Bachelorscriptie. Een toekomstgericht pensioenstelsel

Transcriptie

1 Bachelorscriptie Een toekomstgericht pensioenstelsel Scriptiebegeleider: Mevr. K. Rohde Paul van Wetten

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding Blz. 4 Hoofdstuk 2: Het Nederlandse pensioenstelsel Blz Opbouw van het pensioen Blz De eerste pijler Blz De tweede pijler Blz De derde pijler Blz Problemen voor het Nederlandse pensioenstelsel Blz De vergrijzing Blz De economische crisis Blz Rentedalingen Blz. 15 Hoofdstuk 3: Werknemers en hun pensioen Blz Verhoging AOW-leeftijd Blz Verhoging pensioenpremies Blz Verlaging pensioenuitkeringen Blz Overige voorkeuren van pensioendeelnemers Blz Keuzevrijheid Blz. 20 Hoofdstuk 4: Pensioenbewustzijn Blz Oorzaken beperkte pensioenkennis en laag pensioenbewustzijn Blz Maatregelen tegen laag pensioenbewustzijn Blz De pensioenwet Blz Voorlichting via websites Blz Werknemers en adviseurs Blz Is advies voldoende? Blz. 28 Hoofdstuk 5: Individuele beslissingen en irrationaliteit Blz Irrationaliteit in financiële beslissingen Blz Zelfbeheersingprobleem Blz Framing effect Blz Status quo bias Blz. 33 Hoofdstuk 6: Libertair Paternalisme Blz Kenmerken van het libertair paternalisme Blz Standaardoptie en framing effect Blz. 36 Hoofdstuk 7: Libertair paternalisme in het buitenland Blz. 39 Hoofdstuk 8: Een toekomstgericht pensioenstelsel in Nederland Blz

3 Hoofdstuk 9: Conclusie Blz. 46 Literatuurlijst Blz

4 1 Inleiding De pensioenen zijn het laatste jaar veelvuldig ter discussie komen staan. De economische recessie heeft ervoor gezorgd dat de pensioenfondsen onder druk kwamen. De mensen gingen zich zorgen maken of hun oude dag nog wel goed geregeld was. Ook de verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar en de daarbij behorende verhoging van de pensioenleeftijd als gevolg van de toenemende vergrijzing, heeft de discussie verder doen oplaaien. De risico s van de pensioenfondsen komen steeds vaker bij de pensioendeelnemers te liggen door de overstap van een Defined Benefit(DB) stelsel naar een Defined Contribution (DC) stelsel. Kunnen wij als individuen wel omgaan met deze verhoogde risico s en wellicht nog verdere individualisering van het pensioenstelsel? Ik zal in deze scriptie onderzoeken of individuele werknemers hier mee om kunnen gaan en de onderzoeksvraag daarbij is: Zijn individuen in staat om zelfstandig voldoende pensioen op te bouwen? Aan de hand van verschillende deelvragen zal ik een antwoord op deze onderzoeksvraag formuleren. Ik zal eerst een beeld geven van het huidige pensioenstelsel in Nederland en de problemen waarmee het pensioen te kampen heeft. Vervolgens zal ik de preferenties van de werknemers aangaande hun pensioen toelichten. Nadat het huidige pensioenstelsel is toegelicht ga ik in op de pensioenkennis en het pensioenbewustzijn van de Nederlandse bevolking. Hoe is het daarmee gesteld en welke maatregelen worden er door de overheid, pensioenfondsen en vakbonden genomen om de pensioenkennis te verhogen? Wanneer dit alles aan het licht is gekomen, ga ik verder in op de psychologische aspecten van pensioenopbouw. Nemen individuen wel altijd rationele beslissingen of zijn zij hier niet toe in staat? En welke invloed heeft de stroming van de gedragseconomie hierbij? Na deze belangrijke vragen beantwoord te hebben zal ik een beeld geven van een mogelijk toekomstig pensioenstelsel in Nederland. Het doel van dit onderzoek is om een beeld te geven van het Nederlandse pensioenstelsel en uit te zoeken of mensen zelfstandig hierover kunnen beslissen. Ook wordt getracht om de sterke en zwakke punten van het Nederlandse pensioenstelsel aan te tonen. Het gebruiken en onderzoeken van de theorie van de gedragseconomie kan daarnaast van - 4 -

5 belangrijke invloed zijn op het pensioenstelsel. Daarom zal ik deze theorie verder uitlichten en onderzoeken welke rol deze kan spelen daarin

6 2 Het Nederlandse Pensioenstelsel Nederland staat wereldwijd bekend om zijn sterke pensioenstelsel en komt zelfs wereldwijd als beste uit de bus op het gebied van pensioensystemen zoals te lezen valt in de Melbourne Mercer Global Pension Index, (Knox en Solomon, 2009). Wat maakt het Nederlandse pensioenstelsel zo sterk in vergelijking met andere landen en op welke manier bouwt men in Nederland pensioen op? Wat zijn hierin de sterktes en zwaktes en welke bedreigingen voor het huidige stelsel dienen zich de laatste jaren aan? In dit hoofdstuk wordt een samenvatting gegeven van de belangrijkste kenmerken van het Nederlandse pensioenstelsel, zoals vermeld in de brochure: Het Nederlandse pensioenstelsel samengesteld door het ministerie van SZW (2009). 2.1 Opbouw van het pensioen Het pensioen in Nederland wordt via een unieke structuur opgebouwd, het pensioensysteem bestaat namelijk uit drie pijlers: de voorzieningen van de overheid (AOW), de collectieve voorzieningen via de werkgever en de individuele voorzieningen die de mensen zelf hebben geregeld. Gezamenlijk bepalen deze drie pijlers van het pensioenstelsel de hoogte van het pensioen van het individu. Het pensioen wordt op twee verschillende manieren gefinancierd. De AOW wordt bekostigd door de huidige werkende bevolking. Door middel van premies over het loon of uitkering betalen zij gezamenlijk de AOW-uitkering van het deel van de bevolking dat gepensioneerd is. Deze vorm van uitkering wordt het omslagstelsel genoemd. Daarnaast worden de tweede en derde pijler door de werknemers zelf gefinancierd. Het uiteindelijke bedrag wat men krijgt is het bedrag aan premies vermeerderd met het rendement daarop. In deze twee pijlers is er sprake van kapitaaldekking. Kapitaaldekking wil zeggen dat de betaalde premies van individuen opzij worden gezet om bij pensionering aan de pensioenuitkering te kunnen voldoen. Het ingelegde bedrag wordt gespaard of belegd en hierdoor bouwt het pensioenfonds voor iedere pensioendeelnemer pensioen op. Het verschil met het omslagstelsel is dat daarbij de huidige bevolking betaalt voor de reeds gepensioneerden. Bij kapitaaldekking zet het individu geld opzij, waar hij bij pensionering zelf weer recht op heeft. Hieronder zal ik een verdere toelichting geven over de drie verschillende pijlers en de financiering ervan

7 2.1.1 De eerste pijler, de voorzieningen van de overheid De voorzieningen van de overheid voor het pensioen van individuen zorgen voor een inkomen na pensionering, het basispensioen. Deze sociale verzekering, de algemene ouderdomswet (AOW) is een uitkering waar mensen na hun 65 e jaar in Nederland recht op hebben, indien zij tussen 15 en 65 jaar in Nederland wonen. Omdat het een sociale verzekering is, is de AOW niet afhankelijk van werk of afkomst. Het criterium waaraan mensen moeten voldoen is woonachtig of werkzaam zijn binnen Nederland en tussen de 15 en 65 jaar. De AOW is een uitkering op minimumniveau, wat wil zeggen dat hiermee alleen de noodzakelijke kosten van levensonderhoud gedekt worden. Aangezien de overheid zorg draagt voor de eerste pijler, kunnen we spreken van een publieke voorziening, in tegenstelling tot de andere pijlers. De AOW-uitkering is niet afhankelijk van inkomen. Iedereen die recht hierop heeft ontvangt hetzelfde vaste bedrag. Wel is de uitkering afhankelijk van de woon en leefsituatie van iemand. Zo hebben alleenstaande personen recht op een hogere uitkering (70 % van het minimumloon) dan gehuwden die allebei een pensioen ontvangen (ieder 50% van het minimumloon). Alleenstaanden die daarnaast nog inwonende kinderen hebben, hebben zelfs recht op 90 procent van het minimumloon. Zoals eerder al vermeld heeft iedereen die tussen 15 en 65 jaar in Nederland woont of werkt, na zijn 65 e recht op een AOW-uitkering. Hierbij is dus iedereen automatisch verzekerd. Het kan natuurlijk voorkomen dat mensen in die tussentijd een periode of een aantal jaren niet in Nederland maar in het buitenland gewoond hebben. In dat geval bouwt iemand geen volledige AOW op. Voor ieder jaar dat iemand buiten Nederland gewoond heeft wordt deze persoon twee procent gekort op zijn AOW-uitkering. Ieder jaar dat je in Nederland woont tussen je 15 e en 65 e bouw je dus twee procent AOW-pensioen op. In het geval van een onvolledige AOW kunnen personen een aanvulling aanvragen bij de gemeente. Voorwaarde hiervoor is wel dat deze persoon geen andere inkomsten heeft en er wordt ook gekeken naar zijn vermogen. De AOW wordt betaald door werkende mensen. Zij dragen loon en inkomstenbelasting af aan de overheid, waarmee de AOW-uitkeringen van de pensioengerechtigde bevolking betaald wordt. Hierboven viel al te lezen dat dit ook wel het omslagstelsel genoemd wordt, waarin huidige pensioenen betaald worden uit de lopende premieontvangsten. Daarnaast wordt nog een gedeelte betaald uit de algemene middelen, hier betalen zowel de werkenden als de gepensioneerden aan mee

8 De laatste jaren komt de eerste pijler van de overheid onder grote druk te staan door de toenemende vergrijzing. Een steeds kleiner wordende werkende bevolking moet opdraaien voor de AOW-uitkering van steeds meer gepensioneerden. Later in dit hoofdstuk kom ik nog uitgebreid terug op de vergrijzing en andere problemen die het huidige pensioenstelsel onder druk zetten De tweede pijler, aanvullend pensioen via de werkgever Via de werkgever wordt er in de tweede pijler aanvullend pensioen opgebouwd naast de AOW-uitkering van de overheid. Aangezien het pensioen via de werkgever wordt opgebouwd en het een zaak is tussen werkgever en werknemer is er sprake van een private voorziening met een collectief karakter. Het is niet verplicht om in Nederland pensioen op te bouwen. Werkgever en werknemer worden vrijgelaten aangaande de beslissing om wel of geen pensioen op te bouwen. De overheid heeft wel de mogelijkheid om een pensioenregeling te treffen voor een bepaalde bedrijfstak of groep, wanneer daar voldoende draagvlak voor blijkt te zijn. Deze afspraken worden dan opgenomen in de CAO, waardoor er dus sprake is van een verplichte pensioenregeling voor de gehele bedrijfstak. Wanneer er echter geen afspraken zijn worden werkgever en werknemer vrijgelaten in de keuze van een pensioenregeling, hierbij dienen zij zich echter wel te houden aan de door de overheid vastgelegde Pensioenwet. In veel gevallen bouwen werknemers aanvullend pensioen op via de werkgever, al dan niet door middel van een centrale pensioenregeling voor de bedrijfstak. 90 Procent van de werkgevers heeft een regeling getroffen voor zijn personeel aangaande het pensioen, waarvan het overgrote deel vastgelegd is in de CAO. De werkgever betaalt het overgrote deel van het aanvullend pensioen van de werknemer, het aanvullende pensioen kan gezien worden als uitgesteld loon van de werknemer. De werkgever draagt elke maand een pensioenpremie (ca 16 % van brutoloon) af aan de pensioenuitvoerder, gebaseerd op het arbeidsloon van de werknemer. De pensioenuitvoerders brengen de pensioengelden buiten de onderneming, wat wettelijk is vastgelegd in Nederland. Er zijn verschillende soorten uitvoerders van pensioenen in Nederland. - Bedrijfstakpensioenfonds (76% van werknemers die pensioen opbouwt via de werkgever): Zoals eerder aangegeven worden hier verschillende bedrijven uit een bepaalde sector ondergebracht, waarbij aanvullende pensioenen verplicht gesteld kunnen worden, wat kan worden vastgelegd in bijvoorbeeld de CAO. De bouw en de - 8 -

9 zorgsector zijn voorbeelden hiervan. Ook zijn er bedrijfstakpensioenfondsen waarbij deelname aan het aanvullende pensioen niet verplicht gesteld is, zoals pensioenen voor werknemers in het openbaar vervoer. - Ondernemingspensioenfondsen (12% van werknemers die pensioen opbouwt via de werkgever): Multinationals in Nederland, zoals Shell, Philips of Heineken met veel werknemers hebben een eigen pensioenfonds. Deze pensioengelden komen wel buiten de onderneming en staan daar wel los van, zodat pensioenen niet in het geding komen bij financieel mindere tijden binnen de onderneming - Verzekeraars (11,5% van werknemers die pensioen opbouwt via de werkgever): Ondernemingen die niet verplicht worden zich aan een pensioenfonds te binden, kunnen de pensioengelden van de werknemers onderbrengen bij wettelijk erkende verzekeraars. - Beroepspensioenfondsen (0,5 % van werknemers die pensioen opbouwt via de werkgever): Fondsen voor 1 bepaalde beroepsgroep, zoals advocaten of huisartsen. Wanneer een beroep onderdeel is van een beroepspensioenfonds is iedereen die dat beroep uitoefent wettelijk verplicht hieraan deel te nemen (Ministerie SZW, 2009). Naast verschillende pensioenuitvoerders zijn er ook verschillende vormen van pensioenovereenkomsten te onderscheiden. Er is een onderscheid te maken tussen het defined benefit (DB) en defined contribution (DC) 1 stelsel. In het DB stelsel is de uiteindelijke pensioenuitkering bekend en wordt deze gegarandeerd, maar is er onzekerheid over de vereiste premie-inleg. Een voorbeeld hiervan is de middelloon regeling, waarbij de pensioenuitkering gebaseerd is op het gemiddeld verdiende loon. Het gemiddeld verdiende loon wordt bepaald door te kijken naar het jaarloon van iemand in het midden van zijn loopbaan. Gekeken wordt dus naar het gemiddelde salaris wat iemand verdient wanneer hij/zij jaar is. Een ander voorbeeld is de eindloon regeling, waarbij de uitkering gebaseerd is op het laatst verdiende loon. Het DC stelsel houdt in tegenstelling tot het DB stelsel in dat niet het uiteindelijke pensioen maar de premie-inleg bekend is, het uiteindelijke pensioen is niet bekend en wordt niet gegarandeerd en brengt daardoor meer risico s met zich mee voor de werknemer. Een aantal van deze risico s wordt hieronder genoemd: 1 Na invoering van de nieuwe Pensioenwet (2007) wordt er in Nederland een andere benaming gegeven aan de verschillende pensioenovereenkomsten. De eerste is de uitkeringsovereenkomst, wat de kenmerken heeft van een DB stelsel. Daarnaast is er de premieovereenkomst, wat een vorm is van een DC stelsel. Ten slotte is er de kapitaalovereenkomst wat in feite een streefregeling is. In het vervolg worden alleen de benamingen DB, DC en streefregeling genoemd, om het algemene karakter te behouden en de vergelijking met andere landen te vergemakkelijken

10 - Risico van tegenvallend rendement: wanneer het rendement op de ingelegde premies tegenvalt, ontvangt de pensioendeelnemer een lager pensioen dan verwacht. Ondanks dat hij geen invloed heeft op zijn belegde pensioengeld is hij wel de dupe van een tegenvallend resultaat. In een DB-stelsel lag dit risico nog bij het pensioenfonds en de werkgever. - Risico van langere levensverwachting: wanneer iemand langer leeft dan de gemiddelde levensverwachting, draait hij in veel gevallen van de DC regeling zelf op voor dit risico. Het pensioen wordt opgebouwd op basis van de gemiddelde levensverwachting. Wanneer iemand langer leeft dan verwacht draait hij zelf voor de kosten op. In een DB stelsel geldt een levenslange uitkering vanaf pensioendatum, waardoor de extra kosten ten koste gaan van de pensioenfondsen. Daarnaast is er nog de streefregeling, wat in feite een tussenvorm is. Het kenmerk van dit stelsel is dat er gestreefd wordt naar een vooraf bepaalde pensioenuitkering. Uitgaande van een verwacht middelloon of eindloon worden pensioenpremies afgedragen. Ieder jaar wordt er dan gekeken of de pensioenopbouw nog volgens verwachting verloopt of dat er aanpassingen moeten komen. Daarbij wordt onder meer rekening gehouden met salarisaanpassingen, economische ontwikkelingen en verwachtingen voor de toekomst. Het eindresultaat is uiteindelijk het opgebouwde kapitaal op de pensioendatum. Wanneer iemand dus vlak voor zijn pensioen te maken krijgt met een economische recessie of wanneer iemand niet het beoogde loon haalt in zijn loopbaan, kan de pensioenuitkering fors lager zijn dan de verwachte pensioenuitkering. De laatste jaren is het aandeel van streefregelingen in de pensioenregelingen dan ook sterk afgenomen (zie tabel verderop in dit hoofdstuk). In het huidige Nederlandse pensioenstelsel is voor het grootste gedeelte sprake van een DB stelsel (88 %), en slecht een klein gedeelte is gebaseerd op het DC stelsel (6%) (DNB, 2009). In het DB stelsel is een grote rol weggelegd voor het pensioenfonds en in mindere mate voor de werknemer, die hier nauwelijks invloed op heeft. In het DC stelsel daarentegen kunnen werknemers meer invloed uitoefenen op de hoogte van de premie. Het nadeel hiervan is dat de risico s veel meer bij de individuele werknemers komen te liggen (van Rooij, Kool en Prast, 2004). Er is door de recente ontwikkelingen een duidelijke trend zichtbaar dat pensioenfondsen meer gebruik gaan maken van het DC stelsel, wat voor de werknemers dus veel gevolgen zal hebben. Zo ontstaat er meer onzekerheid en dragen de werknemers meer verantwoordelijkheden. Hoe werknemers hier mee omgaan en of zij dat wel kunnen wordt in een later hoofdstuk uitgebreid behandeld

11 In een DB stelsel wordt gestreefd naar een volledig pensioen wat 70% van het eindloon bedraagt en ten minste in jaar wordt opgebouwd. Ieder jaar wordt dan in de eindloonregeling 1,75-2% van de totale pensioenuitkering opgebouwd. In de middelloonregeling bedraagt de premie vaak 2-2,25%,. Deze premie ligt hoger dan die in de eindloonregeling. Dit komt doordat het middelloon vaak lager is dan het eindloon. Hierdoor moeten de pensioendeelnemers een hoger percentage betalen aan pensioenpremies, maar het bedrag is wel ongeveer gelijk. Uiteindelijk zal de pensioenuitkering ook ongeveer gelijk liggen, dus zo n 70% van het laatstverdiende loon. Bij het bepalen van de premie moet echter nog rekening gehouden worden met de AOW van de overheid, omdat aanvullend pensioen bovenop de AOW komt. Daarom wordt van het salaris nog de franchise afgetrokken, het deel van het salaris waarover geen pensioen wordt opgebouwd. Dit wordt ook wel de pensioengrondslag genoemd De derde pijler, individuele voorzieningen In de derde pijler kunnen werknemers zelfstandig geld voor later opzij zetten als aanvulling op de eerste en tweede pijler en om pensioengaten of breuken op te kunnen vangen. Deze kunnen ontstaan door het wisselen van baan, het werkloos zijn of periodes die iemand in het buitenland heeft doorgebracht. Daarnaast is de derde pijler vooral voor zelfstandigen de aanvulling op de AOW, omdat zij in veel gevallen niet kunnen deelnemen aan de tweede pijler. Zij kunnen dan in de derde pijler voor zichzelf toch nog aanvullend pensioen opbouwen. Er zijn in Nederland diverse vormen van individuele voorzieningen, zoals de levensverzekering, lijfrenteverzekering of het banksparen. Mensen storten elke periode een bedrag tot het pensioen en krijgen dit later weer teruggestort door de verzekeringsmaatschappij of de bank. Daarnaast kunnen mensen zelf geld opzij zetten door te sparen, te beleggen of vermogen op te bouwen. 2.2 Problemen voor het Nederlandse pensioenstelsel Het systeem met drie verschillende pijlers, met daarin een collectieve eerste pijler en een groot opgebouwd vermogen in de tweede pijler, is de kracht achter de sterke positie van het Nederlandse pensioenstelsel wereldwijd gezien. Inwoners van Nederland zijn verzekerd van een AOW en het grootste gedeelte van de werknemers bouwt in de tweede pijler aanvullend pensioen op via de werkgever. Het collectieve karakter zorgt voor

12 schaalvoordelen, betere pensioenresultaten en een hoge stabiliteit van het stelsel (Goudswaard et al., 2010 ; Mercer, 2009). Pensioenen en zekerheid gingen lange tijd hand in hand in Nederland.. De werkende bevolking kon de AOW-premie voor de gepensioneerde bevolking opbrengen en mensen maakten zich nauwelijks zorgen om de toekomst en de pensioenen die zij gingen ontvangen. Dit wil echter niet zeggen dat het stelsel in Nederland zonder veranderingen en innovaties voort kan blijven bestaan. Een aantal ontwikkelingen in de laatste jaren heeft ervoor gezorgd dat het zeker lijkende pensioen beetje bij beetje meer ter discussie komt te staan. Zo hebben de pensioenfondsen te maken met de vergrijzing, de economische crisis en de stijgende levensverwachting wat zorgt voor toenemende problemen voor de pensioenfondsen. Deze ontwikkelingen zorgen ervoor dat de huidige pensioenopbouw meer en meer ter discussie komt te staan en het zeker lijkende pensioen lijkt te verdwijnen (Van Praag, 2009) De vergrijzing In de gehele Europese Unie hebben landen te maken met een toenemende vergrijzing als gevolg van een lager geboortecijfer, een lager sterftecijfer en de naoorlogse babyboom. Vergrijzing is het toenemen van ouderen in de samenleving. Wanneer het percentage 65+ ers in de bevolking toeneemt is hier sprake van. Het hoogtepunt van die vergrijzing zal liggen in het jaar 2040, waardoor pensioenen alleen nog maar in zwaarder weer komen. Door de vergrijzing is ook de zeker lijkende pensioengerechtigde leeftijd van 65 jaar ter discussie komen te staan, wat tot veel verzet leidt van verschillende groepen in de samenleving. Door de vergrijzing moet een kleiner wordende beroepsbevolking een groter wordende pensioengerechtigde bevolking kunnen onderhouden in hun AOW-uitkering. Door de hogere levensverwachtingen worden de pensioenen duurder bij een gelijkblijvende pensioengerechtigde leeftijd, omdat mensen meer jaren pensioen ontvangen. Op dit moment is de verhouding tussen werkenden en gepensioneerden vier op een, dit zal echter tot het hoogtepunt van de vergrijzing dalen tot tweeënhalf op een (CPB document 67, 2004). Dit zorgt voor de nodige onzekerheid over de betaalbaarheid van de AOW. Maar ook de aanvullende pensioenen zijn moeilijker te betalen. Wanneer mensen werkzaam zijn, betalen ze in een DB stelsel premies die uitgaan van een zeker pensioen met de op dat moment geldende levensverwachting. De stijgende levensverwachting van de afgelopen decennia zorgt er echter voor dat mensen een aantal jaren meer pensioenuitkeringen krijgen dan verwacht werd. Doordat in een DB stelsel de pensioenuitkering vaststaat, draaien de pensioenfondsen op voor de hogere kosten. Met de toenemende vergrijzing, dus meer

13 mensen met een stijgende levensverwachting, worden de kosten alleen nog maar hoger en de betaalbaarheid van de aanvullende pensioenen lastiger. In een DC stelsel draaien de pensioendeelnemers hiervoor zelf op. Zij zullen bijvoorbeeld een lager pensioen krijgen dan wat ze verwacht hadden. Uit onderzoek van de commissie Goudswaard (2010) en het CPB (2004) blijkt dat Nederland door zijn sterke pensioenstelsel een voorsprong heeft ten opzichte van andere landen met betrekking tot de vergrijzing. Daarnaast hebben gepensioneerden in Nederland een relatief gunstige inkomenspositie. Deze gunstige uitgangspositie is echter niet genoeg om niets te veranderen aan het pensioenstelsel, want het stelsel staat wel degelijk onder druk en de premies zitten ook op een historisch hoog niveau. Verhoging van de premies lijkt dan uitgesloten, zeker omdat deze in de toekomst nog gebruikt kunnen worden om schokken mee op te vangen. Het verlagen van de pensioenen stuit op nog meer weerstand en lijkt daardoor bijna niet haalbaar, aangezien de ambitie van 70% van het laatst verdiende loon overeind blijft. Een verhoging van de AOW-leeftijd lijkt de meest logische keuze op dit moment, maar door het vallen van het kabinet Balkenende IV komen deze plannen voorlopig weer in de ijskast te staan. Feit is wel dat een aanpassing noodzakelijk is om het pensioen ondanks de vergrijzing betaalbaar te houden De economische crisis Naast de vergrijzing is ook door de economische crisis van de afgelopen jaren een aantal zwakheden van het huidige pensioenstelsel aan het licht gekomen. Lange tijd werd gedacht dat een pensioen zeker en relatief makkelijk realiseerbaar was tegen niet al te hoge kosten. De vermogens van pensioenfondsen groeiden in de tijd voorafgaande aan de crisis gestaag en indexatie (aanpassing van het pensioen aan inflatie en/of loonstijgingen) van de pensioenen was ieder jaar realiseerbaar. Hier kwam de laatste jaren echter verandering in. Door de daling van aandelenbeurzen en het dalen van de rente, hadden pensioenfondsen het een stuk moeilijker. Ze zagen zich genoodzaakt om in de afgelopen 10 jaar de premies sterk te laten stijgen. Daarnaast is er door de economische crisis een hoop geld verdampt, waardoor dekkingsgraden van pensioenfondsen kelderden. In deze jaren was ook een duidelijke omslag zichtbaar van een eindloonregeling naar een middelloonregeling, zie tabel 2-1. Daarnaast werd in deze middelloonregeling opgenomen dat indexatie afhankelijk was van de dekkingsgraden van de pensioenfondsen. Daardoor was indexatie niet meer zo vanzelfsprekend als in de jaren daarvoor. Dit alles heeft tot gevolg gehad dat de pensioenuitkeringen een stuk van hun zekerheid verloren

14 De belangrijkste oorzaak van deze omschakeling is uit oogpunt van kostenbesparing. Een eindloonregeling kan ervoor zorgen dat iemand die aan het eind van zijn carrière een salarisverhoging krijgt, een veel hogere pensioenuitkering zal ontvangen dan verwacht. Iemand heeft in zijn carrière dan in feite te weinig premies betaalt om zijn pensioenuitkering te kunnen ontvangen. Het pensioenfonds moet voor deze hogere kosten opdraaien. De middelloonregeling daarentegen gaat uit van iemand zijn gemiddeld verdiende loon. Daardoor hebben salarisverhogingen aan het eind van zijn carrière een gering effect op de uiteindelijke pensioenuitkering. Een middelloonregeling is voor de pensioenfondsen dus voordeliger in het kader van kostenbesparing. Hierdoor worden de kosten van de huidige generatie niet te veel doorgeschoven naar latere generaties. Want wanneer de pensioenuitkeringen hoger zijn dan de betaalde premies, zullen de latere generaties hogere premies betalen om ook nog aan de kosten van de voorgaande generaties te kunnen voldoen. Vandaar dat veel pensioenfondsen de laatste jaren massaal deze overstap hebben gemaakt. Het is echter wel zo dat door de crisis de pensioenfondsen in ernstige problemen gekomen zijn. De dekkingsgraden van pensioenfondsen moet op zijn minst 105% bedragen, maar door de crisis zijn een hoop fondsen hier begin 2009 onder gezakt. De wettelijk gestelde termijn van drie jaar om hier weer bovenop te komen is verlengd naar vijf jaar om de fondsen in economisch moeilijke tijden te ondersteunen. De gevolgen van de lage dekkingsgraad waren in 2009 al te merken voor gepensioneerden, omdat veel fondsen niet indexeerden. Indexeren wil zeggen het laten meestijgen van de pensioenen met inflatie. In reële zin zijn de gepensioneerden er dus op achteruit gegaan in Bovendien worden in vergelijking met andere landen de Nederlandse bedrijven harder getroffen, doordat in Nederland het grootste gedeelte van het pensioen tot stand kom in een DB-stelsel. Door deze gegarandeerde pensioenen stijgen de kosten voor diverse Nederlandse ondernemingen sterk. Als gevolg van de ontwikkelingen op de beurzen en de scherp gedaalde rente moeten werkgevers soms vele miljoenen euro s bijstorten om tekorten aan te

15 vullen," zegt Wim Hoek, Managing Director Aon Consulting in Nederland. "Hierdoor nemen de kosten fors toe. Bedrijven in landen met andere pensioenstelsels hebben nu een concurrentievoordeel (European Business Leaders Survey, 2009). Bedrijven in andere landen waarbij de overheid het grootste gedeelte van de pensioenen opbrengt, zoals Frankrijk en Spanje of de bedrijven uit de Scandinavische landen waar in grote gebruik wordt gemaakt van het DC-stelsel hebben hier veel minder last van. Uit concurrentieoogpunt heeft de recessie negatieve gevolgen voor de Nederlandse bedrijven en het pensioenstelsel Rentedalingen Naast de vergrijzing en de economische crisis, zijn ook de structurele rentedalingen in de afgelopen jaren een bedreiging voor het Nederlandse pensioensysteem. De rente wordt gebruikt als disconteringsvoet om de waarde van de pensioenen in de toekomst naar vandaag terug te rekenen. Een daling van de rente zorgt er daardoor voor dat de waarde van de verplichtingen voor de toekomst stijgen en het wordt noodzakelijk meer geld achter de hand te houden. De dekkingsgraad die door de economische crisis al dalend was is door de dalende rente nog verder verslechterd. 2 Er is dus te zien dat de vergrijzing, de economische crisis en de rentedalingen voor zowel een DB stelsel als een DC stelsel negatieve gevolgen heeft voor de betaalbaarheid ervan. In een DB stelsel zullen de pensioenfondsen het grootste gedeelte van deze gevolgen moeten dragen. In een DC stelsel daarentegen draaien vooral de pensioendeelnemers zelf hiervoor op. Zij zullen bijvoorbeeld een lager pensioen krijgen dan ze verwachten. Veranderingen zullen nodig zijn om het pensioen betaalbaar te houden. Zullen bijvoorbeeld de premies stijgen of zullen de uitkeringen naar beneden bijgesteld worden? Maar ook een overstap naar een geheel ander systeem zal tot de mogelijkheden kunnen behoren. In het volgende hoofdstuk zal ik kijken naar de mening van werknemers ten opzichte van het pensioen. Daarnaast zal daarin te lezen zijn hoe zij tegen bepaalde veranderingen aan kijken en of de introductie van keuzevrijheid misschien een optie is. 2 Een daling van de rente van 0,5% zorgt al voor een daling van de dekkingsgraad met 5 tot 10 %

16 3 Werknemers en hun pensioen In het voorgaande is duidelijk geworden hoe het Nederlandse pensioenstelsel ervoor staat en welke tekortkomingen het huidige stelsel heeft. Wat is de invloed van deze ontwikkeling op de mening van de pensioendeelnemers en wat verwachten zij van hun toekomstige pensioen? Zien zij de toekomst met vertrouwen tegemoet of hebben de huidige ontwikkelingen ook hun mening over het pensioen aangepast? In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de verwachting en preferenties van werknemers aangaande het pensioen. Werknemers die deelnemen aan een pensioenfonds hebben zich jarenlang niet hoeven bekommeren om hun uiteindelijke pensioen. Het pensioen was een zaak voor later en men ging ervan uit dat na hun 65 e het inkomen rond de 70% van het laatst verdiende loon bedroeg. De in hoofdstuk twee benoemde problemen van het huidige pensioenstelsel hebben er echter voor gezorgd dat aan deze zekerheid een einde is gekomen. Pensioenen in het huidige systeem kunnen niet meer betaald worden op den duur, maar beseffen de werknemers dit wel? Enkele maatregelen die hierboven genoemd werden hebben onder de werknemers weinig steun. 3.1 Verhoging AOW-leeftijd Een verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar zien veel werknemers in eerste instantie niet zitten. Zij gaan ervan uit dat ze met hun 65 e kunnen stoppen met werken en van hun pensioen kunnen genieten (Harkink en Van Rooijen, 2009 ; GFK panel services, 2009 ; TNS NIPO/RTL, 2009). Uit onderzoek van GFK panel services uit 2009 blijkt dat 70 % in eerste instantie tegen een verhoging van de AOW-leeftijd is. Wanneer er echter rekening wordt gehouden met het ontzien van zware beroepen, het aantal gewerkte jaren en geleidelijke invoering van de verhoogde AOW-leeftijd, daalt het percentage wat nog steeds tegen verhoging is naar 35%. Het ministerie van SZW komt met vergelijkbare resultaten, waarbij 80% van de werknemers onder bepaalde voorwaarden begrip heeft voor de verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 jaar. Hier is echter ook te zien dat 43% tegen is, ondanks de hierboven reeds genoemde aanpassingen voor zwaar werk, gewerkte jaren en invoering. Hieruit valt dus ook te concluderen dat sommige mensen wel begrip hebben voor de plannen van de verhoging van de AOW-leeftijd, maar dit toch liever niet zien gebeuren. Onderzoeksinstituut TNS NIPO laat zien dat vooral onder werknemers van middelbare leeftijd veel tegenstand bestaat tegen de verhoging van de AOW-leeftijd, deze groep wordt ook het meest direct getroffen. Ouderen hebben daarentegen minder moeite met de plannen, zij zullen zeker bij geleidelijke invoering ook weinig merken van een verhoging van de AOW-leeftijd

17 Door de val van het kabinet zijn de plannen voor verhoging van de AOW-leeftijd voorlopig uitgesteld, maar zeker is dat de besprekingen in een nieuw kabinet weer terugkomen. De laatste jaren is wel de trend zichtbaar dat het begrip voor verhoging van de AOW-leeftijd onder de bevolking groeit en dat veel mensen beseffen dat het huidige pensioenstelsel niet gehandhaafd kan blijven (Ministerie SZW, 2008). Dit heeft er echter nog niet toe geleid dat de weerstand tegen de plannen lager is geworden. Het begrip voor de plannen is er wel, alleen de acceptatie is in mindere mate aanwezig. 3.2 Verhoging pensioenpremies Naast verhoging van de AOW-leeftijd kunnen andere maatregelen genomen worden om het pensioen betaalbaar te houden. Zo zouden de premies verder kunnen stijgen, die op dit moment al op een historisch hoog niveau liggen. Zonder verhoging van de premies is het voor pensioenfondsen niet haalbaar om waardevaste en zekere pensioenen te garanderen. Zowel werknemers als werkgevers voelen hier echter weinig voor (Van Praag, 2009). Zij willen niet meer gaan betalen aan premies, dit zou ten koste gaan van het nettoloon van de werknemers. Een verlaging van het nettoloon is voor veel werknemers dus geen optie. Zij moeten echter ook onder ogen zien dat de pensioen zekerheid en het mooie leventje dat zij na hun 65 e voor ogen hebben zonder maatregelen niet haalbaar is. Daarnaast stijgen de kosten van bedrijven enorm. Hierdoor zal de concurrentiepositie van bedrijven verslechteren ten opzicht van het buitenland. Een ander mogelijk gevolg is dat bedrijven bezuinigen op de relatief dure arbeiders en er ontslagen kunnen vallen. Ook werkgevers voelen dus weinig voor een verhoging van de pensioenpremies. 3.3 Verlaging pensioenuitkeringen Een andere optie kan zijn het verlagen van de pensioenen in de toekomst. Het 70% niveau wat door veel mensen vanzelfsprekend is, zal dan niet meer haalbaar zijn. Indexatie van pensioenen zal een stuk lastiger worden, waardoor uiteindelijke pensioenen een stuk lager zullen liggen dan mensen zich hadden voorgesteld. Zonder verdere maatregelen kunnen pensioenfondsen op dit moment echter ook niet anders dan bestaande pensioenen verlagen, waardoor reeds gepensioneerden een lagere uitkering krijgen. Een verlaging van de pensioenen is niet alleen een zeer gevoelige kwestie voor nu. Het kan het vertrouwen van werknemers in pensioenfondsen wegnemen, wat niet meer hersteld kan worden. In onderstaande tabel is te zien dat het vertrouwen de laatste jaren sterk gedaald

18 is, wat gevolgen heeft voor het standpunt van de werknemers ten opzichte van pensioenen (Van Dalen en Henken, 2009). De in de tabel weergegeven cijfers zijn percentages. Het Nederlandse pensioenstelsel is sterk gebaseerd op solidariteit, maar wanneer collectieve fondsen het vertrouwen beschamen, zullen werknemers eerder geneigd zijn zelf hun pensioen onder te brengen, Dit alles leidt er toe dat de solidariteit en de risico s voor toekomstige generaties worden beschadigd. 3.4 Overige voorkeuren van pensioendeelnemers De drie hierboven genoemde opties zijn eventuele maatregelen die de overheid en /of pensioenfondsen kunnen nemen om het pensioen betaalbaar te houden. Dit zorgt echter wel voor de nodige weerstand, want werknemers zien het liefst niets veranderen op het gebied van pensioenen (Vos, Allesie en Fontein, 1998 ; Van Rooij, Kool en Prast, 2004). Veel mensen vinden het pensioen erg belangrijk, maar tegelijkertijd weten zij er weinig van af en zien ze het als een ver van hun bed show. De pensioenkennis is erg laag, wat onder andere tot gevolg heeft dat mensen niet graag over het pensioen nadenken. Hierover wordt nog erg uitgebreid in het 4 e hoofdstuk over pensioenbewustzijn. Daarin wordt ook dieper ingegaan op de relatie tussen pensioenkennis en de mate waarin iemand zich bezig houdt met zijn toekomstige pensioen. Duidelijke informatie is dus een vereiste, maar werknemers hebben nog een aantal andere voorkeuren ten aanzien van het pensioen die hieronder uitgebreid aan bod komen. Ten eerste hechten werknemers veel waarde aan de manier waarop het geld belegd wordt. Een belangrijk punt is het duurzaam beleggen van pensioengelden door de pensioenfondsen. Zij willen bijvoorbeeld niet dat belegd wordt in bedrijven die wapens produceren, zich schuldig maken aan kinderarbeid of veel schade aan het milieu toebrengen. Ook willen drie op de vier mensen dat het geld belegd wordt in Nederland en niet in

19 buitenlandse bedrijven, ook wanneer dat ten koste gaat van het rendement (Erbé, 2008). Volgens deze onderzoeker gaan veel pensioenfondsen voorbij aan de feitelijke wensen van pensioendeelnemers: Uit het onderzoek blijkt dat bijna driekwart van de deelnemers graag zou zien dat pensioenfondsen rekening houden met hun strategische en morele belangen. Een grote meerderheid vindt dat het opbouwen van pensioen niet ten koste mag gaan van andere mensen of van het milieu. Het is zelfs zo dat deelnemers bereid zijn een hogere premie te betalen voor het realiseren van hun niet-financiële en morele doelen. In dit verband kan een beleid van uitsluiting op grote steun rekenen. De pensioenfondsen houden zich hier echter niet altijd aan en veel werknemers willen dan ook meer inbreng in de pensioenfondsen en een kwart van de mensen geeft ook aan zelf hun pensioen duurzaam te willen beleggen (Van Rooij, Kool en Prast, 2004). Ook Erbé komt tot de conclusie dat pensioenfondsen niet altijd handelen in belang van de pensioendeelnemers, waardoor meer inspraak voor deze belanghebbenden een belangrijk punt is. Erbé: Deelnemers hebben geen exit-mogelijkheid en daarom moeten ze juist een goede stem mogelijkheid hebben. Op dit moment ontberen deelnemers beide machtsmiddelen in relatie tot hun pensioenfonds. Er is ook niets op tegen aan deelnemers te vragen wat ze willen. De wetgeving biedt voldoende mogelijkheden. Het gaat om een andere attitude van de pensioenfondsbestuurders. Eerste stap is dat bestuurders onderling een grotere invloed van de deelnemers bespreekbaar maken. Naast de wensen op het gebied van in welke fondsen belegd moet worden, vinden de pensioendeelnemers het ook erg belangrijk dat het risico van deze beleggingen zo laag mogelijk is. Wanneer ze mogen kiezen tussen een hoog potentieel financieel rendement met onzekerheid over toekomstige premies en uitkeringen en een lager financieel rendement met meer zekerheid kiest maar liefst 95% van de deelnemers voor de laatste optie (Erbé, 2008). Uit onderzoek van de vereniging van bedrijfstakpensioenfondsen (2010) komt naar voren dat 61% van de Nederlanders van 25 jaar en ouder vindt dat pensioenfondsen niet verstandig om gaan met pensioengelden en liever zien dat het geld niet belegd wordt, maar gespaard moet worden. Zij vinden het risico van de pensioenfondsen te groot en zouden liever zien dat minder risico werd genomen. Uit dit voorbeeld blijkt dus dat een groot gedeelte van de pensioendeelnemers niet te veel risico wil lopen met pensioengelden. Daar tegenover staat een lager verwacht rendement, maar wel met een grotere zekerheid. Zelfs wanneer mensen geconfronteerd worden met de gevolgen en effecten van beleggen, kiezen nog 4 op de 10 mensen voor de zekere variant van sparen, blijkt uit het onderzoek van de vereniging van bedrijfstakpensioenfondsen (2010) Dit ondanks het feit dat zij zien dat het verwachte rendement stukken lager ligt. Wanneer er

20 wordt overgestapt op een DC stelsel komt het risico vaker bij pensioendeelnemers te liggen. Dit terwijl uit het voorgaande is gebleken dat pensioendeelnemers dit risico juist zoveel mogelijk willen voorkomen. Daarom zullen ook weinig mensen voorstander zijn van zo n systeem. Pensioenfondsen moeten echter wel in enige mate risico s nemen om bepaalde rendementen te kunnen garanderen. De mening van pensioendeelnemers komt mede voort uit het beschadigde vertrouwen in pensioenfondsen. Een groot deel daarvan is toe te schrijven aan de economische recessie en dalende beurskoersen. Dit heeft ervoor gezorgd dat pensioenen ter discussie kwamen te staan en werknemers niet langer zeker zijn van hun pensioenen. Een ander belangrijk punt voor werknemers is de manier waarop het pensioen tot stand komt. Maar liefst 77 % van de deelnemers vindt de verplichte vorm van pensioenvoorzieningen de beste manier om pensioen op te bouwen, terwijl slechts 12% hiertegen is. Daarnaast geeft twee derde aan dat zij het huidige systeem gehandhaafd willen houden en kiest een grote meerderheid voor een DB stelsel, 63% tegenover 12 % voor een DC stelsel (Vos, Allesie en Fontein, 1998 ; Van Rooij, Kool en Prast, 2004). Andere voorkeuren die uit deze onderzoeken naar voren kwamen is dat Nederlanders gemiddeld ten minste een pensioen willen van 69% van het laatst verdiende loon, wat overeen komt met de 70% die veel mensen voor ogen hebben. 3.5 Keuzevrijheid Een andere mogelijkheid om het pensioenstelsel te hervormen is door de pensioendeelnemers zelf meer keuzevrijheid te geven. Zeker in de huidige tijd, waarbij het vertrouwen in de collectieve fondsen sterk gedaald is en mensen met negatieve gevolgen geconfronteerd worden, zien we dat de geluiden voor meer keuzevrijheid sterker worden. Er kan hierbij gedacht worden aan enige inspraak van de deelnemers in welke fondsen belegd wordt en welk risico ze willen lopen. Maar ook volledige keuzevrijheid, waarbij pensioendeelnemers individueel kunnen beleggen en/of sparen behoord tot de mogelijkheden. In een later hoofdstuk zal ik terugkomen diverse landen, bijvoorbeeld Zweden, waarin er ook een overstap gemaakt is naar en stelsel waarbij de pensioendeelnemers meer inspraak hebben en zelf kunnen kiezen in welke fondsen belegd wordt. Er zijn echter 2 grote problemen waarmee we geconfronteerd worden als het aankomt op keuzevrijheid en pensioenen. Ten eerste beschikt de gemiddelde Nederlander over een lage pensioenkennis en is het pensioenbewustzijn van veel mensen onder de maat. Wanneer