UvA-DARE (Digital Academic Repository) Fleeting images dynamics of North Sea ray populations Walker, P.A. Link to publication

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Fleeting images dynamics of North Sea ray populations Walker, P.A. Link to publication Citation for published version (APA): Walker, P. A. (1999). Fleeting images dynamics of North Sea ray populations General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 10 Feb 2017

2 Samenvatting Dynamiek van roggenpopulaties in de Noordzee Achtergrond Roggen (Raja spec.) behoren tot de kraakbeenvissen of Chondrichthyes en zijn nauw verwant aan de haaien. Hun voortplantingsbiologie verschilt sterk van die van de beenderige vissen. Er vindt interne bevruchting plaats en het sperma kan een paar maanden in het lichaam van het vrouwtje worden opgeslagen alvorens de eieren te bevruchten. Roggen leggen een klein aantal goed ontwikkelde eieren in harde kapsels gedurende een groot gedeelte van het jaar. De meeste soorten hebben een vergelijkbare voortplantingscyclus (Clark, 1922; Holden et al. 1971; Ellis and Shackley, 1995). De cyclus is schematisch weergeven in Figuur 1. Van de elf roggensoorten aanwezig in de Noordzee, worden vijf behandeld in dit proefschrift (vleet - Raja batis, stekelrog - R. clavata, gladde rog - R. montagui, grootoogrog - R. naevus en sterrog - R. radiata). De blonde rog (R. brachyurd) wordt in kleine aantallen gevangen in de Noordzee en vangsten van de overige vijf soorten (zandrog - R. circularis, kaardrog - R.fullonica, kleinoogrog - R. microocellata, scherpsnuit - R. oxyrinchus en golfrog - R. undulata) vertegenwoordigen waarschijnlijk dwaalgasten. Figuur 1. Schematische weergave van de voortplantingscyclus van roggensoorten. Figuur gemaakt door Henk Hobbelink.

3 Onderzoekskader en doelstellingen Aanleiding voor het onderzoek, dat in dit proefschrift wordt gepresenteerd was de kwalitatieve informatie dat roggensoorten die vroeger talrijk waren, toch zeldzamer zijn geworden. Bovendien was er een gebrek aan inzicht hoe duurzaam de populaties zouden zijn onder de huidige visserij-inspanning. Centrale vragen waren: zijn er veranderingen opgetreden in de roggengemeenschap en kunnen deze veranderingen worden toegeschreven aan de visserij? Eenvoudige vragen, maar niet zo makkelijk te beantwoorden. Op een beperkte lijnvisserij na, worden de roggen als bijvangst meegenomen in de bodemvisserij. De marktwaarde van de soorten is afhankelijk van de grootte en niet van de soort, met als gevolg dat de vangststatistiek over de elf roggensoorten die in de Noordzee worden gevangen doorgaans onder de noemer "Roggen en Vleten" valt. Dit soort informatie kan daarom alleen worden gebruikt om grootschalig trends aan te geven. Inzicht in veranderingen in de roggengemeenschap kan alleen worden verkregen door het bestuderen van onderzoeksgegevens. De relatieve lage marktwaarde van de rog, in vergelijking met schol of kabeljauw, betekent dat internationaal weinig aandacht word besteed aan het roggenonderzoek. Het werk van Mike Holden vormt hierin een uitzondering (Holden, 1963; 1972; 1973; 1974a; 1974b; 1975; 1977; Holden and Vince, 1973; Holden and Tucker, 1974; Holden et al., 1971). Toch is er belangrijk informatie verzameld tijdens onderzoeksvaartochten die in de eerste helft van deze eeuw zijn uitgevoerd, alhoewel de Noordzee pas sinds de jaren '70 regelmatig word bemonsterd. Het onderzoek is niet uitgevoerd met als doel de rog te bestuderen, maar omdat de rog steeds als bijvangst wordt gevangen en genoteerd zullen de resultaten de veranderingen in de soortensamenstelling goed weergeven. De biologische achtergrondinformatie is beperkt. Er zijn een aantal ad hoc studies over leeftijdsanalyse en reproductie uitgevoerd in de Noordzee (Holden, 1975; Holden and Vince, 1973), en een aantal studies over groei en reproductie uitgevoerd in andere gebieden. De hoofddoelstelling van het onderzoek was om het ecologisch onderzoek over de verschillende soorten te intensiveren om zodoende een achtergrond te creeëren voor het inschatten van de effecten van menselijke handelen. Doel was om de lange-termijnveranderingen in vangststatistieken, aantallen en verspreiding van alle roggensoorten te beschrijven en inzicht te verkrijgen in de groei, reproductie en mortaliteit van de huidige populaties en voor zover mogelijk dit te vergelijken met vroeger. Er is een theoretisch kader gezocht om de waargenomen veranderingen te verklaren. Hierbij speelden de vootplantingskarakteristieken en groei een belangrijke rol. De aanpak was twee-ledig: ten eerste de analyse van reeds bestaande lange-termijn onderzoeksgegevens en merkexperimenten; en ten tweede het verzamelen van nieuwe gegevens over groei, voortplanting en mortaliteit. De 128

4 Samenvatting : Dynamiek van roggenpopulaties in de Noordzee gekozen vergelijkende onderzoeksmethode heeft geleid tot het trekken van algemene conclusies omtrent de roggengemeenschap in de Noordzee, ondanks het feit dat er in het verleden geen gericht onderzoek naar rog heeft plaatsgevonden. Het feit dat de huidige vangsten van sommige soorten gering zijn betekent dat de nieuwe gegevens vaak beperkt zullen zijn. Synthese van de resultaten Lange-termijn veranderingen en demografie Officiële vangststatistieken van "Roggen en Vleten" zijn sinds 1903 verzameld door de 'International Council for the Exploration of the Sea' (ICES). In principe zijn van alle soorten gegevens verzameld, behalve van de sterrog (Raja radiatd) omdat deze soort niet geschikt is voor consumptie en wordt teruggegooid. De resultaten voor de Noordzee laten zien dat er een achteruitgang van de vangsten heeft plaatsgevonden in de jaren '30 (Figuur 2). Na een periode van rust, tijdens de tweede wereldoorlog, waren de vangsten weer hoog tot halverwege de jaren 50 waarna zij weer achteruit zijn gegaan. Vanaf de jaren '70 zijn de vangsten gelijk gebleven. Gezien de toename in visserij-inspanning over de afgelopen decennia wil dit niet zeggen dat de biomassa aan roggen ook gelijk is gebleven, (- r > in o (- t- H H H H t- to in lo n in o in m H o H H m o H to in T t (M (M m m * sf io ui (O co r^- r- co ai O) in O) H o o c 1 O) O) Ü) Ol O) O) O) Ol 0) o> O) O) O) o O) O) ü) ÜJ O) Figuur 2. Vangststatistieken van "Roggen en Vleten" in de Noordzee van Vangsten in duizenden tonnen (10 3 kg). Gegevens van ICES. Drie lange-termijn data sets zijn gebruikt om veranderingen in soortensamenstelling en aantallen te bepalen: de ICES International Bottom Trawl Survey in februari (IBTS) ; onderzoek langs de Nederlands kust (

5 1995); en het Schotse trawl onderzoek ( en ) uitgevoerd in augustus. De vleet (R. batis) is sinds 1981 niet meer gevangen in de noordwestelijke Noordzee tijdens de Schotse bemonsteringen, hoewel deze soort in kleine aantallen wel is gevangen bij de Shetland eilanden in de IBTS tochten. Dit duidt op seizoensverschillen in verspreiding. De stekelrog (Raja clavata) is sinds halverwege de jaren '50 niet meer gevangen in de Nederlandse kustwateren en de Duitse Bocht. Zijn verspreiding is nu beperkt tot de Engelse oostkust. Het verspreidingsgebied van de gladde rog (R. montaguï) lijkt naar het noorden toe enigzins toe te nemen,. De populatie van de grootoogrog (R. naevus) lijkt tamelijk stabiel, maar spreidt zich enigzins uit in zuidoostelijke richting. De sterrog (R. radiata) is sterk m aantal toegenomen in de noordelijke- en centrale Noordzee. De centrale Noordzee is de zuidelijke grens van zijn verspreidingsgebied. Een matrix model is gebruikt om de roggensoorten te rangschikken naar hun gevoeligheid voor een toename in sterfte, b.v. door de visserij. Gegevens over leeftijd bij geslachtsrijpheid en jaarlijks eiproductie werden hiervoor gebruikt. De soorten worden als volgt gerangschikt van meest naar minst gevoelig: vleet > stekelrog > gladde rog > grootoogrog > sterrog De waargenomen veranderingen in aantallen van deze soorten volgt ook deze trend, die tevens de volgorde van de commerciële marktwaarde is. Verspreiding Merkexperimenten in de zuidelijke Noordzee laten zien dat er één 'stock' aanwezig is van zowel de stekelrog, de gladde rog en de sterrog. Deze bestaat uit een serie locale populaties, die een beperkte uitwisseling hebben. Er is weinig uitwisseling van zowel stekel- als gladde roggen tussen de zuidelijke Noordzee en het oostelijk Kanaal. Merkexperimenten zijn niet uitgevoerd m de noordelijke Noordzee, maar de vespreidmgsgegevens van de IBTS-tochten laten zien dat er een gladde rogpopulatie is bij de Schotse kust, die de Noordzee vermoedelijk via een noordelijke route bereikt. De stekelrog is meest talrijk in het Thames estuarium en langs de oostkust van Engeland. Hier bevindt zich waarschijnlijk ook de kern van de populatie. Mortaliteit Mortaliteits-schattmgen zijn gebruikt om de status van de roggenpopulaties te berekenen middels een matrix model. Voor de stekelrog en gladde rog waren deze schattingen veel hoger dan de populatie theoretisch zou kunnen verdragen. Dit is in tegenspraak met het feit dat de soorten er nog wel zijn, hoewel minder talrijk dan vroeger. Een mogelijke verklaring is dat er plekken in de Noordzee zijn waar de sterfte lager is dan elders. 130

6 Samenvatting : Dynamiek van roggenpopulaties in de Noordzee Groei en geslachtsrijpheid Met de veranderingen in groei veranderen leeftijd en lengte bij geslachtsrijpheid gezamelijk. De sterrog groeit langzamer en wordt geslachtsrijp bij een kleinere lengte dan een aantal jaar geleden. Er bestaat een positief verband tussen lichaamsgrootte en eiproductie. De afname in lengte bij geslachtsrijpheid kan dus resulteren in een lagere jaarlijkse eiproductie. De sterrog is sterk in aantallen toegenomen in de afgelopen 15 jaar en het is waarschijnlijk dat de veranderingen in groei een direct resultaat zijn van de hogere aantallen. Hogere aantallen kunnen leiden tot minder beschikbare voedsel per individu. Onderzoek bij vissen heeft uitgewezen dat bij een lager voedselaanbod de vissen later geslachtsrijp worden bij een kleinere lengte, terwijl bij een verhoogd voedselaanbod het tegenovergestelde werd waargenomen. Dit laatste lijkt het geval voor de stekelrog, welke nu sneller lijkt te zijn gaan groeien dan 25 jaar geleden en groter en jonger is bij geslachtsrijpheid. Alhoewel er geen betrouwbare gegevens zijn van populatiedichtheden, wijzen de resultaten ook op dichtheidsafhankelijke effecten. Reproductie De toename in aantallen van de sterrog in de centrale Noordzee kan een gevolg zijn van het feit dat deze zich het hele jaar door en over het hele verspreidingsgebied voortplant, zonder gebruik te moeten maken van speciale paai- of opgroeigebieden. Bovendien heeft de populatie een hoge voortplantingsvermogen, gezien de hoge percentage geslachtsrijpe beesten en besteed de soort een hoog aandeel van zijn lichaamsgewicht aan de voorplanting. Conclusies met betrekking tot visserij effecten en beheer Visserij effecten Lange-termijn veranderingen in aantallen en veranderingen in groei en reproductie zijn waargenomen in de roggenpopulaties in de Noordzee. Het is niet mogelijk deze onomstreden toe te schrijven aan de visserij, maar het is waarschijlijk dat de visserij een belangrijk rol heeft gespeeld. De soortensamenstlling is dusdanig veranderd dat de voor de visserij meest gevoelige soort (de vleet) nagenoeg is verdwenen uit de Noordzee, terwijl de minst gevoelige soort, de sterrog, juist in aantallen is toegenomen. Veranderingen in groei en reproductie zijn vastgesteld bij de stekel- en sterrog. Dit is waarschijnlijk een gevolg van een afname, respectievelijk toename, in aantallen. De lengte-samenstelling van alle soorten, behalve de sterrog, is veranderd, wat ook duidt op visserijeffecten. Waar nu zelden nog vissen van > 80 cm worden gevangen, werden vroeger regelmatig individuen van 100 cm of meer gevangen. Dit geeft aan dat er een verhoogde sterfte is, die hoogstwaarschijnlijk door de 131

7 visserij wordt veroorzaakt. Dit betekent voor de grote soorten (bv vleet en stekelrog) bovendien een verlies van alles of een groot gedeelte van het voortplantingspotentiaal. Sinds halverwege de jaren '70 zijn de vangsten van roggen stabiel gebleven. Dit betreft vooral de stekelrog en in mindere mate de gladde- en grootoogrog. Omdat deze soorten een beperkte verspreiding hebben kunnen de aanhoudende vangsten alleen mogelijk zijn als de soorten zich op beschermde plaatsen kunnen ophouden. Desalnietemin, zijn de grotere soorten verdwenen uit grote gedeelten van de Noordzee, waarschijnlijk door de bodemvisserij aldaar. Beheer Merkexpenmenten hebben aangeven dat roggen tamelijk honkvast zijn en dat er locale populaties zijn met een beperkte uitwisseling van individuen. Dit geeft aan dat deze populaties effectief beschermd zouden kunnen worden door locaal de visserij-inspanning te beperken. De in dit proefschrift gepresenteerde informatie kan worden gebruikt om de belangrijkste gebieden aan te wijzen. Maar dit zal weinig invloed hebben op het terugkeren van roggen elders in de Noordzee gezien de huidige hoge visserij-inspanning. Hiervoor zou een aanzienlijke beperking van de visserij nodig zijn in de hele Noordzee. De toestand van de roggen in de Noordzee is onlangs door de ICES Advisory Committee for Fisheries Management beschreven (ACFM; ICES, 1998). Volgens de ACFM is de vleet bijna uitgeroeid in de Noordzee. De stekelrog en de gladde rog bevinden zich buiten de grenzen die als biologisch veilig worden beschouwd. De grootoorog is net binnen de grenzen en de sterrog is ver binnen de grenzen (ICES, 1998). Dit zou aanbeveling genoeg moeten zijn om het beheer van de soorten een hoge prioriteit te geven. 132