Een duik in mariene gegevens

Transcriptie

1 Een duik in mariene gegevens Lange termijnveranderingen van populaties van enkele mariene organismen (roggen, weekdieren, kreeftachtigen e.a.) als gevolg van menselijk handelen. Periode A.W. Grnelig Meyling & R.H. de Bruyne 2001 Stichting ANEMOON Heemstede

2

3 Een duik in mariene gegevens Lange termijnveranderingen van populaties van enkele mariene organismen (roggen, weekdieren, kreeftachtigen e.a.) als gevolg van menselijk handelen. Periode A.W. Gmelig Meyling R.H. de Bruyne Rapport December Stichting ANEMOON, Heemstede Tekening omslag: H. Holsteijn Tekeningen: H. Holsteijn

4 Titel: Subtitel: Een duik in mariene gegevens Lange termijnveranderingen van populaties van enkele mariene organismen (roggen, weekdieren, kreeftachtigen e.a.) als gevolg van menselijk handelen. Periode Samenstellers: A.W. Gmelig Meyling, R.H. de Bruyne Illustratie omslag: H. Holsteijn Illustraties : H. Holsteijn Datum: 27 december 2001 Anemoon rap.nr: Aantal pagina's: 32 Aantal bijlagen: 5 Project: Bijdrage aan Milieu Compendium 2001 RNM Opdrachtgever: Kader: Milieu Compendium 2001 Begeleider: A. van Strien, CBS Voorburg Dit rapport is te bestellen door overmaking van 12,00 postbanknummer ten name van Stichting ANEMOON, postbus 29 Bennebroek, onder vermelding van anemoonrapport Dit bedrag is inclusief verzendkosten Stichting ANEMOON. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting ANEMOON. Stichting ANEMOON ANalyse Educatie Marien Oecologisch ONderzoek Heemskerklaan 119, 2181 XN Hillegom Postbus 29, 2120 AA Bennebroek Tel: Kvk: anemoon@cistron.nl Website:

5 Inhoud Samenvatting 6 1. Invloed van de visserij Ei leggende haaien en roggen in de Noordzee Grote weekdieren en andere bodemdieren Invloed van de Deltawerken Invloed van klimaatsverandering Invloed van transport en invoer consumptiedieren (exoten) Invloed van gifstoffen (TBT en de Purperslak) 24 Dankwoord 26 Literatuur 28 Index 30 Bijlagen 4

6 Figuur 1. De Wijde mantel Aequipecten opercularis wordt sinds, enkele jaren in de Oosterschelde waargenomen. (Tekening Harry Holsteijn) 5

7 Samenvatting De mens heeft een grote invloed op de natuur, waardoor meerdere dier- en plantsoorten in aantallen achteruit gaan en andere soorten juist in aantallen toenemen. Dit is niet alleen waarneembaar op het land, maar ook in zee. Dit rapport toont onder meer de resultaten van mariene inventarisatie- en monitoring-projecten, zoals het Monitoringproject Onderwater Oever met sportduikers en het Strand Monitoring Project met behulp van Strandwachten. Dit zijn projecten die worden gedragen door vrijwilligers en worden gecoördineerd door Stichting ANEMOON. Uit de resultaten komen een aantal interessante trends naar voren. De visserij heeft grote invloed gehad op de populaties van meerdere roggen- en haaiensoorten. De meeste eileggende roggensoorten lijken op basis van aangespoelde aantallen eikapsels zelfs bijna verdwenen uit de Noordzee. De Deltawerken hebben een grote invloed gehad op het leven in de Zeeuwse wateren. Dankzij de Stormvloedkering is het unieke biotoop van de Oosterschelde grotendeels behouden. Meerdere sommige soorten zijn zelfs toegenomen of als nieuwkomer verschenen. Dit is vermoedelijk vooral het gevolg van een stabieler en hoger zoutgehalte. Door scheepvaart en uitzetting van organismen voor menselijke consumptie zijn de afgelopen eeuw de Nederlandse kustwateren met tientallen nieuwe soorten "verrijkt". Meerdere van deze soorten komen oorspronkelijk van buiten de Europese kustwateren en noemen we exoten. Deze soorten weten zich vaak in relatief korte tijd opvallend snel te vermenigvuldigen. Soms treedt tijdelijke plaagvorming op. Enkele nieuwkomers lijken het voorkomen van autochtone soorten negatief te beïnvloeden. Door gebruik van gifstoffen kunnen populaties van soorten sterk afnemen. Zo is de Purperslak zeer gevoelig voor Tributyltin (TBT) dat in aangroeiwerende verven worden gebruikt ten behoeve van de scheepvaart. Deze soort is in onze kustwateren sterk achteruitgegaan en op meerdere locaties zijn populaties zelfs geheel verdwenen. Er zijn aanwijzingen dat de temperatuur op aarde toeneemt, als gevolg van uitstoot van broeikasgassen. Deze opwarming zou tot gevolg kunnen hebben dat de noordelijke verspreidingsgrens van soorten opschuift. Uit de analyses kwam naar voren dat er bij drie mariene soorten aanwijzingen zijn dat het verspreidinggebied zich naar het noorden heeft uitgebreid. 6

8 Figuur 2. De Japanse zakpijp Styela clava komt oorspronkelijk van buiten de Europese kustwateren. Daarom wordt het een exoot genoemd. (Tekening Harry Holsteijn) Figuur 3. Van de Paarse buisjesspons Haliclona xena is het oorspronkelijke verspreidingsgebied niet bekend. De soort is echter te opvallend om tot 1977 niet te zijn opgemerkt. Daarom wordt aangenomen dat deze soort van buiten Europa komt en dus een exoot mag worden genoemd. (Tekening Harry Holsteijn) 7

9 Inleiding Het Natuurplanbureau en het Centraal Bureau voor de Statistiek geven gezamenlijk het Natuurcompendium uit. Hierin wordt onder meer aandacht geschonken aan veranderingen binnen de Nederlandse natuurlijke ecosystemen. Speciale aandacht gaat daarbij uit naar de gevolgen van menselijk handelen. Aangezien ook het mariene milieu in het compendium wordt behandeld, is aan Stichting ANEMOON gevraagd een achtergronddocument aan te leveren. De doelstelling daarbij is het presenteren van opvallende trends die met ten minste enige zekerheid in verband gebracht kunnen worden met menselijke activiteiten. Gekozen is voor de volgende onderwerpen: 1) invloed van de visserij 2) invloed van de Deltawerken 3) invloed van klimaatsverandering 4) invloed van transport en invoer van consumptie-organismen 5) invloed van gifstoffen (TBT en de Purperslak) Het is de bedoeling om een aantal van de hier gepresteerde trends (al dan niet gecombineerd) als indicators of graadmeters op te nemen in het Natuurcompendium en voor langere tijd in gebruik te nemen om zo bepaalde invloeden van menselijk handelen beter te kunnen volgen. De rapportage is naar onderwerp ingedeeld in vijf aparte hoofdstukken. Per hoofdstuk wordt in een korte inleiding steeds een beschrijving gegeven van de problematiek, daarna volgende de opdracht, de gebruikte gegevensbronnen, de methoden waarmee de trends tot stand zijn gekomen en tot slot de resultaten van de uitgevoerde analyses. Tabellen en grafieken worden gegeven in de bijlagen waarvan de nummers corresponderen met de hoofdstukken. Figuur 4. De Wulk Buccinum undatum staat vermoedelijk onder druk van de visserij en Tributyltin, een gifstof die wordt gebruik in aangroeiwerende verf. (Tekening Harry Holsteijn) 8

10 / ",l I { ' '--~-- Figuur 5. De boomkorvisserij heeft verwoestende invloed op de bodemfauna. De wekkettingen die dienen om bodemvis op te schrikken, hebben als bijeffect dat de bodem sterk wordt omgewoeld. Daardoor sterven veel bodemdieren. Afgebeeld is hier een kleine vissersboot die gebruik maakt van twee kleine boomkorren van drie meter breed. Grote schepen maken gebruik van boomkorren tot maximaal 12 meter. Gezamenlijk ploegen die grote delen van de Noordzee meerdere keren per jaar om. 9

11 1. Invloed van de visserij Over de invloed van visserij op de Noordzeefauna is inmiddels veel bekend, onder meer door onderzoek door (overheids)instituten als NIOZ en RIVO. Stichting ANEMOON richt zich primair op beheer, verwerking en analyse van gegevens verzameld door en via vrijwilligers. In deze bijdrage beperken we ons uitsluitend tot enkele trends die na analyse van gegevens in de ANEMOON-datasets naar voren kwamen Eileggende haaien en roggen in de Noordzee Inleiding/ problematiek In de Noordzee komen diverse soorten haaien en roggen voor. Ten minste elf roggensoorten en twee soorten haaien zijn te beschouwen als min of meer vaste Noordzeebewoners (Bisseling et al., 2001). Uit onderzoek gebaseerd op visserijgegevens (Walker, 1998), blijkt dat tegenwoordig in de Noordzee veel minder haaien en roggen worden gevangen dan vroeger. Op het Nederlands Continentaal Plat lijken roggen zelfs bijna verdwenen. Haaien en roggen zijn door hun wijze van voortplanten zeer gevoelig voor visserij druk. De dieren zijn pas op hoge leeftijd geslachtsrijp (zie bijlage 1 a) en produceren, in tegenstelling tot de meeste andere vissoorten, tijdens hun leven slechts een gering aantal nakomelingen. Bij de eileggende soorten (er zijn ook levendbarende soorten) bevindt het embryo zich voor langere tijd veilig in een eikapsel, waarin het een volledige ontwikkeling doormaakt. Hierdoor is de kans op sterfte relatief klein. Deze succesformule was vóór de huidige intensieve visserij voldoende om de bestanden op peil te houden. Met de toegenomen visserij is echter ook de vangkans sterk toegenomen, waarbij veel 'moederdieren' worden weggevangen, vaak zelfs nog voordat ze zich hebben kunnen voortplanten. Het geringe aantal nakomelingen en de lange tijd vóór dat ze tot reproductie kunnen komen, hebben tot gevolg dat zelfs bij een afnemende visserijdruk een eventueel herstel uiterst traag zal verlopen. Eileggende haaien en roggen zetten hun eieren af op plaatsen waar deze respectievelijk met aan de eikapsels verbonden draden of hoorns kunnen worden verankerd aan allerlei voorwerpen en wieren. Afhankelijk van de soort, komen de eieren na 4 tot 10 maanden uit, waarna de lege eikapsels overblijven. Deze hoornige hulzen raken na verloop van tijd los van het substraat, vermoedelijk door rotting van achtergebleven organische resten, en drijven vervolgens naar het wateroppervlak. De drijvende eikapsels worden met name door de wind verplaatst, zodat ze na enige tijd op de stranden kunnen aanspoelen bij aanlandige wind. De drijvende eikapsels worden vooral aangetroffen in de vloedlijn en kunnen bij harde wind zelfs tegen (of over) de duinvoet worden geblazen.. Er is bij waarnemers door de jaren heen veel aandacht geweest voor aangespoelde eikapsels. De vele duizenden waarnemingen in de af gelopen eeuw zijn vastgelegd in literatuuroverzichten, in het Centraal Systeem van de Strandwerkgemeenschap, in de database van Stichting ANEMOON en bewaard in collecties van Musea en particulieren. Deze waarnemingen maken het mogelijk de veranderingen in aangespoelde aantallen haaien- en roggeneikapsels in beeld te brengen. Aangenomen mag worden dat wanneer een haaien- ofroggenpopulatie afneemt, ook het aantal geproduceerde eieren afneemt en dus ook het aantal eikapsels dat aanspoelt op de Nederlandse stranden. Bijlage 1 a geeft een overzicht van enkele biologische gegevens van haaien en roggen. Voor meer informatie over roggen- en haaien eieren wordt verwezen naar Bor (1998) en naar de website 10

12 Opdracht Breng de trends in beeld van de aantallen aangespoelde eikapsels van roggen en haaien op de Nederlandse stranden. Bronnen Vanaf het begin van deze eeuw tot heden zijn aangespoelde eikapsels verzameld en waarnemingen vastgelegd. In 1939 verscheen de eerste determinatietabel (hnmerzeel, 1939), waarna er meer volgden (Bor, 1998). Vooral vanaf de tweede wereldoorlog zijn vele duizenden waarnemingen doorgegeven aan het Centraal Systeem (CS) van de Strandwerkgemeenschap (een papieren archief), in logboeken genoteerd en in collecties opgenomen. Stichting ANEMOON heeft een belangrijk deel van deze gegevens inmiddels ontsloten en elektronisch opgeslagen. Sinds 1991 worden in het kader van het Strand Monitoring Project (SMP) met behulp van zogenaamde strandwachten wekelijks alle aangespoelde eikapsels geteld op een viertal strandtrajecten: Den Haag, Katwijk Noordwijk, Petten en Texel. Strandwacht Katwijk-Noordwijk doet dit al vanaf Voor methode en resultaten van het SMP wordt verwezen naar Gmelig Meyling (1993), Gmelig Meyling & de Bruyne (1993, 1994) en Gmelig Meyling & Bor (1994,2002). Methode Databewerking: virtuele strandwachtroutes Duizenden 'losse' waarnemingen zijn, in tegenstelling tot de Strandmonitoringgegevens, niet systematisch uitgevoerd. Op deze gegevens gebaseerde trends zouden het gevolg kunnen zijn van inspanning en interesse van de waarnemers. Om dit effect te voorkomen, is per periode van vijf jaar een groep waarnemers geselecteerd die naar alle waarschijnlijkheid altijd al hun waarnemingen van haaien- en roggeneieren hebben doorgegeven aan het es, noteerden in hun logboek en/of de eieren opnamen in een collectie. Uitsluitend die waarnemers zijn geselecteerd die zich niet alleen toelegden op haaien- en roggeneieren, maar ook op allerlei andere soorten, zodat zoveel mogelijk bezoekdata van deze waarnemers konden worden achterhaald. Alleen de waarnemingen van de Noordzee zandstranden tussen Hoek van Holland t/m Schiermonnikoog zijn gebruikt. Waarnemingen uit het Waddengebied en in de Zeeuwse zeearmen zijn niet bij de analyse betrokken omdat de wijze van waarnemen immers te veel verschilt met die bij strandwachten. De Noordzeestranden van de Zeeuwse en Zuid Hollandse eilanden zijn buiten beschouwing gelaten, door het vrijwel ontbreken van waarnemmgen. Zo werd een dataset verkregen met bezoekdata en het aantal waargenomen exemplaren. Wanneer geen eikapsels waren waargenomen is het aantal 0 ('nul') in het analysebestand opgenomen. Voor de berekeningen zijn de waargenomen aantallen per bezoek in abundantieklassen omgezet zoals deze ook in gebruik zijn bij het Strandmonitoringproject. Klasse 1: 1-9 exemplaren per bezoek; klasse 2: exemplaren; klasse 3: exemplaren, enz.. Deze gegevens zijn samen met de gegevens uit het Strandmonitoringproject in één bestand geplaatst. Daarna is de kustlijn van Hoek van Holland t/m Schiermonnikoog ingedeeld in 10 gebieden. Per periode van vijf jaar zijn vanaf 1945 de geïndexeerde gemiddelde abundanties berekend met behulp van TRIM (Pannekoek & van Strien, 2001), zodat wordt gecorrigeerd voor waarnemingsinspanning over de verschillende trajecten en waarmee ontbrekende waarden voor bepaalde perioden en trajecten worden bij geschat. Daarbij is de basisperiode op 100% gesteld. In overleg met A. van Strien (CBS) is de indexberekening voor de Stekelrog Raja clavata iets aangepast. Voor deze soort is abundantieklasse 1 als 0 (nul) bij de berekeningen meegenomen. De reden hiervoor is dat in tegenstelling tot de andere soorten roggen de 11

13 eikapsels van de Stekelrog tot 1960 geregeld in veel grote aantallen aanspoelden. Het is daarom niet geheel zeker dat alle waarnemers uit de geselecteerde groep consequent de waarnemingen hebben doorgegeven als het maar om één of enkele exemplaren ging. Omdat bij de huidige Strandwachten consequent wel de lage aantallen worden genoteerd kan er een vertekend beeld ontstaan. Hier aan wordt tegemoet gekomen door abundantieklasse 1 op 0 (nul) te stellen. Resultaten De resultaten zijn weergegeven in de bijlage 1 b. Van zeven roggensoorten en één haaiensoort zijn voldoende eikapsels waargenomen om tijdreeksen te kunnen samenstellen. Dit zijn de Vleet Dipturus batis, de Sterrog Amblyraja radiata, de Grootoogrog Leucoraja naevus, de Blonde rog Raja brachyura, de Stekelrog Raja clavata, de Kleinoogrog Raja microocellata, de Gevlekte rog Raja montagui en de Hondshaai Scyliorhinus canicula. De indexcijfers van zes van de zeven roggensoorten laten een duidelijke daling zien, waaruit blijkt dat de aantallen eikapsel op de stranden en dus ook in zee zijn afgenomen. Voor de Vleet, de Grootoogrog, de Blonde rog, de Kleinoogrog en de Gevlekte rog geldt dat eikapsels van deze soorten na 1965 nauwelijks zijn aangetroffen. Eikapsels van de Vleet zijn vanaf 1962 niet meer gemeld vanaf het Nederlandse strand. Eikapsels van de Stekelrog worden vanaf 1960 tot 2000 nog vaak aangetroffen, maar de aantallen zijn doorgaans veel lager dan in de periode De Stekelrog toont na 1960 een plotseling forse daling. Vanaf 1970 is sprake van een.geringe maar gestage toename. De aantallen liggen echter in 2000 nog ver beneden die van de periode Herstel blijkt ook uit Heessen & Bol (2000) die melding maken van jonge Stekelroggen gevangen in het nabije kustgebied van de Voordelta tot Noordwijk, terwijl algemeen werd aangenomen dat de soort niet meer in de Nederlandse wateren voor kwam. Het is aannemelijk dat de gevonden exemplaren in de Nederlandse kustwateren zijn geboren. Voor de Sterrog geldt als enige van de zeven roggensoorten dat de indexcijfers in de periode hoger zijn dan in de periode Net als van de andere roggensoorten zijn de indexcijfers van de Sterrog in de periode opvallend laag. Het patroon doet vermoeden dat de aantallen van de Sterrog in de Noordzee zijn toegenomen, in ieder geval vanaf de periode Dit kan mogelijk verklaard worden doordat juist de Sterrog een kleine soort is, die in vergelijking met de andere roggensoorten snel geslachtsrijp is. Voor de Hondshaai geldt dat de indexwaarden van lager zijn dan voor de periode Vanaf is sprake van een significant stijgende trend, maar de indexcijfers komen nog niet op het niveau van Discussie Bij dit onderzoek is voor de indexberekening de periode op 100% gesteld. Dit zou kunnen suggereren dat de periode een goede referentie is voor de natuurlijk situatie. Dit is echter niet het geval. Uit meerdere bronnen blijkt dat ook voor 1945 het aantal roggen al sterk was afgenomen. Zo schrijft Redeke (1941): "De Vleet is de zeldzaamste onzer roggen, doch schijnt in vroeger jaren meer in ons gebied te zijn 12

14 voorgekomen, dan tegenwoordig; Athans Schlegel (1862), schrijft, dat hij algemeen, van Bemmelen (1865) zelfs, dat hij zeer algemeen langs onze kust wordt aangetroffen." Hieruit kan worden opgemaakt dat de soort al aan het begin van deze eeuw sterk in aantallen is afgenomen. Ook de Gevlekte rog schijnt ver voor 1945 algemener te zijn geweest. Redeke (1941) schrijft over deze soort die toen nog Gladde rog werd genoemd: "De Gladde rog wordt bij ons slechts zelden aangetroffen, al hoewel Van Bemmelen hem nog "vrij algemeen" noemt". Wat betreft de Stekelrog blijkt uit Redeke (1941) dat ook vóór de oorlog de soort al sterk was afgenomen: "Aan onze kust komt de Stekelrog, die van alle Europeesche Raja-soqren het meest ook in ondiep water wordt aangetroffen, veel voor, vooral des zomers, wanneer de dieren ter wille van de voortplanting de vlakke gedeelten opzoeken. In vroeger jaren werd er in de Waddenzee, met name in de omgeving van Wieringen en bij Terschelling, druk op gevischt, doch, zooals dr. Verwey de goedheid had mij mede te deelen, schijnt hij de laatste tientallen jaren zeer sterk te zijn afgenomen en is de Waddenzee nog slechts van geringe beteekenis. " 1.2. Grote weekdieren en andere bodemdieren Niet alleen van de roggen en haaien is bekend dat de populaties sterk onder druk staan van de visserij. Met name de grotere, meerjarige, weinig mobiele bodemsoorten als Wulk Buccinum undatum (figuur 4), Noordkromp Arctica islandica, Fluwelen zeemuis Aphrodite aculeata en de Kamster Astropecten irregularis lijken de laatste decennia sterk te zijn afgenomen door met name de boomkorvisserij (figuur 5). Het was de bedoeling ook trends van deze soorten in beeld te brengen op de wijze zoals gebruikt voor eikapsels van roggen en haaien. Voor deze soorten ontbraken echter voldoende waarnemingen, of is (nog) geen informatie aanwezig omtrent het al dan niet consequent op deze soorten letten door de waarnemers. Alleen voor de aangespoelde eikapsels van de Wulk kon met behulp van strandwachtgegevens een dalende trend worden aangetoond in de periode van 1977 tot 2000 (Bijlage lc).wulkeneieren werden overigens vóór 1977 wel ook zeer geregeld en in grote aantallen waargenomen. Echter ook hier ontbrak informatie omtrent het al dan niet consequent op eikapsels letten door de waarnemers. De achteruitgang van de Wulk is mogelijk ook het gevolg van het gebruik van de gifstof TBT (hoofdstuk 5). 13

15 2. Invloed van de Deltawerken Inleiding/ problematiek Na de stormramp in 1953 waardoor een groot deel van de provincie Zeeland door de zee werd overspoeld, werd het Deltaplan ontwikkeld. Dit plan had tot doel de Deltawerken te realiseren waarbij met uitzondering van de Westerschelde, alle Zeeuwse en Zuid-Hollandse zeearmen met dammen afgesloten dienden te worden van de Noordzee. Om het rijke onderwaterleven, de schelpdierkweek en de visserij voor de Oosterschelde te behouden, werd bij deze zeearm uiteindelijk afgezien van totale afsluiting. In plaats daarvan is gekozen voor een stormvloedkering, die de Oosterschelde alleen volledig afsluit wanneer wordt voorspeld dat bij storm het zeeniveau tot boven de drie meter +NAP zal stijgen. De stormvloedkering kwam voor gebruik gereed in Wat betreft de invloed van de Deltawerken beperken we ons hierbij tot de invloed op de Oosterschelde. Om de Stormvloedkering te kunnen aanleggen werd eerst het werkeiland Neeltje Jans aangelegd in de mond van de Oosterschelde. Daarna werd de stormvloedkeringen. aangelegd. Tijdens de aanleg en met de komst van de stormvloedkering werd de hoeveelheid water die per getij naar in- en uitstroomt verminderd. Daardoor zijn met name stroomsnelheden in het oostelijk deel van de Oosterschelde afgenomen. Slib kan daardoor beter bezinken dan vroeger, waardoor de helderheid van het water is toegenomen. Ook het verschil tussen hoog- en laag water is kleiner geworden, en daarmee het oppervlak aan intergetijdengebied. Niet alleen de stormvloedkering heeft het Oosterschelde-milieu beïnvloed. De afsluiting van het Volkemak door ondermeer de Philipsdam heeft tot gevolg gehad dat er geen zoetwater meer wordt aangevoerd van uit het Rijn-Waal-Maas-gebied, hierdoor is het zoutgehalte in de Oosterschelde niet alleen toegenomen, maar ook stabieler geworden. Vraagstelling Breng voor wat betreft de Oosterschelde opvallende trends in beeld die mogelijk verband houden met de aanleg van de Deltawerken. Bronnen Voor het samenstellen van tijdreeksen van soorten uit de Oosterschelde is gebruik gemaakt van waarnemingen van (sport-)duikers. Waarnemingen in de periode vanaf 1994 werden verzameld in het kader van het Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) (Gmelig Meyling, et al., 1999). Data uit de periode vóór de start van het MOO zijn afkomstig uit duiklogboeken van diverse waarnemers. Het MOO is in begin 1994 door Stichting ANEMOON in het leven geroepen en wordt gedragen door sportduikers met kennis van de onderwaterfauna. Na het duiken vult de waarnemer het MOO-formulier in en plaatst achter ieder van de 117 standaardsoorten een kruisje in de kolom die van toepassing is. Er zijn vijf kolommen:?: niet op soort gelet; 0: Wel op soort gelet, maar niet gezien; Z: Zeldzaam (1-9 exemplaren ofkolonies); A: Algemeen (10-99 exemplaren ofkolonies), Massaal (100 of meer exemplaren op kolonies). De kolommen 0, Z, A, M, corresponderen met de abundantieklassen 0, 1, 2 en 3. 14

16 hnniddels zijn er ruim honderd MOO-waarnemers actief bij het project betrokken en zijn door ANEMOON enkele duizenden MOO-formulieren ontvangen en grotendeels verwerkt met waarnemingen uit vooral de Oosterschelde en Grevelingen, maar ook uit het Veerse Meer, Oostvoornse meer, de Eemshaven, het Marsdiep en de open Noordzee. Methode Data bewerking tot 1994 Voor de periode tot 1994 moesten als het ware met terugwerkende kracht MOOwaarnemingen worden gereconstrueerd. Dit was mogelijk omdat zich onder de MOOwaarnemers meerdere duikers bevinden met een accurate soortenkennis, die bovendien jarenlang nauwgezet al hun waarnemingen hebben genoteerd. Van deze waarnemers is bekend op welke soorten wel en niet is gelet en vanafwelkjaarbepaalde soorten steeds werden genoteerd. Enkele waarnemers maakten voor bepaalde periodes zelfs al gebruik van standaardformulieren, vergelijkbaar met die van het huidige MOO. Omdat ook de datums waarop gedoken is precies bekend zijn, kon steeds veilig een 0 ('nul') voor een soort worden opgenomen wanneer deze niet was genoteerd. Op deze wijze konden oudere gegevens met terugwerkende kracht als gestandaardiseerde MOO-waarnemingen in de gegevensbestanden worden opgenomen en bij de analyse als 'gewone' MOO waarnemingen worden betrokken en meeberekend. Bijschrijfsoorten Voor een deel van de soorten die bij de analyse zijn betrokken geldt dat deze niet op het Standaard MOO-formulier staan, maar als 'bijschrijfsoort' werden genoteerd. Deze soorten waren bij aanvang van het MOO nog niet waargenomen of zeer zeldzaam. Voor deze soorten geldt dat alleen waarnemingen bij de analyses zijn betrokken van waarnemers waarvan vrijwel zeker is dat ze de soort zouden hebben genoteerd als ze deze hadden waargenomen. Voor deze soorten geldt dat wanneer deze niet was waargenomen door waarnemers 'met kennis' er veilig een 0 ('nul') in het bestand kon worden opgenomen. Index berekeningen Omdat voor de oude waarnemingen niet met zekerheid en mogelijk niet consequent aantallen zijn opgegeven zijn abundantieklassen 1, 2, en 3 omgezet naar 1, zodat in feite wordt verder gerekend met de presentie. Met behulp van TRIM (Pannekoek & van Strien, 2001) zijn de jaarlijkse indexcijfers berekend, waardoor wordt gecorrigeerd voor waarnemingsinspanning over de verschillende duiklocaties en waarmee ontbrekende waarden voor bepaalde perioden en locaties worden bij geschat. Daarbij is 2000 als basisjaar gekozen en op 100% gesteld. Nieuwe soorten in de Oosterschelde Door Elgershuizen et al. (1979) werd met behulp van grondig literatuuronderzoek een inventarisatie van aquatische planten en dieren in de Oosterschelde uitgevoerd. De lijst bevat alle soorten die vóór 1978 zijn waargenomen. Met behulp van deze lijst als referentie kon worden na gegaan welke soorten na 1977 door MOO-waarnemers als nieuwkomers zijn waargenomen. Van deze nieuwkomers zijn de trefkansen op minimaal één exemplaar berekend. De trefkansen zijn voor de inmiddels wat algemenere soorten berekend met behulp van de 'Time Totals' verkregen bij de tijdreeksanalyse door TRIM (Pannekoek & van Strien, 2001). Voor de zeer zeldzame soorten zijn de trefkansen zonder correcties berekend: het aantal keren waargenomen door waarnemers die de soort kennen 'gedeeld door' aantal keer opgelet door deze waarnemers. De 'nieuwkomers' en hun trefkansen zijn gegeven in bijlage 2b. Tevens zijn het aantal soorten met een trefkans groter dan 1 % uitgezet in een grafiek (bijlage 2c ). 15

17 Resultaten De resultaten zijn gegeven in de bijlagen 2a t/m 2d, maar ook in bijlage 3c, 4c, 4e. Inmiddels zijn voor een beperkt aantal soorten lange-termijn-trends berekend, indien mogelijk over de periode , maar voor sommige soorten waren onvoldoende gegevens beschikbaar voor de periode In dat geval zijn deze jaren buiten beschouwing gelaten. Korte-termijn-trends vallen buiten het bestek van dit onderzoek. Trends over de periode worden gegeven door Gmelig Meyling et al. (1999). Paarse buisjespons (bijlage 4e) De Paarse buisjesspons Haliclona xena (figuur 3) werd voor het eerst in 1977 in de Oosterschelde waargenomen. De herkomst van deze soort is tot op heden onbekend. Het is wel vrijwel zeker dat deze soort oorspronkelijk van buiten de Europese wateren komt en vermoedelijk met importoesters is geïntroduceerd (pers. Meded W. de Weerd). Daarom wordt deze soort als exoot beschouwd en de trend behandeld in hoofdstuk 4. Het is niet onwaarschijnlijk dat door de aanleg van de Deltawerken een milieu is geschapen waardoor deze soorten goed kan gedij en. Gewimperde zwemkrab (bijlage 2a) Uit logboekgegevens van de duikers blijkt dat de Gewimperde zwemkrab Liocarcinus arcuatus in 1981 voor het eerst is waargenomen in de Oosterschelde (Adema, 1991). Vanaf 1984 worden melding aangetroffen in de ANEMOON-database. Vanaf 1989 nam deze soort in de Oosterschelde sterk toe. In 1996 zien we een daling, mogelijk als gevolg van de strenge winters van Daarna neemt de soort weer geleidelijk toe. De Gewimperde zwemkrab is geen exoot. Het verspreidingsgebied van deze soort strekt zich uit van Noorwegen tot in de Middellandse Zee (Adema, 1991). Door de Deltawerken is waarschijnlijk een milieu verkregen dat geschikt is voor deze soort. Gewone spinkrab (bijlage 2a) De Gewone spinkrab Hyas araneus toont min of meer golvende fluctuaties. Over de periode is sprake een geringe significante daling. Noordzeekrab (bijlage 2a) De geruchten dat de Noordzeekrab Cancer pagurus zou zijn achteruitgegaan wordt niet door de indexcijfers bevestigd. Van deze soort blijven de indexcijfers over de jaren stabiel. Zeekreeft (bijlage 2a) De Zeekreeft Homarus gammarus toont een opvallende geleidelijke toename. Vanaf 1990 lijkt de soort niet verder meer toe te nemen. De toename van deze soort is vermoedelijk Vooral te danken aan het hogere en stabielere zoutgehalte. Japanse zakpijp (bijlage 4c) De Japanse zakpijp Styela clava is een exoot die in voor het eerst in ons land is waargenomen. De soort is sindsdien in de Oosterschelde gestaag toegenomen. Vanaf 1991 lijkt de populatie stabiel (zie verder hoofdstuk 4). Het is niet waarschijnlijk dat specifiek de Deltawerken de toename van deze soort hebben bevorderd, omdat ook in andere gebieden, zoals de Grevelingen, havens langs Noordzee en Waddenzee, de soort sterk toegenomen. Druipzakpijp (bijlage 3c) De Druipzakpijp Aplidium glabrum is in 1991 voor het eerst in de Oosterschelde waargenomen en sindsdien sterk in aantallen gestegen. De Druipzakpijp is een zuidelijke 16

18 soort. Dat wil zeggen dat Nederland op de noordgrens ligt van het areaal. Het is mogelijk dat de toename het gevolg is van een opwarmend klimaat (zie hoofdstuk 3). Het is echter waarschijnlijk dat naast invloeden van klimaat ook de aanleg van de Deltawerken tot gevolg hebben gehad dat er een voor deze soort gunstig milieu is geschapen. Glanzende ba/zakpijp (bijlage 2a) De Glanzende bolzakpijp Aplidium glabrum is een nieuwe soort. Deze soort werd voor het eerst aangetroffen in 1977 bij Yerseke, maar was tot 1988 kennelijk nog dusdanig zeldzaam dat de sportduikers de soort niet tegenkwamen. In 1990 wordt de soort plotseling veel meer waargenomen. De Glanzende bolzakpijp is een Atlantische soort, waarvan, de Nederland min of meer in het centrum ligt van het verspreidingsgebied. De soort had zich hier dus al veel eerder kunnen vestigen. Het is dus waarschijnlijk dat door de Deltawerken er een voor deze soort gunstig milieu is geschapen. Zwarte grondel (bijlage 2a) De Zwarte grondel Gobius niger werd in 1964 voor het eerst gevangen in het brakke Veerse Meer. Daarna heeft de soort haar areaal binnen Nederland weten uit te breiden Eerst naar Grevelingenmeer en daarna naar de Oosterschelde. In de Oosterschelde nam de soort in de periode van 1986 tot 1990 plotseling sterk toe en is daar thans zeer algemeen. Nieuwe soorten (bijlage 2b, 2c en 2d) Na 1977 zijn door sportduikers in ieder geval 27 soorten in de Oosterschelde waargenomen die voor 1977 volgens Elgershuizen et al. (1979) niet zijn aangetroffen. Het betreffen W akama-wier Undaria pinnatifida, Paarse buisjesspons Haliclona xena, Paarse waaierslak Coryphella pedata, Gestippelde knotsslak Cuthona amoena, Bleke knuppelslak Eubranchus pallidus, Slanke rolsprietslak Hermaea bifida, Groene rolsprietslak Hermaea dendritica, Wrattig tipje Janolus hyalinus, Satijnslak Jorunna tomentosa, Limacia clavigera, Harlekijnslak Polycera quadrilineata, Gestippelde mosdierslak Thecacera pennigera, Wijde mantel Aequipecten opercularis (figuur 1 ), Ongevlekt koffieboontje Trivia arctica, Roodbuik-aasgarnaal Hemimysis lamornae, Harig spookkreeftje Caprella macho, Kreeftgamaal Athanas nitescens, Roodsprietgarnaal Palaemon adspersus, Munida rugosa, Penseelkrab Hemigrapsus enicillatus, Gewimperde zwemkrab Liocarcinus arcuatus, Blauwpootzwemkrab Liocarcinus depurator, Glanzende bolzakpijp Aplidium glabrum, Botrylloides leachi, Druipzakpijp Didemnum 1ahillei, Grijze korstzakpijp Diplosoma listerianum en de Gehoornde slijmvis Parablennius gattorugine. Bijlage 2b geeft een overzicht van deze nieuwe soorten en de jaarlijkse trefkansen. Bijlage 2c geeft per jaar het aantal nieuwe soorten waarbij alleen de soorten zijn meegeteld waarvan de trefkans in het betreffende jaar hoger is dan 1 %. In bijlage 2d worden het aantal nieuwe soorten opgesplitst naar soorten met een Atlantische verspreiding, een zuidelijke verspreiding en soorten die oorspronkelijk van buiten de Europese wateren komen (exoten). Uit bijlage 2b en 2c blijkt dat het aantal nieuwe soorten voor de Oosterschelde vanaf 1977 gestaag stijgt en dat de meeste nieuwe soorten zich blijvend lijken te vestigen. Uit bijlage 2d blijkt dat de nieuwe soorten vooral soorten zijn met een Atlantische verspreiding. Voor Atlantische soorten geldt dat Nederland min of meer in het centrum ligt van het verspreidingsgebied. Daarnaast zijn er ook exoten (zie hoofdstuk 4) bijgekomen en zuidelijke soorten (zie hoofdstuk 3) waarvan de Nederland ligt op de noordelijke areaal grens. Noordelijke soorten (waarvan Nederland min of meer ligt op de zuidelijke areaalgrens) zijn niet als nieuwe soort voor de Oosterschelde aangetroffen. 17

19 3. Invloed van klimaatsveranderingen Inleiding / problematiek Het klimaat is momenteel een 'hot item'. Er bestaan aanwijzingen dat de temperatuur op aarde toeneemt. In hoeverre deze opwarming is toe te schrijven aan het broeikaseffect, en dus door de mens wordt veroorzaakt, is nog een discussiepunt. Eveneens een discussiepunt is of er ook een geleidelijke opwarming van het zeewater plaatsvindt. Wanneer het zeewater opwarmt is het waarschijnlijk dat bij de soorten die in Nederland de noordgrens van hun areaal bereiken, de areaalgrens zal opschuiven naar het noorden. In Nederland zullen deze soorten in aantallen toenemen. De meeste mariene soorten hebben echter eén Atlantische verspreiding (Siepel et al, 1993), dat wil zeggen dat Nederland min of meer ligt in het centrum van het verspreidingsgebied of in ieder geval niet duidelijk aan de grens daarvan. Slechts voor enkele soorten geldt dat Nederland min of meer op de noordgrens ligt van het verspreidingsgebied. We spreken dan van zuidelijke soorten, omdat het grootste deel van het verspreidingsgebied ten zuiden van Nederland ligt. Voor maar heel weinig mariene soorten geldt dat ze tot de Noordelijke soorten kunnen worden gerekend. Het gevolg is dat daardoor bij de ANEMOON-projecten geen Noordelijke soorten zijn betrokken. Er kan daarom géén vergelijking worden gemaakt tussen trends van zuidelijke soorten en die van noordelijke soorten. We beperken ons daarom tot alleen het presenteren van trends van enkele zuidelijke soorten. De methode waarbij soorten worden ingedeeld in zuidelijk- en noordelijke soorten op basis van het zwaarte punt (grootste dichtheden) van hun verspreidingsgebied is niet toegepast. Deze methode is voor de meeste mariene soorten nog niet mogelijk, omdat van de populatiegroottes op Mondiale en Europese schaal nog te weinig bekend is. Taakstelling Breng trends van enkele soorten met een zuidelijke verspreiding in beeld. Bronnen Voor de trendberekening van de Breedpootkrab en de Kleine heremietkreeft is gebruik gemaakt van de gegevens uit het Strand Monitoring Project (SMP). De trendberekening van de Druipzakpijp is uitgevoerd met gegevens voortkomend uit het Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) en logboekgegevens van sportduikers. Methode Voor de gebruikte methode wordt verwezen naar hoofdstuk 1.1. en 2. Resultaten De resultaten zijn gegeven in de bijlagen 3a t/m 3c. Kleine heremietkreeft (bijlage 3a) De Kleine heremietkreeft Diogenes pugilator is een zuidelijke soort en wordt niet noordelijker gevonden dan Nederland. Het is een soort die de laatste jaren geregeld levend in getijdenpoelen op het strand kan worden aangetroffen. Ze worden echter gemakkelijk over het hoofd gezien, omdat de dieren zich vrijwel geheel in kunnen graven. De juveniele exemplaren van de Grote heremietkreeft Pagurus bernhardus zijn regelmatig in poelen op het strand te vinden. Ze zijn ongeveer even groot als de volgwassen Kleine heremietkreeften, maar deze kunnen zich niet ingraven. 18

20 Rond 1940 en 1950 werd de Kleine hermietkreeft incidenteel aangetroffen op onze stranden. Uit de periode tussen 1950 en 1990 zijn geen waarnemingen bekend. Vanaf 1991 wordt de soort in toenemende mate op het strand waargenomen. Uit bijlage 3a blijkt dat in 1996 de index voor deze soort plotseling sterk daalt waarschijnlijk als gevolg van de strenge winter van Ook in 1997 wordt de soort weinig waargenomen, waarschijnlijk eveneens het gevolg van het koude voorjaar van De jaren daarna stijgt de index weer en lijkt de populatie zich te herstellen. Breedpootkrab (bijlage 3b) De Breedpootkrab Portumnus latipes is een zuidelijke soort en komt tot aan Denemarken voor. Vanaf 1981 wordt de soort in toenemende mate waargenomen door de strandwachtwaarnemers. Evenals de Kleine heremietkreeft toont de index een daling in de jaren 1996 en Ook voor deze soort geldt dat deze daling waarschijnlijk wordt veroorzaakt door sterfte als gevolg van strenge winters. De Breedpootkrab werd vanaf 1962 tot 1978 slechts zeven keer waargenomen. Vóór 1940 was de soort waarschijnlijk wél algemeen voor onze kust (Adema 1991: gebaseerd op de vele dieren in de collectie van Naturalis). Druipzakpijp (bijlage 3c) De Druipzakpijp Didemnum lahillei is een zuidelijke soort die vóór 1991 niet noordelijker is waargenomen dan Wimereux (noord Frankrijk). Daarbij moet worden opgemerkt dat over de systematiek van deze soort nog verwarring bestaat en daarmee de verspreiding nog niet met zekerheid bekend is. In 1991 verscheen een nieuwe kolonievormende zakpijp in de Oosterschelde uit de familie Didemnidae. Soorten uit deze familie kunnen alleen met behulp van uitgebreid microscopisch onderzoek met zekerheid op naam worden gebracht. Een monster van een Druipzakpijp werd opgestuurd naar Museum National d'histoire Naturelle alwaar Dr. F. Monniot de wetenschappelijk naam Didemnum lahillei vaststelde (Ates, 1998). Deze soort is algemeen langs Franse Atlantische kusten en heeft als noordelijkste vindplaats Wimereux (noord Frankrijk). De soort wordt in ons land in 1991 voor het eerst waargenomen in het westelijk deel van de Oosterschelde bij Neeltje Jans. Daarna worden tot 1995 van de soort kleine aantallen kolonies waargenomen in het oostelijk deel van de Oosterschelde. Vanaf 1996 neemt het aantal waargenomen kolonies per duik met name in het Zijpe zeer sterk toe. Vanaf 1997 beschrijven duikers dat grote delen van het substraat door de Druipzakpijp worden overwoekerd en daarmee andere substraatbewoners volledig worden verdreven. "Er is op vele plaatsen een bizar en ééntonig onderwaterlandschap ontstaan." Ook in de rest van de Oosterschelde wordt de soort steeds vaker waargenomen. De index gegeven in bijlage 3c laat dan ook een spectaculaire toename zien die eerder past bij de introductie van een exoot dan bij de opkomst van een zuidelijke soort. 19

21 4. Invloed van transport en invoer consumptiedieren (exoten) Inleiding/ problematiek De mobiliteit van de mens is deze eeuw enorm toegenomen. Transport van goederen met ondermeer schepen bleef daarbij niet achter. Daardoor zijn bewust en onbewust organismen mee getransporteerd. Wanneer dit gaat om soorten die van buiten Europa komen en in Europa oorspronkelijk niet voorkwamen, spreken we van exoten. Deze term wordt met name gebruikt voor soorten die na invoer in ons land 'aanslaan', dat wil zeggen: zich voortplantende populaties vormen. Opmerkelijk is dat deze soorten in hun nieuwe, gebied vaak zeer grote populaties vormen. Soms kan dat een negatieve invloed hebben op de oorspronkelijk inheemse fauna. Reise et al. (1998) geven een overzicht van alle waargenomen exoten in de Noordzee. In deze lijst is ook aangegeven hoe de soorten de Noordzee hebben bereikt. Ongeveer de helft van de soorten heeft de Noordzee bereikt door scheepvaart, ondermeer door aanhechting aan de romp of als larven meegevoerd in ballastwater zoals de Amerikaanse zwaardschede Ensis americanus. De andere helft heeft de Noordzee bereikt doordat deze zijn uitgezet voor consumptie, zoals de Japanse oesters Crassostrea gigas. Sommige soorten zijn met deze consumptiedieren mee gekomen, zoals het Muiltje Crepidulafornicata. Ook bij mariene exoten zien we soorten waarvan de populaties zich explosief ontwikkelen. Soms kan zelfs min of meer worden gesproken van een plaag. In het algemeen nemen populaties van dergelijke soorten daarna wel weer iets af, maar blijven deze wel talrijk. Het Japans bessenwier Sargasum muticum is bijvoorbeeld nog steeds op vele plaatsen talrijk, maar is niet meer zo massaal als een paar jaar na de introductie. Bij sommige soorten treedt plaagvorming op in golfen. Een dergelijk verloop zien we we bij de Chineese wolhandkrab Eriocheir sinensis. Dit is een binnenwatersoort die voor de voorplanting is aangewezen op zee. Deze exoot werd hier voor het eerst waargenomen in 1929 (Adema, 1991). Tot op heden is deze soort nog steeds in sommige jaren een plaag voor de binnenvisserij. Meerdere exoten hebben een negatieve invloed op de inheemse soorten. Een voorbeeld hiervan is de Japanse oester Crassostrea gigas die de Zeeuwse oester Ostrea edule lijkt te verdringen. Een nieuwe "aanwinst" is het W akama-wier Undaria pinnatifida, dat in 1999 voor het eerst in de Oosterschelde werd waargenomen. Momenteel is de soort al op meerdere duiklocaties zo algemeen dat duikers klagen dat deze bijzonder grote soort het leven van allerlei roodwieren onmogelijk maakt door het wegnemen van licht (mond. med. P. van Bragt). De tijd zal leren of ook de populatieomvang van W akama na een verwachte verdere forse toename op den duur weer zal slinken. Taakstelling Geef een overzicht van de in de Nederlandse kustwateren talrijk aanwezige exoten die zonder technische hulpmiddelen zoals loep of binoculair kunnen worden gedetermineerd en geef grafisch hun aanwezigheid weer in de loop van Beschrijf de opkomst van de Japanse oester Crassostrea gigas. Presenteer trends van drie exoten: de Amerikaanse zwaardschede Ensis americanus, de Japanse zakpijp Styela clava en de Paarse buisjesspons Haliclona xena. 20

22 Bronnen De lijst en het jaar waarop de exoten voor het eerst zijn waargenomen in onze kustwateren is samengesteld met behulp van de bestanden van Stichting ANEMOON. Voor wat betreft de trendberekening van de Amerikaanse zwaardschede is gebruik gemaakt van gegevens uit het Strandwachttraject Katwijk-Noordwijk. De trendberekening van de Japanse zakpijp en Paarse buisjesspons is uitgevoerd met gegevens voortkomend uit het Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) met behulp van sportduikers en logboek gegevens. Methode Voor de methoden wordt verwezen naar hoofdstuk 1.1. en 2. Ten aanzien van de trendberekening van de Amerikaanse zwaardschede dient te worden opgemerkt dat in de periode 1988 t/m 1990 het Strandwachttraject niet is gelopen. Het was nog niet haalbaar om een landelijke trend met behulp van waarnemingen te presenteren, doordat voor 1993 de andere strandwachten nog niet actief waren. (Het ligt in de bedoeling in de toekomst een model te ontwikkelen om uitgaande van de trends waargenomen op de strandwachttrajecten en de verplaatsingssnelheid langs de kust te komen tot landelijke indexcijfers.) Resultaten De resultaten zijn weergegeven in de bijlagen 4a - 4e. Overzicht van exoten (Bijlage 4a) Bijlage 4a toont de waargenomen exoten sinds 1870 in de Nederlandse kustwateren. Hierbij zijn alleen de talrijk voorkomende soorten opgenomen die door waarnemers zonder technische hulpmiddelen als loep of binoculair kunnen worden gedetermineerd. Het betreffen de volgende soorten: Japans bessenwier Sargassum muticum, Wakama-wier Undaria pinnatifida, Paarse buisjesspons Haliclona xena, Groene golfbrekeranemoon Haliplanella lineata, Gewone golfbrekeranemoon Diadumene cincta, Amerikaanse boormossel Petricola pholadiformis, Amerikaanse zwaardschede Ensis americanus, Japanse kruiskwal Gonionemus vertens, Japanse oester Crassostrea gigas, Muiltje Crepidula fornicata, Zuiderzee-schijfslak Corambe obscura, Nieuw Zeelandse zeepok Elminius modestus, Harig spookkreeftje Caprella macho, Zuiderzeekrabbetje Rhithropanopeus harrisii, Chinese wolhandkrab Eriocheir sinensis, Penseelkrab Hemigrapsus penicillatus en Japanse knotszakpijp Styela clava, De Blauwe zwemkrab Callinectes sapidus, een exoot afkomstig van de Amerikaanse oostkust, is niet in bijlage 4a opgenomen, omdat deze (nog) niet door ANEMOONwaarnemers is waargenomen en vermoedelijk met uitzondering van de Westerschelde en het Noordzeekanaalgebied (Adema, 1991) zeer zeldzaam is in onze kustwateren. Ba/anus amphitrite, een soort zeepok afkomstig uit Australie en sinds 1962 waargenomen in ons land, is wegens zijn geringe voorkomen eveneens niet opgenomen. Van de soort zijn slechts enkele autochtone waarnemingen bekend, waaronder het kanaal door Walcheren en de koelwateruitlaat van de electriciteitscentrales bij Borssele. Het kleine aantal waarnemingen kan het gevolg zijn van de geringe interesse voor de groep van de zeepokken en de relatief moeilijke herkenbaarheid. Ook exoten die zich vóór 1870 hebben gevestigd zijn niet in bijlage 4a opgenomen. Voorbeelden hiervan zijn de Paalworm Teredo navalis en de Grote strandgaper Mya arenaria. 21

23 Aantal aanwezige exoten in de tijd (Bijlage 4a en 4b) Bijlage 4a geeft de genoemde exoten in volgorde van introductie in de Nederlandse kustwateren, de voormalige Zuiderzee, de Grevelingen en/of het Veerse Meer. Het cumulatief aantal exoten waargenomen in de tijd is weergegeven in bijlage 4b. Hierbij dient nog te worden opgemerkt dat de Zuiderzeeschijfslak Corambe obscura alleen voorkwam in de voormalige Zuiderzee (Redeke, 1922, 1936). Deze brakke binnenzee werd in 1932 afgesloten door de Afsluitdijk. Sindsdien wordt de Zuiderzee IJsselmeer genoemd. Door de afsluiting en door directe aanvoer van water uit de IJssel werd het IJsselmeer snel zoet. Daardoor was al rond 1940 de Zuiderzeeschijfslak geheel uit Nederland verdwenen (Beaufort, 1954). In de grafiek van bijlage 4b telt de soort daarom na 1940 niet meer mee. Een andere exoot die voor 1940 alleen in de Zuiderzee voorkwam is het Zuiderzeekrabbetje Rhithropanopeus harrisii. Deze soort is eveneens na 1940 uit het IJsselmeer verdwenen. Enige tientallen jaren daarna werd deze soort weer in het Veerse Meer aangetroffen. Thans is de soort daar zeer algemeen en wordt door MOO-waarnemers vaak en in grote aantallen waargenomen. Ook is deze soort nog wel aangetroffen in het Noordzee-Kanaal (Adema, 1991). Japanse oester (geen bijlage) In bijlage 4a is ook de Japanse oester Crassostrea gigas opgenomen. Het is echter discutabel of deze soort als exoot mag worden opgevat uitgaande van de definitie dat een exoot oorspronkelijk van buiten de Europese kustwateren komt. De Japanse oester en de Portugese oester Crassostrea angulata werden vroeger als twee soorten beschouwd. De Japanse oesters zijn de laatste decennia vanuit Japan ingevoerd en in Europa gekweekt naast de Portugese oester. De Portugese oester is al sinds 1884 uit Nederland bekend en is door oesterkwekers vanuit Frankrijk ingevoerd (Bottemanne, 1885). Deze soort heeft zich hier echter nooit kunnen voorplanten. In zuid Europa bleken Japanse en Portugese oester echter vruchtbare nakomelingen te produceren. Daarom wordt dit soortcomplex tegenwoordig gezien als één soort, met in ons l~d de naam Japanse oester. Omdat het één soort is die van oorsprong dus ook in de Europese wateren voorkwam mag feitelijk niet worden gesproken van een echte exoot. Meerdere auteurs beschouwen de soort echter toch als exoot, waaronder Reise et al. (1998). In zeker zin is daar wat voor te zeggen. Door vermoedelijk inbreng van nieuw genetische eigenschappen van de oesters uit Japan en een selectieproces heeft de soort zich zo aangepast dat de soort.zich thans wel in onze kustwateren kan handhaven. Hieronder volgt een beknopte beschrijving van de opmars van deze soort. (Een grafische presentatie van de trend kan (nog) niet worden gegeven.) In de strenge winter van 1963 vroren de meeste Zeeuwse oesters Ostrea edule dood. In 1964 werden in de Oosterschelde voor het eerst Japanse oesters uitgezet. In 1979 en 1980 werden weer ruim 30 miljoen exemplaren afkomstig van meerdere plekken uit Europa in de Oosterschelde uitgezet. Men dacht de controle over de populatie te kunnen houden, omdat de Japanse oester zich alleen gedurende warme zomers kan voortplanten. Na de bijzonder zachte winters en warme zomers na die uitzetting, begon de populatie zich voort te planten en begon daarmee met een onstuitbare opmars. In 1994 heeft de Japanse oester zich over het gehele oosterlijke deel van de Oosterschelde uitgebreid. Vanaf 1997 wordt de Japanse oester op bijna alle duiklocaties in de Oosterschelde waargenomen. De opkomst van de Japanse oester heeft tot gevolg dat de oorspronkelijke Zeeuwse oester Ostrea edule bijna letterlijk in de verdrukking is gekomen. Zowel in Oosterschelde als Grevelingenmeer vertoont het voorkomen van de Zeeuwse oester een duidelijke daling (Gmelig Meyling in prep.). De Japanse oester is inmiddels ook in de Waddenzee aangetroffen en wordt sinds 2000 in toenemende mate ook door de Strandwachten aangespoeld op de Zuid- en Noord Hollandse stranden aangetroffen. 22

24 Amerikaanse zwaarschede (Bijlage 4c) De Amerikaanse zwaardschede Ensis americanus bewoonde oorspronkelijk alleen de Oostkust van Amerika. In 1979 werd de soort voor het eerst waargenomen in de Duitse Bocht voor de Elbemonding. Larven van deze soort zijn vermoedelijk meegekomen met ballastwater van schepen dat in de omgeving van de Duitse Bocht is geloosd. Van daaruit begon de soort z'n opmars, zowel in noordelijke richting langs de westkust van Denemarken als in westelijke richting. In 1982 werd de soort voor het eerst waargenomen in de Nederlandse Waddenzee (Essink, 1986). In 1984 werd Zandvoort bereikt en in 1986 trof men de soort voor het eerst op het strandwachttraject Katwijk-Noordwijk aan (Gmelig Meyling, 1993). Vanaf dat moment zien we de soort op dat traject spectaculair toenemen (bijlage 4c ). De Amerikaanse zwaardschede is een soort die zeer dicht onder de kust leeft. Uit de gegevens afkomstig van de Strandwacht Katwijk-Noordwijk blijkt dat meerdere soorten bodemdieren die eveneens dicht onder de kust leven in steeds kleinere aantallen aanspoelen. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of deze dalende trends in verband kunnen worden gebracht met de blijvend hoge aantallen van de Amerikaanse zwaardschede. Opkomst Japanse zakpijp (Bijlage 4b) De Japanse zakpijp Styela clava (figuur 2) wordt als inheems beschouwd langs de kusten - van Japan, Korea en Siberië. In 1954 werd de soort bij Plymouth in Engeland ontdekt. Rond 1972 werd de soort voor het eerst waargenoplen langs de kusten van Australie en de westkust van Amerika. In bereikte de Japanse zakpijp ons land en is in 1979 al op veel plaatsen langs onze kust te vinden (Buizer, 1980; Buizer, 1983). Maar de opmars gaat wereldwijd nog verder. Rond 1981 verscheen de soort ook aan de oostkust van Noord Amerika. In korte tijd werd de Japanse zakpijp een ware kosmopoliet, waarbij deze soort voor z'n verspreiding gebruik maakt van scheepswanden waaraan ze zich hechten. Bijlage 4b geeft de explosieve opkomst van de Japanse zakpijp weer in de Oosterschelde. Er zijn geen aanwijzingen dat deze nieuwe soort de populaties van andere soorten negatief heeft beïnvloed. De Japanse zakpijp vormt zelfs voor meerdere andere sessiele organismen een aantrekkelijk substraat. Paarse buisjesspons (Bijlage 4e) De Paarse buisjesspons Haliclona xena (figuur 3) werd voor het eerst in 1977 in de Oosterschelde waargenomen. Door sportduikers word en waarnemingen van deze soort echter pas in 1987 aangedragen. In de periode voor 1987 kwam de soort vooral voor op oesterbanken (Van Geldere en V analderweireldt, 1995) waar niet wordt gedoken. Uit bijlage 4e kan worden geconcludeerd dat na 1987 de soort fors is toegenomen. In tegenstelling tot de meeste andere exoten is de herkomst van de Paarse buisjesspons tot - op heden onbekend (pers. med. W.H. de Weerdt). Het is wel waarschijnlijk dat deze opvallende sponsensoort is geïntroduceerd met de import van oesters. 23