010). Een andere technologieverbetering is implementatie van de slimme meter, die in eerste instantie gericht was op grootverbruikers van energie. In 1977 werd de eerste slimme meter geïntroduceerd die op afstand kon worden uitgelezen. Introductie van de slimme meter maakt het fysiek uitlezen van meterstanden overbodig, helpt het mensen en bedrijven bij energiebesparing en voorkomt energieverliezen (of stelen van energie) (Schleicher-Tappeser, 2012). Daarnaast kunnen met behulp van de slimme meter flexibele energietarieven worden geïntroduceerd, waardoor met behulp van prijsprikkels de vraag van energie beïnvloed kan worden. Hiermee komen we bij fase 2: de smart market. Fase 2: Smart market Geregeld wordt het begrip smart grids gebruikt in verband met het slimmer maken van de energiemarkt. De volledige potentie van smart grids komt alleen tot zijn recht wanneer de energiemarkt met de technologie mee-evolueert. Het moet mogelijk zijn real-time informatie uit te wisselen tussen verbruiker, energieverzorger en netbeheerder, zodat flexibele energietarieven tot de juiste prijsprikkels kunnen leiden die vraagsturing mogelijk maken. De Duitse Bundesnetzagentur 1 (2012) waarschuwt voor teveel vermenging en verwarring van smart grids (als fysieke infrastructuur) en smart market (gedrag van marktactoren, zoals energieverzorger, prosument en gebruiker). Aanpassingen in de fysieke infrastructuur vallen onder verantwoordelijkheid van de (gereguleerde) netbeheerder, terwijl private partijen verantwoordelijk zijn (of zouden moeten zijn) voor onderdelen van de smart market. De uitrol van smart meters bijvoorbeeld is volgens de Bundesnetzagentur bij uitstek een ontwikkeling die private partijen op zich kunnen nemen, omdat daar een businesscase voor bestaat. Terughoudendheid is hierbij geboden wat betreft inmenging van publieke partijen en publiek geld. 1 Duitse waakhond voor netten, waaronder elektriciteit, gas, telecom, rail en post. Streetwise Smart Grid (E ) 6

7 Fase 3: Smart energy system Giordano et al. (2012) analyseerden voor de Europese Commissie een groot aantal smart grid proeftuinen door heel Europa. Zij stellen dat willen smart grids hun volledige potentie waarmaken, dan is het realiseren van fysieke infrastructuur alleen niet genoeg. Dat moet aangevuld worden door de ontwikkeling van nieuwe business modellen en werkwijzen, nieuwe wetgeving en meer ongrijpbare onderdelen, zoals veranderingen in consumentengedrag en sociale acceptatie. Schleicher-Tappeser (2012) onderstreept deze observatie: de smart grids discussie vormt de kern van het energiedebat. Het gaat daarbij om technische, organisatorische en politieke issues. Vanuit transitieperspectief gaat de transitie naar een duurzame energievoorziening, waar smart grids een centraal onderdeel van uitmaken, niet alleen om technologische en marktgerelateerde veranderingen, maar om een systeemwijziging. Een dergelijke fundamentele maatschappelijke verandering impliceert dat instituties en regelgeving zullen (moeten) wijzigen, dat er verschuivingen plaatsvinden in de rollen en werkwijzen van betrokken partijen en dat nieuwe partijen toetreden tot het domein en oude wellicht verdwijnen. Deze veranderingen impliceren een fundamentele verandering in de dominante cultuur, structuur en werkwijze in het energiedomein (Grin et al., 2010; Loorbach, 2007; Rotmans et al., 2001). Met de opkomst van lokale duurzame opwekking zijn er drie tegengestelde belangen in het systeem ontstaan; de netbeheerders zorgen dat het net intelligent en groot genoeg is om de energietransitie mogelijk te maken, de klant wil zoveel mogelijk duurzame energie zelf opwekken en voor een hoog tarief leveren terwijl de verbruikskosten zo laag mogelijk zijn. En de energiemaatschappijen willen blijven handelen met energie uit kolen-, kern-, en gascentrales. Er moet worden gezocht naar een nieuwe balans tussen deze belangen en wensen. 2 Door vanuit systeemperspectief naar de rol van smart grids in de verduurzaming van de energievoorziening te kijken, wordt de samenhang tussen technologische innovaties en veranderingen op systeemniveau duidelijk. Het betrekken van mobiliteit in de smart grids discussie door integreren van elektrisch vervoer lijkt voorlopig de laatste stap in verbreding van de discussie. De Bundesnetzagentur plaatst echter ook een kritische noot bij het té breed trekken van het begrip smart grids. Dat zou zaken onnodig ingewikkeld maken. Daarnaast stelt zij dat te eenvoudig getrokken parallelen met de uitrol van ICT technologie geen recht doen aan specifieke karakteristieken van de energiesector, zoals focus op voorzieningszekerheid en zeer hoge doorlooptijd van investeringen. Tot slot geeft zij aan dat voor ogen moet worden gehouden dat smart grids geen doel op zichzelf zijn, maar een middel om te komen tot een schone, betrouwbare en betaalbare energievoorziening. In figuur 1 is de rol van smart grids in relatie tot andere elementen in het energiesysteem samengevat. 2 Interview Jeroen Scheer Liander, presentatie Ensuring perfect energy (27 februari 2012) Streetwise Smart Grid (E ) 7

8 Figuur 2 Smart grids in relatie tot andere elementen in het energiesysteem (Figuur: Roel van Raak) 3. Smart én streetwise als fase 4? Smart, maar onaangepast De meeste smart grid projecten, waaronder de IPIN-proeftuinen en TKI smart grid projecten, zijn typische sociaal-technische innovatieprocessen (Geels, 2010). Dergelijke innovaties hebben naast een technische component ook een duidelijke sociale component: het doel is dat de gebruiker met behulp van smart grid technologie ook zijn energieverbruik aan gaat passen. Ons valt echter op dat zowel in de literatuur als in de meeste projecten waar wij bij betrokken zijn smart grids ondanks de beste bedoelingen vaak enkel vanuit een technologische invalshoek worden benaderd. Ook Verbong et al. komen tot deze slotsom: de markt is nog te veel gefocust op de technologische elementen van het smart grid (2013:121). De uitdagingen met betrekking tot het energieverbruik zijn echter diep geworteld in de wijze waarop de samenleving is ingericht en er wordt geproduceerd en geconsumeerd. Daarnaast is de totstandkoming van een smart grid afhankelijk van hoe gebruikers met smart technologie omgaan en implementeren in hun dagelijks leven (Verbong et al, 2013). Als er al wordt nagedacht over de rol van de gebruiker in het smart grids debat, gaat het vaak uitsluitend over bewustwording of acceptatie. Het idee is dat iemand de gebruiker eerst bewust moet maken van de noodzaak van smart grids en vervolgens alles in het werk moet worden gesteld om ervoor te zorgen dat de gebruiker de technologie gaat accepteren. Dit neigt naar een paternalistische, technocratische kijk op de introductie van smart grids, met gebruikersparticipatie in het ontwikkelproces als hoogst haalbare. Illustratief is de bijdrage van D-Cision en de TU Delft aan het rapport van de Taskforce Intelligente Netten: Smart grids helpen de consument volwassen te worden. Met andere woorden: de consument is (nog) niet volwassen en moet opgevoed worden met behulp van smart grid technologie. Een ander voorbeeld komt uit een omvangrijke studie naar smart grid ontwikkelingen in Duitsland: acceptatie is van essentieel belang bij de realisering van smart grids. Projecten zoals Stuttgart 21 3 of de uitbreiding van hoogspanningsnetten laten zien dat omvangrijke projecten alleen kans van slagen hebben als er consensus wordt bereikt met de hele bevolking. (Appelrath et al., 2012). Hoewel vanuit de beste bedoelingen, is het maar zeer de vraag of 3 Omvangrijke verbouwing van station Stuttgart Streetwise Smart Grid (E ) 8

9 de introductie van smart grids vergelijkbaar is met dergelijke grote infrastructurele projecten en of de gebruiker erop zit te wachten opgevoed te worden. Van technologie-georiënteerd naar streetwise Als we kijken naar de introductie van andere ICT-technologie, als de PC en smart phone, is deze vooral vraaggedreven. Steve Jobs was niet bezig mogelijke gebruikers op te voeden, maar met het schetsen van een wenkend toekomstperspectief, waarin een iphone het leven aangenamer en interessanter maakt. Dergelijke innovaties zijn succesvol, omdat de gebruiker voordelen ziet in het aanschaffen van dergelijke technologie. Net als bij de PC en smart phone zal de implementatie van smart grids voor een groot deel afhankelijk zijn van adoptie op individueel of huishoudniveau. Daarnaast zijn er veel zorgen over privacy rondom smart grids, terwijl mensen weinig moeite schijnen te hebben met privacy-issues als het gaat om social media als Facebook. Een andere benadering, waarin een wenkend toekomstperspectief wordt geschetst en de voordelen van smart grid technologie voor de gebruiker duidelijk worden, lijkt daarom meer kans van slagen te hebben dan voortdurend hameren op het belang van acceptatie door gebruikers. Net als bij een smart phone, zal de smart grid technologie die het beste is afgestemd op de behoeften van de gebruiker het meest succesvol zal zijn. Onderzoek naar de gebruikersbenadering van verschillende smart grid proeftuinen laat zien dat er verschillende methoden worden gebruikt om eindgebruikers actief te betrekken. 4 De gemene deler bij de verschillende methoden is het op gang brengen (en houden) van een gelijkwaardige en open dialoog met (potentiële) eindgebruikers: - Perspectieven onderzoeken: Voor een succesvolle introductie van smart grids is het van belang inzicht te krijgen in de drijfveren van potentiele gebruikers. Vooraf kunnen bijvoorbeeld interviews worden afgenomen met een selecte groep gebruikers, vervolgens kan op basis daarvan in bredere kring een enquête worden verspreid. Hiermee wordt gelijk aandacht gecreëerd onder mogelijke gebruikers voor het te lanceren project (toegepast bij IPIN Kenschoten Energieneutraal (KEN) en Evander). In een ander project werd met hetzelfde doel een zogenaamde klantensafari georganiseerd; een rondgang door de wijk met als doel in gesprek te komen met bewoners om in een open dialoog hun drijfveren en relatie tot energie te verkennen. Ook kan zo in persoonlijke sfeer uitleg worden gegeven over het voorgenomen smart grid project in een wijk (toegepast bij IPIN ProSECco). - Communicatie: Vooraf en tijdens het project is het van belang open communicatie op gang te brengen en houden met (potentiele) eindgebruikers. Hiervoor worden in IPIN projecten verschillende methoden toegepast. Zo biedt een informatieavond ruimte om te demonstreren hoe een project werkt en de dialoog met mogelijke gebruikers aan te gaan. Daarbij is het van belang dat de initiatiefnemer zich opstelt als gelijkwaardige, bijvoorbeeld door feedback te vragen op het project aan bewoners en eerlijk te zijn over de (on)mogelijkheden. Tijdens de werving op informatieavonden helpt het om deelnemers elkaar te laten vertellen welke waarde ze zien in deelname aan het smart grid project (toegepast bij IPIN Jouw Energie Moment). Ook wordt in verschillende projecten een nieuwsbrief verspreid onder (potentiële) gebruikers van de smart grid technologie. Zo worden zij op de hoogte gehouden van de voortgang en eventuele veranderingen gedurende het project. Een opvallende aanpak is aandacht vragen voor het thema energie via de 4 Hansje Hooghiemstra en Sven Mittertreiner, studenten van de Haagse Hogeschool, deden bij DRIFT onderzoek naar sociale adoptieprocessen rond smart grid projecten. Hun onderzoek is op aanvraag beschikbaar. Streetwise Smart Grid (E ) 9

10 basisschool, bijvoorbeeld door een themaweek energie te organiseren, zoals dat binnen IPIN KEN gebeurde. Door kinderen te enthousiasmeren voor het onderwerp ontstaat er een ingang voor het smart grid project. - Klankbordgroep: Om eindgebruikers direct te betrekken bij de ontwikkeling van het project kan er een klankbordgroep worden ingericht. Hierin kunnen potentiële gebruikers zitting nemen en geregeld om feedback worden gevraagd op (onderdelen van) het project (toegepast bij IPIN Modienet). - Coöperatie: Een verdergaande aanpak is een project in co-creatie te ontwikkelen, bijvoorbeeld door gebruikers, aanbieders en andere partijen te verenigen in een coöperatie. Soms kan al worden aangesloten op bestaande lokale initiatieven. Hiermee wordt gebruik gemaakt van het lokale draagvlak (toegepast bij IPIN Evander en In4Energy). In de volgende paragraaf zullen we op dergelijke co-creatie verder ingaan. Samen ontwikkelen In bovenstaande benadering worden verschillende stakeholders, zoals eindgebruikers, netbeheerders, IT-bedrijven, etc. nauw bij het proces betrokken. Op dergelijke wijze wordt inzicht verworven in uiteenlopende manieren van denken en werken van alle stakeholders en sluit de ontwikkeling van het smart grid project/proeftuin hierop beter aan. Hierbij komen twee vragen prominent naar voren: 1. Eindgebruikers actief en langdurig in sociaal-technische innovatieprocessen betrekken: o Hoe geef je gebruikers een rol in het proces om zo het technische systeem af te stemmen op hun behoeften? (vergelijk met de aanpak van living labs ) o Hoe kunnen gebruikers betrokken worden bij de ontwikkeling van proeftuinen en hoe kan dit zorgen voor een breder draagvlak voor de innovaties? o Hoe kan voort worden gebouwd op verschillende ontwikkelingen die al bottom-up ontstaan, en hoe kunnen deze effectief worden verbonden (vraag en aanbod gelijktijdig ontwikkelen)? 2. Niet alleen nieuwe technologie, maar ook gedragsverandering, nieuwe vormen van samenwerking en nieuwe rolverdelingen onderzoeken: o Hoe kunnen complexiteit en onzekerheid worden omarmd als motor voor innovatie in plaats van als remmende factoren? (bijvoorbeeld bereid zijn doelen bij te stellen, openstaan voor onverwachte partijen, voortbouwen op externe ontwikkelingen) o Hoe wordt de proeftuin optimaal gedragen door verschillende stakeholders uit bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties, kenniswereld, intermediairs en de eindgebruiker? o Hoe kunnen innovaties inpasbaar worden gemaakt in de wereld van morgen in plaats van te optimaliseren binnen de huidige beperkingen? Door deze vragen als leidraad te nemen bij de ontwikkeling van een smart grid proeftuin kan tot een betere afstemming op de behoeften van de omgeving leiden en tot een steilere leercurve van de projecten. Streetwise Smart Grid (E ) 10

11 Figuur 4 De energietransitie gaat over veranderingen in verschillende domeinen waarin smart grids een verbindende rol kunnen spelen (Loorbach et al., 2012). 4. Conclusie De discussie omtrent smart grids lijkt een evolutieproces door te maken, waarin tot nu toe drie fasen zijn te onderscheiden waarbij het smart grids begrip in iedere fase breder opgevat wordt. In het begin was deze enkel gericht op technologische innovatie, oftewel smart technology. De volgende fase kenmerkt zich door een sterkere focus op de impact van het slimmer maken van netinfrastructuur op de energiemarkt: smart market. Fase 3 smart system kenmerkt zich door een systeembenadering, waarin ook oog is voor de gevolgen van smart grid technologie op systeemniveau, zoals wet- en regelgeving, instituties en verschuivende machtsverhoudingen. In al deze fasen komt de eindgebruiker echter nog onvoldoende tot zijn recht. Deze wordt gezien als een passieve consument, die verleid (of desnoods gedwongen) moet worden om de hoognodige smart grid technologie te accepteren. Door gebruikers te benaderen vanuit een gecentraliseerd top-down perspectief vergroot de kans dat zij barrières opwerpen. (Verbong et al., 2013) Een dergelijke aanpak leidt tot weerstand en is daarom gedoemd tot mislukken. De ontwikkeling van smart grids kan beter worden benaderd als een evolutionair zoek- en leerproces; complex, grillig en vol verrassingen. Het is in die zin misschien technisch wel te plannen, maar sociaal en institutioneel niet maakbaar. Het vraagt om een vorm van sturing die inspeelt op de aanwezige dynamiek; die dan weer top-down doorbraken forceert, knelpunten wegneemt, ongewenste ontwikkelingen afremt, en dan weer faciliteert, stimuleert en maatschappelijke innovatie de ruimte geeft. In de ontwikkeling van smart grids wordt relatief veel aandacht besteedt aan de technische componenten. Voorgaand perspectief suggereert echter dat er een transitie in de aanpak van dit soort processen noodzakelijk is. Het is niet langer een oplossing formuleren op een afgebakende vraag, maar gaat om een sociaal maatschappelijke leerproces waarbij vele partijen waaronder de gebruiker betrokken zullen moeten worden om gezamenlijk stapsgewijs slimme energiesystemen van de toekomst te ontwikkelen. Wet en regelgeving, economische verdeelsleutels, businessmodellen en ook het gedrag van de gebruiker zullen in dit proces allemaal mee moeten veranderen. Streetwise Smart Grid (E ) 11

12 De discussie rondom smart grids is een voorbeeld van hoe bij deze onzekere processen de nadruk vooral gelegd wordt op de bekende weg: technische innovatie. Terwijl de duurzaamheidtransities veel meer gaan over integrale sociaal maatschappelijke innovatie. Een veranderingsgezindheid bij alle betrokken partijen is een randvoorwaarde. Het gaat om een cultuuromslag bij overheden, instituties, bedrijven en personen. Inzichten uit transitiestudies leren dat innovatoren die gebruikers, en hun behoeften en wensen, tot centraal onderdeel van het innovatieproces maken, grotere kans van slagen hebben. Succesvolle introductie van smart grids gaat alleen als de initiatiefnemers streetwise worden en de behoeften van gebruikers centraal stellen (zie figuur 5). Figuur 5 Fase 1 t/m 3 Fase 4: Smart én streetwise (Loorbach et al., 2012) Vijf tips om tot een streetwise smart grid te komen Ter afsluiting vijf tips om de ontwikkeling smart grids streetwise aan te pakken: 1 Vergeet smart grids Smart grids zijn een middel om tot een duurzaam energiesysteem te komen, niet het doel. Het is een mogelijk pad, waarbij het nu vooral gaat om het stimuleren en verbinden van beweging en ontwikkeling om de maatschappelijke vraag om duurzame energievoorzieningen te creëren. 2 Laat de technologie volgen Hoe het systeem eruit ziet is afhankelijk van economische, institutionele en culturele dynamiek. De transitie beïnvloedt het dagelijks leven van gebruikers maar dit bepaalt ook de succesvolle implementatie. De focus zou in dit stadium vooral moeten liggen op het leggen van de juiste sociaal maatschappelijke verbindingen in plaats van de technische vorm van het uiteindelijke grid. 3 Mobiliseer maatschappelijke vraag Iets wat niet bottom-up ontstaat kan nooit bottom-up worden. De energietransitie gaat over een gedragsverandering van alle partijen. De incentive om te veranderen ontstaat terwijl de druk van de omgeving toeneemt. Het is zoeken naar participatieve sturingsmodellen om de gebruikers meer te betrekken. Streetwise Smart Grid (E ) 12

13 4 Sluit aan bij lokale urgentie Er zijn zoveel nieuwe initiatieven om de maatschappij te veranderen. Maar er heerst ook veel wantrouwen vanuit het verleden en oude systemen vormen barrières voor verandering. De kracht om te veranderen zit daar waar de positieve of negatieve energie zich nu verenigt. Aansluiten bij de mensen die al aan de slag zijn levert energie en innovatie. Mensen dingen opleggen die jij graag zou willen, zorgt enkel voor weerstand. 5 Wees je bewust van tegengestelde belangen en verwacht en omarm onzekerheid Fundamentele veranderprocessen gaan gepaard met machtsverschuivingen, tegenstellingen en conflicten. Er bestaan lang niet altijd WIN-WIN-WIN situaties. Houd rekening met de onzekerheid die leeft, voor veel partijen is het lastig richting bepalen. Je merkt pas hoe een transitie verloopt als je er zelf deel van bent; de beste manier om de transitie aan te jagen is vanuit een gezamenlijke toekomstoriëntatie aan de slag te gaan en gaandeweg te reflecteren en bij te sturen. Streetwise Smart Grid (E ) 13

14 Dankwoord Dit essay is tot stand gekomen in het kader van de EVANDER proeftuin, onderdeel van het Innovatie Programma Intelligente Netten (IPIN) en medegefinancierd door Agentschap NL. Er is voortgebouwd op het onderzoek van Hansje Hooghiemstra en Sven Mittertreiner, studenten van de Haagse Hogeschool. Ook dank ik Chris Roorda voor zijn waardevolle commentaar op eerdere versies van het essay. Bronnen Agora (2012) 12 Thesen zur Energiewende. Online beschikbaar: _web.pdf Appelrath, H., Kagermann, H., Mayer, C. (2012) Future Energy Grid: Migration to the Internet of Energy. Acatech Study, Munich. Online beschikbaar: kationen/englisch/eit-ict-labs_acatech-study_future_energy_grid_final.pdf Blom, M., M. Bles, C. Leguijt, F.J. Rooijers, R. van Gerwen, D. van Hameren, F. Verheij (2012) Maatschappelijke kosten en baten van intelligente netten. Delft: CE Delft en KEMA. Bosman, R., Avelino, F., Jhagroe, S., Loorbach, D. Van der Heijden, J., Verschuur, G., Diercks, G. i.s.m. Bontenbal, H., Van de Groep, J., Stijkel, A., Schwencke, A. (2013) Energielente op komst? De (on)macht van bottom-up en top-down in de energietransitie. DRIFT-uitgave. Bundesnetzagentur (2012) Smart grid und smart market : Eckpunktepapier der Bundesnetzagentur zu den Aspekten des sich verändernden Energieversorgungssystems. Online beschikbaar: rthemen/smartgrideckpunktepapier/smartgridpapierpdf.pdf? blob=publicationfile Eurostat (2012) Renewable energy: Analysis of the latest data on energy from renewable sources. Online beschikbaar: EN.PDF Geels, F.W. (2010) Ontologies, socio-technical transitions (to sustainability), and the multi-level perspective, Research Policy, 39 (4), Giordano, V., Gangale, F., Fulli, G, Jiménez, M.S. (2012) Smart Grid projects in Europe: lessons learned and current developments. European Commission, JRC Reference Reports. Online beschikbaar: ed_and_current_developments.pdf Grin, J., Rotmans, J. and Schot, J. (2010) Transitions to Sustainable Development; New Directions in the Study of Long Term Transformative Change. New York: Routledge HIER-opgewekt (2012) Initiatieven. Online beschikbaar: Hooghiemstra, H. & Mittertreiner, S. (2013) Waarom participeren in een smart grid project? Inzichten in sociale adoptieprocessen rondom smart grid projecten. Stageverslag Haagse Hogeschool, begeleid door DRIFT. Het verslag is op aanvraag beschikbaar. Streetwise Smart Grid (E ) 14

15 Loorbach, D. A. (2007) Transition management: New mode of governance for sustainable development. Rotterdam: Erasmus University Rotterdam. Loorbach, D. A., Krosse, P. i.s.m. Koster, K. (2012) Smart Grids: Rendement voor iedereen? Een verslag van drie arenasessies in de Provincie Utrecht. DRIFT-uitgave. Faber, A. & J. Ros (2009) Decentrale elektriciteitsvoorziening in de gebouwde omgeving: Evaluatie van transitie op basis van systeemopties. De Bilt: Planbureau voor de Leefomgeving Netbeheer Nederland (2012) Smart grid proeftuinen in Nederland. Online beschikbaar: Rotmans, J., Kemp, R., & van Asselt, M. (2001) More evolution than revolution: transition management in public policy. foresight, 3(1), Rotmans, J. (2012) In het oog van de orkaan: Nederland in transitie. Æneas, Uitgeverij van vakinformatie bv, Boxtel. Schleicher-Tappeser, R. (2012) The Smart Grids debate in Europe. SEFEP Working Paper. Online beschikbaar: Schwencke, A.M. (2012) Energieke Bottom Up in Lage Landen. Online beschikbaar: Schwencke FINAL.pdf Sociaal Economische Raad (SER) (2013) Energieakkoord voor duurzame groei. Online beschikbaar: Taskforce Intelligente Netten (2010) Op weg naar intelligente netten in Nederland. Online beschikbaar: Verbong, G. P., Beemsterboer, S., & Sengers, F. (2013). Smart grids or smart users? Involving users in developing a low carbon electricity economy. Energy Policy, 52, Streetwise Smart Grid (E ) 15