Inhoud HAAGS MILIEUCENTRUM. Aanleiding...3 Onderzoek...3 Doelen...3 Materiaal en methoden...3 Resultaten en conclusies...6

Transcriptie

1

2 Inhoud Aanleiding...3 Onderzoek...3 Doelen...3 Materiaal en methoden...3 Resultaten en conclusies...6 Haags Milieucentrum, 2011 Alles uit deze uitgave mag bekend worden gemaakt, mits met bronvermelding Tekst: Marianne Rekers Redactie: Bob Molenaar Coördinatie: Geert van Poelgeest Foto s: Laurens Kusse, Walter Bos, Marita Rombach Met veel dank aan EIS Haags Milieucentrum Esperantoplein LE Den Haag info@haagsmilieucentrum.nl HAAGS MILIEUCENTRUM

3 Aanleiding De afgelopen tien jaar is het aantal soorten rivierkreeften in Nederland verdubbeld. Het zijn voornamelijk Amerikaanse soorten die via de consumptie- of aquariumhandel hun weg naar de Nederlandse sloot hebben gevonden. Verschillende soorten hebben zich in korte tijd explosief kunnen uitbreiden, waardoor een lappendeken aan populaties van verschillende soorten is ontstaan. Gevreesd wordt dat met de komst van de kreeft een 'nieuwe brasem' is geïntroduceerd in het Nederlandse oppervlaktewater. Kreeften kunnen de waterkwaliteit beïnvloeden door directe consumptie en recycling (uitscheiding) van nutriënten (o.a. waterplanten, maar ook dood, organisch bodemmateriaal). Daarnaast kunnen kreeften de waterkolom vertroebelen door loop-, zwem- en mogelijk ook graafgedrag. Behalve dat kreeften waterplanten bedreigen door consumptie en vandalisme kan de toename aan zwevende deeltjes leiden tot een gereduceerde lichtinval, waardoor waterplanten indirect verder onder druk kunnen komen te staan. Onderzoek Omdat de werkelijke stand van zaken in Nederland onduidelijk was, is een landelijk verspreidingsonderzoek naar uitheemse rivierkreeften uitgevoerd. Dit werd, in opdracht van het Team Invasieve Exoten van het ministerie van LNV, door Stichting EIS gecoördineerd. Enthousiaste vrijwilligers in heel Nederland werden gevraagd één voorgeselecteerd meetpunt te bemonsteren. Een bemonstering bestond uit het uitzetten en controleren van drie kreeftkorven gedurende vier achtereenvolgende ochtenden op een specifieke locatie. Het Haags Milieucentrum heeft de coördinatie van dit onderzoek in Den Haag voor zijn rekening genomen. Omdat er veel aanmeldingen waren van vrijwilligers en te weinig officiële meetpunten, heeft het HMC extra meetplekken gecreëerd (deze beginnen met de code HMC). Doelen De doelen van dit project voor het HMC waren: 1. Het in kaart brengen van de verspreiding van de rivierkreeften in Den Haag 2. een bijdrage leveren aan het in kaart brengen van de verspreiding van de rivierkreeften in Nederland 3. het leggen van een relatie tussen de kwaliteit en structuur van het oppervlaktewater en de aanwezigheid van kreeften 4. Het betrekken van zoveel mogelijk mensen bij hun directe omgeving 5. Het opdoen van ervaring in het opbouwen van een netwerk van natuurwaarnemers Materiaal en methoden Het werven en instrueren van de waarnemers De Haagse natuur- en milieuorganisaties zijn benaderd. Via persberichten is de pers geïnformeerd, wat leidde tot krantenberichten en interviews. Ook ons eigen netwerk werd geïnformeerd. De respons was zodanig dat extra meetplekken moesten worden ingesteld.

4 Elke waarnemer ontving een ontheffing van het ministerie, een welkomstbrief, een instructie, een waarnemingsformulier, en uiteraard één of meerdere korven. Ook ontving iedere deelnemer een mondelinge toelichting. Kreeftenonderzoek Monitoring (code HHD) In het onderzoek van Stichting EIS bemonsterde elke vrijwilliger een voorgeselecteerd meetpunt. Eén bemonstering bestond uit het uitzetten en controleren van drie kreeftkorven gedurende vier achtereenvolgende ochtenden op een specifieke locatie. Over het meetpunt werden enkele kenmerken m.b.t. bodemstructuur, oeverstructuur, kroosdek en weersgesteldheid genoteerd. De fuiken waren genummerd van 1 tot 3 en waren gewaterd. Dit houdt in dat de fuiken minimaal een week in een emmer met sloot- of regenwater hebben gelegen. Fuiken die vers uit de fabriek komen, zijn aantoonbaar minder aantrekkelijk voor kreeften dan gebruikte fuiken. Eén meetplek bedroeg maximaal 60 strekkende meter. Geprobeerd werd om zoveel mogelijk verschillende microhabitats te bemonsteren, bijvoorbeeld een brug, een rietkraag of een aanlegsteiger. De fuiken werden s avonds of aan het eind van de middag op de bodem geplaatst en onopvallend met touw of kabel aan de oever bevestigd. De fuiken bleven tijdens de waarnemingsperiode in het water staan. Controle vond plaats in de loop van de ochtend. Per fuik werden de vangsten genoteerd, waarbij onderscheid gemaakt werd tussen mannetjes en vrouwtjes (en eventuele aanwezigheid van eieren of jongen onder de staart). Van elke soort is een foto gemaakt van de boven- en onderzijde. Voor het herkennen van de kreeften en het identificeren van het geslacht werd de Zoekkaart Kreeften gebruikt. Na registratie werden alle vangsten teruggeplaatst in het water. Er is in eerste instantie geen aas gebruikt. De voornaamste reden hiervoor is het vermijden van bijvangsten. Kreeften vinden fuiken op zichzelf doorgaans al interessant genoeg. Dit maakt fuiken zonder aas tot een zeer selectief vangmiddel. Na geluiden dat er op veel plekken niets werd gevangen is gedurende één nacht toegestaan om met aas te vangen. Kreeften in Kaart (code HMC) In het onderzoek dat het HMC coördineerde waren het gebruikte materiaal en de toegepaste methoden grotendeels gelijk aan wat hierboven beschreven is voor de Monitoring. Op de volgende punten waren er verschillen: er werd per vrijwilliger slechts één fuik gebruikt er waren drie meetdagen de fuik bleef minimaal twee nachten op één plek staan Afbeelding 1. De gebruikte kreeftkorven waren simpele 'veerfuiken' bestaande uit een grote springveer, flexibele mazen en openingen aan twee kanten (bron:

5 Voor aanvang zijn de benodigde ontheffingen geregeld van het ministerie van LNV en de schriftelijke toestemming die nodig is van de visrechthebbenden.

6 Resultaten en conclusies Meetplekken Er waren in totaal 15 meetplekken. Van 8 meetplekken zijn alle gegevens ingeleverd. Van 1 meetplek (HMC-03) is geen waarnemingenformulier ontvangen, maar aan de hand van foto s is bepaald wanneer en hoeveel kreeften er minimaal in de fuik moeten hebben gezeten. Van 1 (HMC-06) meetplek zijn wel de tellingen maar is niet de omgevingsinformatie ingeleverd. Van 5 meetplekken zijn er geen gegevens. Er werden op deze plekken geen fuiken uitgezet of er zijn geen gegevens ingeleverd. De onderstaande tabel geeft een samenvatting van de meetplekken. 1 e dag controle Totaal aantal Rode Am. Bijzonderheden rivierkreeften 1 HHD HHD HHD HHD-13 X 5 HHD HHD-19 X 7 HHD-20 X 8 HHD HHD met aas 10 HMC met aas (kattenvoer) 11 HMC-02 X 12 HMC minimale aantal afgeleid uit foto s 13 HMC HMC-05 X 15 HMC met aas Tabel 1. De 15 verschillende meetplekken. X = geen metingen gedaan op deze plek. Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

7 De metingen zijn verricht in september en oktober Er zijn alleen rode Amerikaanse rivierkreeften aangetroffen. In totaal zijn er 84 rode Amerikaanse rivierkreeften gevonden op 7 verschillende plekken. Op 3 plekken zijn geen kreeften aangetroffen (afbeelding 2). Afbeelding 2. Verspreidingskaart rode Amerikaanse rivierkreeft. Op de kaart zijn 11 meetplekken te zien als zwarte stippen. Op 10 van deze plekken is daadwerkelijk gemeten. De cijfers in rood geven het aantal gevonden kreeften aan. Een cijfer tussen haakjes geeft het minimale aantal kreeften aan dat op die plek gevangen is. (kaart van maps.google.nl) Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

8 Als er kreeften in een korf zaten ging het meestal om 1 à 3 exemplaren, met enkele uitschieters van 5 of 7 kreeften. Van de 84 gevonden kreeften is bij 60 vastgesteld of het om een mannetje, vrouwtje, vrouwtje met eieren of een vrouwtje met kinderen ging. Het resultaat staat in onderstaande figuur. Geslacht gevonden Rode Amerikaanse rivierkreeften aantal kreeften MN VR VR+EI VR+JUV Er zijn bijna twee keer zoveel mannetjes als vrouwtjes aangetroffen. Vrouwtjes met eieren of kinderen kwamen nauwelijks voor. In onderstaande figuur is te zien hoeveel kreeften er per dag gevonden werden op elk van de locaties. Totaal van de drie korven per dag op de verschillende meetplekken HHD-05 HHD-08 HHD-12 HHD-15 HHD-21* HHD-24* HMC-01 HMC-03* HMC-04* HMC-06 totaal aantal kreeften in de drie korven DAG 1 DAG 2 DAG 3 DAG 4 Het aantal gevonden kreeften per dag op elke plek varieerde van 1 tot 12. Gemiddeld werden op plekken waar kreeften zaten 3 à 4 kreeften per dag gevonden. Op plekken gemarkeerd met * werden geen kreeften gevonden. Uit de figuur blijkt geen eenduidige trend: sommige lijnen vertonen een dalende trend, andere juist een stijgende. Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

9 Aanwezigheid kreeften in relatie tot omgevingsfactoren Van 9 meetplekken is informatie over de breedte van de watergang, de beschoeiing van de oever, de vegetatie en de weersgesteldheid ingeleverd. Gekeken is of er een relatie bestaat tussen deze omgevingsfactoren en de aan- of afwezigheid van kreeften. Aangezien er weinig meetplekken zijn, zijn de resultaten m.b.t. deze verbanden niet zo betrouwbaar. Watergangbreedte Aanwezigheid of afwezigheid van kreeften op 9 plekken met verschillende watergangbreedtes 5 4 n e k 3 le 2 l p ta 1 n a 0 aanwezig niet aanwezig Uit deze resultaten blijkt geen verband tussen de watergangbreedte en de aan- of afwezigheid van kreeften. Op de meeste meetplekken (7 van de 9) bedroeg de watergangbreedte meer dan 5 meter, en in vrijwel evenveel gevallen waren daar wel kreeften aanwezig en niet. <2 m 2-5 m >5 m Beschoeiing Met betrekking tot de beschoeiing langs de kant op het traject waar de fuiken stonden waren er vier mogelijkheden: a) geen beschoeiing b) oever gedeeltelijk beschoeid en gedeeltelijk natuurlijk c) oever geheel beschoeid, geen schuilgelegenheid aanwezig (o.a. beton, metaalplaat, (hard)hout) d) oever geheel beschoeid, maar verweerd (losse/gespleten planken, geërodeerde bakstenen). Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

10 Aanwezigheid en afwezigheid van kreeften op 9 plekken met verschillende beschoeiing 4 n e k 3 le p 2 l ta n 1 a 0 aanwezig niet aanwezig geen gedeeltelijk geheel geheel, maar verweerd Kreeften lijken voornamelijk voor te komen op plekken met geen of slechts gedeeltelijke beschoeiing. Ze lijken dus een voorkeur te hebben voor een natuurlijke oever. Drijvende vegetatie Van elke meetplek werd genoteerd welk percentage van het wateroppervlak, van bovenaf gezien, door drijvende en emergente (= boven water uitstekende) vegetatie werd bedekt en welk percentage hiervan werd ingenomen door kroos (tabel 2). Er is gekeken of er een verband is tussen het voorkomen van drijvende vegetatie en het voorkomen van kreeften. Kreeften aanwezig Kreeften afwezig % drijvende vegetatie % kroos totaal aantal kreeften % drijvende vegetatie % kroos totaal aantal kreeften Tabel 2. Percentage drijvende vegetatie, percentage kroos hiervan en totaal aantal kreeften op de meetplekken. Voorkomen van drijvende vegetatie en kreeften 5 aantal meetplekken drijvende vegetatie geen drijvende vegetatie 0 Kreeften in Kaart, kreeften Haags Milieucentrum, aanwezig 2011kreeften afwezig 10

11 Weliswaar zijn kreeften vaker aangetroffen op plekken met drijvende vegetatie (65), er werd toch ook een aanzienlijk aantal (43) gevonden op plekken zonder drijvende vegetatie. Weersomstandigheden Weersomstandigheden gedurende de meetperiode en aan- en afwezigheid van kreeften op 9 meetplekken 4 n e k 3 le l p 2 ta n a 1 alle dagen droog neerslag neerslag met onweer 0 aanwezig afwezig Er lijkt geen verband te zijn tussen de weersomstandigheden (droog of regen) en het al dan niet voorkomen van kreeften. Eerdere vangsten Van Marita Rombach ontvingen we twee foto s uit 1998 van haar jongens die een kreeft in de Haagse Beek hebben gevangen. Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

12 Vangsten in 2005 Marita Rombacht stuurde ook een aantal foto s van eigen kreeftenvangactie s in En schrijft: Ik was toen op Duitse en Nederlandse forums voor kreeften en ongewervelden actief en heb naast eigen vangacties ook een keer met forumleden het kreeftenbestand verkend. In dat jaar bleek er een hele grote populatie te zijn. Je kon er bijna niet omheen. Soms zag je op bijna ieder stengel van waterplanten een kreeft zitten. Bijna alle oeverzones waren voorzien van gaten en op mini-vulkanen lijkende openingen. Ik was eerst in de veronderstelling dat het om knaagdieren (ratten of muizen) zou gaan, maar het bleken allemaal gangenstelsels van kreeften te zijn. Overal waren ook vervelingen te zien en regelmatig trof men de kreeften bij regenachtig weer wandelend langs de kant aan. De laatste jaren is de populatie volgens mij ontzettend gekrompen. Naar mijn mening gebeurde dit na de het overstorten van rioolwater in de beek na een enorme regenbui zo n twee jaar geleden. Toen was er ook een grote vissterfte. Mijn vermoeden werd ook door een wandelaar bevestigd die mij laatst met de door mij gefotografeerde kreeft bezig. Ook hij gaf aan de laatste jaren (na die vissterfte) bijna geen kreeften meer gezien te hebben. Nu blijken ze wel op hun retour. Je ziet weer regelmatig vervellingen en laatst zag ik weer een kreeft aan de wandel. Maar het zijn er lang nog niet zo veel als 5 jaar geleden, al zal dit niet lang meer duren. Mijn waarnemingen van 5 jaar geleden en mijn eigen ervaringen met kreeften (o.a. in aquaria) spreken duidelijk het vermoeden tegen dat kreeften het water zouden vertroebelen. Dit is volgens mij beslist niet het geval. Zelfs bij een enorme hoeveelheid kreeften was het water in de beek helder. Je kon de kreeften op de waterplanten, op de bodem of in gedumpte winkelwagens hangend duidelijk zien. Het zou ook niet logisch zijn omdat kreeften zuurstofrijk water nodig hebben. Anders zouden ze hun eigen leefomgeving vernietigen. Een ander mijns inziens reëler gevaar (buiten de verspreiding van de kreeftenpest, het verdringen van inheemse kreeften en de bedreiging voor amfibieën) is hun graafgedrag. Volgens de literatuur kunnen ze gangenstelsels tot wel 6 meter diep graven. Ik zou dan eerder aan de mogelijke gevolgen voor (zoetwater) dijken denken bij een oprukkende kreefteninvasie. De ondergraven oeverzones van 5 jaar geleden gaven daar al enig idee van. Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

13 Conclusies De landelijke trend dat Nederlandse wateren worden bevolkt door exotische rivierkreeften doet zich ook in Den Haag voor. Hier gaat het uitsluitend om Amerikaanse rivierkreeften. Er zijn in totaal 84 rode Amerikaanse rivierkreeften gevonden op zeven van de meetplekken. De dieren lijken een voorkeur te hebben voor een natuurlijke oever en plekken met drijvende vegetatie. Voor het Haags Milieucentrum is dit project een belangrijke aanzet om te komen tot een stadsnatuurnet. Waarnemers De volgende personen hebben deelgenomen aan dit project: Onno Bakkers Eduard Bekker Walter Bos P.L. Houtsma Laurens Kusse Hans Moolenaar Lex Peters Marjan Scheeres Rijk Spoelstra Michael Vermolen Saskia Visser Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,

14 Dit verslag bevat de resultaten van het onderzoek naar zoetwaterkreeften dat in het najaar van 2010 heeft plaatsgevonden in diverse Haagse wateren. Aan dit onderzoek hebben 11 natuurliefhebbers meegedaan. Er zijn in totaal 84 kreeften gevangen. Het waren allemaal Amerikaanse rivierkreeften. De dieren lijken een voorkeur te hebben voor een natuurlijke oever en plekken met drijvende vegetatie. Het verslag is op te halen op de website van het Voor het Haags Milieucentrum is dit project een belangrijke aanzet om te komen tot een stadsnatuurnet. Het lopende project daarvoor is Dieren in de wijk, op de site is daar meer informatie over te vinden. Kreeften in Kaart, Haags Milieucentrum,