Waarborgen voor optimale ontwikkeling Visiedocument Voogdij

Transcriptie

1 Waarborgen voor optimale ontwikkeling Visiedocument Voogdij september 2004

2 Inhoud 1 Inleiding: een visie op voogdij 3 2 Kinderen in bijzondere opvoedingssituaties 5 3 Pedagogische verantwoordelijkheid 9 4 Voogdijtaken van bureau jeugdzorg 12 5 Voorwaarden voor kwaliteit van de voogdij 20 Bronnen 22 2

3 1 Inleiding: een visie op voogdij Er zijn verschillende redenen om als bureaus jeugdzorg verenigd binnen de Maatschappelijk Ondernemers Groep juist nu een visie op de voogdij te presenteren. De afgelopen jaren is veel werk gemaakt van kwaliteitsverbetering en professionalisering van de gezinsvoogdij en met name van de daarmee verbonden uitvoering van de ondertoezichtstelling. De vernieuwing en verbetering van de voogdij die met name betrekking heeft op jeugdigen van wie de ouders van het ouderlijk gezag zijn ontheven of ontzet, is daarbij wat achter gebleven. 1 Ten onrechte, zo vonden Vedivo en later de MOgroep 2, omdat het om een complexe maatregel en voorziening gaat die sterk bepalend is voor de ontwikkelings- en opvoedingskansen van de kinderen die onder voogdij staan. Dit document is een voorlopig sluitstuk van een proces om te komen tot de formulering van een coherente visie op en toekomstperspectief voor de voogdij. Visie en perspectief willen zowel aansluiten bij de nieuwe inrichting van de jeugdzorg als bij de maatschappelijke eisen die aan die zorg gesteld worden. De bureaus jeugdzorg en enkele landelijk werkende instellingen met een specifieke doelgroep 3 hebben behoefte aan het ontwikkelen, uitdragen en uitvoeren van zo'n visie. Ook bij de overheid en de politiek leeft die vraag. Een belangrijke actuele aanleiding is het rapport Jeugdigen onder voogdij van de Inspectie jeugdhulpverlening en jeugdbescherming 4 van november De inspectie onderzocht hoe (gezins)voogdij-instellingen en beroepskrachten invulling geven aan de voogdij, hoe jeugdigen en medewerkers de voogdij ervaren en welke verwachtingen zij hebben van de voogdij. Het rapport van de inspectie is behoorlijk kritisch en de inspectie spreekt haar bezorgdheid uit 'over wat zij in het veld heeft aangetroffen omdat de positie en belangen van onder voogdij staande kinderen onvoldoende zijn gewaarborgd'. De inspectie oordeelt niet dat de (gezins)voogdij-instellingen slecht werk leveren, maar stelt wel vast dat visie, (dossier)beleid, procedures, controle, verdeling van verantwoordelijkheden en 1. De Voogdij kan ook in het gezag voorzien, omdat de ouders overleden zijn, nog niet meerderjarig zijn, dan wel meteen afstand willen doen. 2. Op 1 april 2003 is de Vereniging van directeuren van (gezins)voogdij-instellingen Vedivo opgeheven en opgegaan in de brancheorganisatie MO Groep. 3. Met ingang van de Wet op de Jeugdzorg op 1 januari 2005 gaan de (gezins)voogdij-instellingen, verantwoordelijk voor de uitvoering van voogdij, ondertoezichtstelling en jeugdreclassering, op in het Bureau Jeugdzorg. Het begrip (gezins)voogdij-instelling komt dan te vervallen en de Stichtingen Bureau Jeugdzorg zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van de voogdij. Met betrekking tot de landelijk werkende voorzieningen, zie ook voetnoot 10. 3

4 normering van uitvoering en resultaten niet helder of moeilijk te achterhalen zijn. De praktijk van de voogdij is divers, zonder dat die diversiteit verantwoord wordt. Met andere woorden: de inspectie vindt dat het de (gezins)voogdij-instellingen ontbreekt aan duidelijke visie, beleid en controleerbare praktijk. Overigens stelt de inspectie tegelijkertijd dat niet alleen de sector zich dit hoeft aan te trekken. Ook 'het ministerie van Justitie heeft haar visie op de voogdij onvoldoende geëxpliciteerd en heeft dus weinig mogelijkheden voor inhoudelijke aansturing van het veld'. Het rapport van de inspectie was voor de minister van Justitie aanleiding de MOgroep te verzoeken zijn visie op de voogdij te formuleren. 5 Kortom: redenen en belanghebbenden te over om met een heldere visie te komen op verantwoordelijkheden en taken van de (gezins)voogdij-instelling en op de voorwaarden die vervuld moeten zijn om van beleid succesvolle praktijk te maken. Dit document schetst allereerst in het kort wat het werkterrein van de voogdij is en om welke kinderen en gezinssituaties het gaat (hoofdstuk 2 'Kinderen in bijzondere opvoedingssituaties'). Het derde hoofdstuk beschrijft de kern van de visie op de voogdij: de pedagogische verantwoordelijkheid en opdracht die de bureaus jeugdzorg en andere (gezins)voogdij-instellingen hebben om de ontwikkelingskansen van de betreffende kinderen en jongeren optimaal te waarborgen. Die beschrijving leidt tot een aantal uitgangspunten die voor de bureaus jeugdzorg leidraad zijn bij de uitvoering van de voogdij. In hoofdstuk 4 worden die uitgangspunten vertaald in de concrete taken waarvoor de voogdij zich gesteld ziet. Het laatste hoofdstuk beschrijft de voorwaarden die vervuld moeten zijn wil de voogdij ook de kwaliteit kunnen leveren die de aan haar toevertrouwde kinderen verdienen en die politiek en maatschappij van haar verwachten. 4. Nu Inspectie jeugdzorg. 5. Brief dd. 25 mei

5 2 Kinderen in bijzondere opvoedingssituaties De ouders van Achmed (5) zijn omgekomen bij een verkeersongeval. Achmed wordt geplaatst in een pleeggezin. Omdat er geen familielid beschikbaar is als voogd, komt Achmed onder voogdij van bureau jeugdzorg. Nadja (8 maanden) is een vondeling. Zolang haar ouders spoorloos zijn oefent bureau jeugdzorg tijdelijke voogdij uit om te voorzien in het wettelijke gezag over het meisje. Samuel (ongeveer 14) is een alleenstaande minderjarige asielzoeker. Hij kent zijn vader niet en zijn moeder is achtergebleven in zijn geboorteland. Samuel komt onder tijdelijke voogdij van de Stichting NIDOS, een (gezins)voogdij-instelling die zich specifiek met AMA's bezig houdt. De tweelingzusjes Natasja en Priscilla (6) zijn door de rechter onder toezicht gesteld toen ze 3 jaar oud waren. Kort na hun geboorte is hun vader met de noorderzon vertrokken en hun moeder kon door psychiatrische en verslavingsproblematiek haar ouderlijke taken onvoldoende vervullen. Toen ze haar dochters ernstig begon te verwaarlozen en hun gezondheid in gevaar kwam, heeft de rechter haar op advies van de Raad voor de Kinderbescherming van het ouderlijke gezag ontheven. De voogdij wordt sindsdien uitgevoerd door bureau jeugdzorg en de tweeling verblijft in een instelling in afwachting van plaatsing in een pleeggezin. In het geval van de verstandelijk gehandicapte Tim (11) is de rechter nog een stap verder gegaan. Het seksueel misbruik door zijn vader en andere familieleden heeft geleid tot ontzetting van het ouderlijke gezag. Verder was er sprake van verwaarlozing, tegenwerken van en agressie tegen de gezinsvoogd, kortom van een onhoudbare pedagogische situatie zonder zicht op verbetering. Tim is uit huis geplaatst in een behandelinrichting en staat onder voogdij van de William Schrikker Jeugdbescherming. Achmed, Nadja, Samuel, Natasja, Priscilla en Tim zijn kinderen die om uiteenlopende redenen in een bijzondere opvoedingssituatie terecht zijn gekomen. In onze westerse samenleving groeien de meeste kinderen op in een kerngezin met ouders 6 die zorg dragen voor hun ontwikkeling en opvoeding en die 6. Waar in dit document sprake is van 'ouders', kan ook gelezen worden 'ouder' (enkelvoud) of andere volwassene(n) die voldoen aan de beschreven criteria voor ouderschap. Waar sprake is van 'kind' of 'kinderen' kan ook 'jeugdig(en)' gelezen worden, het gaat om minderjarigen. 5

6 hen voeding, zorg, warmte, veiligheid en geborgenheid bieden. In een 'gewone' of 'normale' opvoedingssituatie berusten zowel het juridische als het pedagogische gezag bij de ouders van een kind. De (gezins)voogdij-instelling houdt zich bezig met kinderen in bijzondere opvoedingssituaties. Bij een ondertoezichtstelling houdt de gezinsvoogd toezicht op het kind. Om de bedreiging van het welzijn van het kind af te wenden biedt hij ouder(s) en kind hulp en steun. Bij een OTS behouden de ouders het gezag, maar zij moeten wel de aanwijzingen van de gezinsvoogd opvolgen. Voogdij volgt op een situatie waarin ouders het gezag over hun kinderen zelf niet kunnen of mogen uitoefenen. Meestal is dat het gevolg van een ontheffing of ontzetting van het ouderlijk gezag. Als de ouder(s) -door onmacht of onbekwaamheid- hun plicht tot verzorging en opvoeding niet kunnen waarmaken, en het belang van het kind zich daar niet tegen verzet, kan de rechter hen uit het ouderlijk gezag ontheffen. Is er sprake van verwijtbaar gedrag - verwaarlozing, misbruik, ernstige mishandeling dan heeft de rechter de mogelijkheid om de ouders te ontzetten uit het ouderlijk gezag. Dit gebeurt in heel Nederland slechts zo n 25 keer per jaar. De uitoefening van het gezag wordt in deze gevallen overgenomen door een voogd7 die de verantwoordelijkheid heeft dat het kind zo normaal mogelijk kan opgroeien en opgevoed wordt. In de uitvoering van de voogdij wordt er altijd naar gestreefd dat ouders toch zoveel mogelijk bij hun kind betrokken blijven. In dit visiedocument gaat het vooral om voogdij als gevolg van ontheffing en ontzetting. Maar ook zonder deze maatregelen kan voogdij bij een instelling terechtkomen. Bijvoorbeeld wanneer ouders minderjarig zijn en daardoor niet bevoegd het wettelijk gezag over hun kind uit te oefenen8, of wanneer een medische ingreep tegen de wil van de ouders noodzakelijk wordt gevonden. Samenvattend geldt dat de gezinsvoogdij-instelling voorziet in het juridische gezag als kinderen: - Ouders hebben die niet bevoegd zijn het wettelijk gezag te dragen (minderjarige ouders). - Ouders hebben die niet in staat zijn het gezag uit te oefenen, omdat ze (tijdelijk) afwezig zijn. - Ouders hebben die in gebreke blijven om het gezag uit te oefenen. - Ouders hebben die ernstig tekort schieten in de opvoeding en verzorging of zich misdragen. 7. Het begrip voogd wordt hier gebruikt voor de functionaris die namens het bureau jeugdzorg de voogdij uitoefent. 8. Een minderjarige moeder (of de Raad voor de Kinderbescherming namens haar) kan, vanaf 16 jaar, aan de rechter 6

7 Voogdij en bureau jeugdzorg. Wat de positie van Achmed en de andere hierboven genoemden kinderen 'extra bijzonder' maakt, is dat er tijdelijk of voor langere tijd geen natuurlijke persoon is die als hun voogd op kan treden zoals een familielid, een pleegouder of een andere volwassene. In hun geval wordt de voogdij uitgevoerd door een (gezins)voogdij-instelling. Dat is tegenwoordig meestal het bureau jeugdzorg. 9 Een medewerker daarvan, vaak een maatschappelijk werker, treedt dan op als voogd. Dat kan ook een vertegenwoordiger zijn van een landelijk werkende voorziening met een specifieke doelgroep zoals de Ambulante Jeugdbescherming en Jeugdhulpverlening Leger des Heils (AJL), de William Schrikker Jeugdbescherming (voor (verstandelijk) gehandicapte kinderen)en de Stichting Gereformeerd Jeugdwelzijn 10 Bureau jeugdzorg is verantwoordelijk voor een optimaal verloop van de voogdij, wat meestal begint met het vinden van een geschikt opvoedingsmilieu voor een onder voogdij geplaatst kind. Als een pleeggezin de meest geëigende plek is, dan moet een voorziening voor pleegzorg - in het jargon de zorgaanbieder geheten -, ervoor zorgen dat het kind in een geschikt pleeggezin terechtkomt. De pleegouders krijgen begeleiding van de pleegzorgwerker, terwijl de voogd het kind blijft ondersteunen en verantwoordelijk is voor de communicatie met de ouders, familie en anderen uit het milieu van herkomst. Als een kind specifieke hulp nodig heeft of als plaatsing in een geschikt pleeggezin (voorlopig) niet mogelijk is, dan biedt plaatsing in een residentiële instelling vaak de beste waarborgen voor zijn ontwikkeling. 11 In totaal staan er zo'n kinderen in ons land onder voogdij van een bureau jeugdzorg. 12 Van die kinderen woont 62 procent in een pleeggezin, verblijft een kwart in een tehuis en woont 13 procent zelfstandig of bij familie of ouders. 13 Uit een dossieronderzoek door de Inspectie jeugdhulpverlening en jeugdbescherming blijkt dat de gemiddelde leeftijd van deze jeugdigen 14 jaar is en dat zij gemiddeld ruim zes jaar onder voogdij staan. verzoeken haar meerderjarig te verklaren, waardoor ze het ouderlijk gezag verkrijgt. 9. In dit document is derhalve meestal sprake van bureau jeugdzorg om de voogdij-instelling mee aan te duiden. 10. In het vervolg wordt alleen waar nodig onderscheid gemaakt tussen deze instellingen. Waar 'bureau jeugdzorg' staat, worden anders ook de andere instellingen benoemd die voogdijen uitvoeren 11. De verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen voogdij en pleegzorg wordt verder uitgewerkt in hoofdstuk Dat getal is uitgezonderd de AMA's, die voor vele extra voogdijzaken per jaar zorgen, al loopt dat aantal de laatste jaren sterk terug: van bijna in 2000 naar in Het betreft hier cijfers uit 2002 uit een steekproef van 391 dossiers (Jeugdigen onder voogdij. Inspectie 7

8 Kwetsbare kinderen Kinderen komen zelden van een gewone gezinssituatie direct onder voogdij. Als dat wel het geval is - bijvoorbeeld bij Achmed of vondeling Nadja - dan gaat het om acute noodgevallen en is er meestal vrij snel sprake van terugkeer naar een zo gewoon mogelijke gezinssituatie. Dat geldt ook voor kinderen van wie de ouder(s) tijdelijk afwezig zijn, bijvoorbeeld door detentie of langdurig verblijf in het buitenland, zonder dat een familielid of bekende als voogd op kan treden. (Tijdelijke) voogdij is in die gevallen vooral een maatregel (van kinderbescherming) met slechts een beperkte rol voor het bureau jeugdzorg als voorziening. Meestal echter gaat aan voogdij al een bijzondere opvoedingssituatie vooraf. In een groot aantal gevallen zijn kinderen, vaak al jarenlang, onder toezicht gesteld. 14 De pogingen om de bedreiging voor het kind af te wenden zijn dan gestrand en de rechter oordeelt dat ontheffing of ontzetting de belangen van het kind beter dient. Voogdijpupillen zijn kwetsbare kinderen. Velen van hen kampen met ontwikkelingsachterstanden en emotionele problemen. Gedragsproblemen zijn soms de reden waarom hun ouders niet bij machte zijn de gewenste opvoeding en veiligheid te bieden. Kinderen die uiteindelijk onder voogdij van een instelling komen te staan blijken in veel gevallen al een lange voorgeschiedenis in de jeugdhulpverlening te hebben. Van de kinderen van wie de inspectie in eerder genoemd onderzoek de dossiers analyseerde, bleek liefst 45 procent een vorm van speciaal onderwijs te volgen. Dat is aanzienlijk meer dan het percentage van alle kinderen of van alle kinderen in de jeugdzorg. De bijzondere opvoedingssituatie en de kwetsbaarheid van kinderen die onder voogdij staan maken dat bureaus jeugdzorg een zware verantwoordelijkheid dragen. Ze zullen de kernwoorden uit hun gemeenschappelijk missie, namelijk 'aandacht, ondersteuning, bescherming en toezicht', ook waar moeten maken ten aanzien van deze kinderen en degenen die dagelijks voor hen zorgen. 15 jeugdhulpverlening en jeugdbescherming, 2003). 14. Bij 78 procent van de jongeren onderzocht in het eerder genoemde inspectierapport was sprake van een kinderbeschermingsmaatregel voorafgaand aan de voogdijmaatregel. Gemiddeld werd de eerste kinderbeschermingsmaatregel 10 jaar daarvoor (!) uitgesproken. 15. Visiedocument Bureaus Jeugdzorg (maart 2003). Wat de voogdij betreft moet onder 'toezicht' vooral verstaan worden het bewaken van de kwaliteit van de uitvoering van de voogdij. 8

9 3 Pedagogische verantwoordelijkheid Dat het gezin in onze samenleving beschouwd wordt als belangrijkste opvoedingsmilieu is nog eens vastgelegd in de preambule bij het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK), waarin de staat erkent 'dat het kind, voor de volledige en harmonische ontplooiing van zijn persoonlijkheid, dient op te groeien in een gezin, in een sfeer van geluk, liefde en begrip.' 16 Dat verdrag is ook het referentiekader voor de nieuwe Wet op de Jeugdzorg en voor de visiedocumenten van de bureaus jeugdzorg en van de zorgaanbieders in de jeugdzorg. 17 De voogdij-instellingen hebben zich bij het formuleren van dit visiedocument en van uitgangspunten voor de voogdij (zie kader) laten leiden door diezelfde rechten van het kind. Ouders zijn primair verantwoordelijk voor de opvoeding en verzorging van hun kinderen. Het is wettelijke verplicht dat ouders de kinderen over wie ze het gezag uitoefenen verzorgen en opvoeden. De staat heeft een secundaire pedagogische verantwoordelijkheid, dat wil zeggen door middel van verschillende faciliteiten ondersteunt hij ouders zodat ze hun opvoederstaak zo goed mogelijk kunnen vervullen. Het pedagogisch overheidsstelsel bestaat zowel uit financiële bijdragen (zoals kinderbijslag en pleegvergoeding) als uit voorzieningen voor onder andere opvoedingsondersteuning, kinderopvang, gezondheidszorg, onderwijs, vrije tijd en jeugdzorg (zie artikel 18 van het IVRK). Voogdij is (in de meeste gevallen) een antwoord op opvoedingsonmacht van ouders. Om allerlei redenen zijn sommige ouders niet in staat of bereid hun kinderen veilig en verantwoord groot te brengen. De staat heeft in die gevallen de verantwoordelijkheid te voorzien in bescherming van de jeugdige en in passende zorg (zie artikelen 3 en 20 van het IVRK). Omdat er bij voogdij sprake is van overdracht van het gezag, krijgt de pedagogische verantwoordelijkheid een primair karakter. Die verantwoordelijkheid is extra groot en complex omdat a) de eigenlijke verantwoordelijkheid niet ligt 16. Artikel 18, lid 1 van hetzelfde verdrag stelt: 'De Staten die partij zijn, doen alles wat in hun vermogen ligt om de erkenning te verzekeren van het beginsel dat beide ouders de gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor de opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Ouders of, al naargelang het geval, wettige voogden, hebben de eerste verantwoordelijkheid voor de opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Het belang van het kind is hun allereerste zorg.' 17. Bewust, betrokken en betrouwbaar. Visiedocument zorgaanbieders in de jeugdzorg. Utrecht, MO Groep, augustus

10 bij de voogd als persoon maar bij het bureau jeugdzorg en b) de voogd niet zelf de dagelijkse opvoeding en verzorging uitvoert, dat doen pleegouders, groepsleiders en andere beroepskrachten. Voogdij wordt uitgevoerd binnen een context waarin uiteenlopende pedagogische normen en waarden een rol spelen: die van de natuurlijke ouders, die van de pleegouders, die van het kind en die van het bureau jeugdzorg. Het bureau jeugdzorg zal bij het maken van pedagogische keuzes vaak afwijken van wat de ouders zouden doen en het kind zal na een uithuisplaatsing meestal opgroeien in een situatie waarin deels andere waarden bepalend zijn dan in zijn milieu van herkomst. Algemene normen en waarden kan het bureau jeugdzorg ontlenen aan de wettelijk voorgeschreven doelen van de voogdij en aan het Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Meer specifieke normen en waarden zullen meer situatie- en contextgebonden zijn en kunnen tot dilemma's en conflicten leiden. Om die op te lossen zijn openheid en communicatie met alle betrokkenen eerste vereisten. Voogdij als wettelijk middel Voogdij is zowel een juridisch als een pedagogisch middel om uitvoering te geven aan de pedagogische verantwoordelijkheid. Voor de bureaus jeugdzorg is de voogdij wettelijk gezien een middel om het gezag over minderjarigen uit te voeren met als doelen: - Het kind te beschermen tegen invloeden die zijn ontwikkeling schaden. - Op te komen voor de rechten van het kind. - Te voorzien in de fundamentele en specifieke behoeften van het kind. - Het kind te vertegenwoordigen in burgerlijke handelingen. - Het bewind te voeren over het vermogen van het kind. Een voogd is dan ook, net als ouders met ouderlijk gezag: - Verantwoordelijk voor en aanspreekbaar op de opvoeding en verzorging van het kind. - Verantwoordelijk voor en aanspreekbaar op de belangenbehartiging van het kind. Als gezagsdrager heeft hij het recht en de plicht de belangen van het kind te behartigen en beslissingen te nemen waartoe het kind (nog) onbekwaam is. 10

11 Voogdij als pedagogisch middel Voogdij is meer dan alleen een juridisch middel om te voorzien in een pedagogisch tekort. In de uitvoering is het vooral een pedagogisch middel dat een kind een zo natuurlijke en goed mogelijke opvoedingssituatie moet bieden. Voor de uitvoering daarvan hanteren de voogdij-instellingen een aantal uitgangspunten die ook gelden voor kinderen die vanwege ontwikkelingsstoornissen of andere specifieke problematiek specifieke aandacht en zorg behoeven. Uitgangspunten voor de uitvoering van de voogdij. De met de voogdij belaste instelling c.q. het bureau jeugdzorg 1. richt zich op het optimaal bevorderen van de ontwikkelingskansen van de jeugdige. 2. dient zoveel mogelijk aan te sluiten bij de individuele situatie en behoeften van jeugdige. 3. plaatst een kind in een opvoedingssituatie met maximale waarborgen voor een goede verzorging, evenwichtige opvoeding, veiligheid en geborgenheid. 4. streeft naar continuïteit in de opvoedingssituatie, het voogdijproces en de hulpverlening aan de jeugdige. 5. zoekt voor een kind een opvoedingssituatie die zoveel mogelijk aansluit bij de achtergronden van het kind (gezin, familie, netwerk, levensbeschouwing). 6. streeft naar een zo spoedig mogelijk herstel van natuurlijke gezagsverhoudingen. 7. betrekt de natuurlijke ouders van een kind op een zinvolle manier bij zijn of haar opvoeding en ontwikkeling. 8. betrekt de jeugdige zelf zoveel mogelijk bij de invulling van het voogdijproces. Het volgende hoofdstuk beschrijft wat deze uitgangspunten betekenen voor het takenpakket van het bureau jeugdzorg. 11

12 4 Voogdijtaken van bureau jeugdzorg Het bureau jeugdzorg moet er allereerst voor zorgen dat de voorwaarden en faciliteiten aanwezig zijn voor de verzorging en opvoeding van kinderen waarover het de voogdij uitoefent. Haar taken zijn afgeleide van die doelstelling. Het formuleren van uitgangspunten die richtinggevend zijn voor de werkwijze van het bureau jeugdzorg is één, het omzetten van die uitgangspunten in concrete taken is een tweede. De meeste daarvan liggen in de voorwaardenscheppende sfeer ('waarborgen dat') wat betekent dat extra aandacht nodig is voor de operationalisering en controleerbaarheid ervan Het bureau jeugdzorg richt zich op het optimaal bevorderen van de ontwikkelingskansen van de jeugdige. Dit uitgangspunt heeft met name betrekking op een aantal universele kenmerken van de groei van kind naar volwassene: een toenemende behoefte aan verantwoordelijkheid en zelfstandigheid en het zich eigen maken van vaardigheden om als (jong)volwassene op een volwaardige manier in de maatschappij te kunnen functioneren. Een opvoedingssituatie waarin dat proces ondersteund wordt, waarin het kind zich geborgen weet, ruimte én sturing krijgt, draagt in belangrijke mate bij aan de volwassenwording. De jeugdige moet zich kunnen ontwikkelen en zijn 'ontwikkelingstaken' leeftijdsadequaat kunnen vervullen. Het gaat dan om taken als: ontwikkelen van eigen capaciteiten, reguleren van driften, impulsen en behoeften, rekening houden met (gevoelens) van anderen, internaliseren van normen en waarden (gewetensvorming), dragen van verantwoordelijkheid voor zichzelf en anderen en aangaan en onderhouden van persoonlijke- en werkrelaties. 19 Het gaat om opvoeding die zich niet alleen richt op ontplooiing van de individuele mogelijkheden van het kind, maar ook op diens maatschappelijke participatie en burgerschap. > Het bureau jeugdzorg heeft als hoofdtaak de voorwaarden te creëren waaronder de ontwikkeling en opvoeding van het individuele kind optimaal kunnen verlopen. 18. Hier worden deze taken nog in algemene zin geformuleerd. Bij een verdere uitwerking van de methodiek van de voogdij is verdere concretisering nodig voor de dagelijkse voogdijpraktijk. 19. Commissie Pedagogische Criteria, Pedagogische Criteria Jeugdbescherming. Ministerie van Justitie, september

13 > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat kinderen een opvoedingssituatie geboden wordt waarin ze zich optimaal kunnen ontwikkelen naar volwassene. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat kinderen ook buiten het gezin - op school, in een sociaal netwerk, in de vrije tijd - zich optimaal kunnen ontwikkelen tot participerende burgers. 2. Het bureau jeugdzorg dient zoveel mogelijk aan te sluiten bij de individuele situatie en behoeften van de jeugdige. Dit uitgangspunt is gebaseerd op de rechten van het kind en erkent het belang van een cliënt- en vraaggerichte jeugdzorg. Juist kinderen die onder voogdij komen, hebben een aantal specifieke behoeften. Hun ouders zijn immers ontheven of ontzet van het ouderlijk gezag, omdat ze niet voldoende in die behoeften konden voorzien. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak zorg te bieden die voor zover mogelijk en haalbaar op maat van het individuele kind is. 3. Het bureau jeugdzorg plaatst een kind in een opvoedingssituatie met maximale waarborgen voor een goede verzorging, evenwichtige opvoeding, veiligheid en geborgenheid. Voogdij betreft een bijzonder opvoedingsproces waarin meer nodig is dan wat in een gewone opvoedingssituatie meestal voldoende is: liefde voor het kind, traditie, intuïtie en gezond verstand. Naast die bronnen vraagt voogdij om aanvullende bronnen omdat het meestal gaat om kinderen die een tijdlang tekort zijn gekomen, met name in geborgenheid en veiligheid, twee essentiële voorwaarden voor een goede ontwikkeling. Kinderen die dat gemist hebben, hebben vaak moeite een sterke band met volwassen opvoeders op te bouwen. Voogdij is een vorm van specifiek opvoeden die van de opvoeders daarom vaak specifieke deskundigheid en vaardigheden vraagt (onder andere gebaseerd op de orthopedagogiek en ontwikkelingspsychologie). Opvoeden is een proces van vallen en opstaan, zowel voor degene die opvoedt als degene die opgevoed wordt. Het is een proces van oriënteren, toepassen, evalueren, leren en heroriënteren. Opvoeders hebben steeds oog voor de behoeften en mogelijkheden van het kind en voor hun eigen 13

14 vaardigheden en mogelijkheden. Soms kunnen ze niet verder op eigen kracht en hebben ze behoefte aan advies, steun of hulp. Als ze die niet in de eigen omgeving kunnen vinden, moeten ze een beroep kunnen doen op deskundige specialisten. De bureaus jeugdzorg hebben de verantwoordelijkheid dat pleegouders en andere opvoeders kunnen beschikken over de voor hen noodzakelijke opvoedingsondersteuning. Sommige kinderen zijn sociaal-emotioneel zo beschadigd dat een 'gewoon' gezin gebaseerd op verbondenheid en geborgenheid niet voldoet als opvoedingsmilieu. Voor deze kinderen is professionele begeleiding en behandeling gewenst die alleen gegeven kan worden in een (residentiële) jeugdzorgvoorziening of een gespecialiseerd pleeggezin. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak het recht van kinderen op verzorging en opvoeding binnen een opvoedingssituatie te waarborgen. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat pleegouders en andere opvoeders voldoende ondersteuning krijgen bij de opvoeding van de aan hen toevertrouwde kinderen. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat kinderen met specifieke behoeften aan begeleiding en behandeling deze krijgen in een gespecialiseerde opvoedingssituatie. 4. Het bureau jeugdzorg streeft naar continuïteit in de opvoedingssituatie, het voogdijproces en de hulpverlening aan de jeugdige. Voogdijpupillen die eerder veel onzekerheid, onveiligheid en negatieve opvoedingsomstandigheden hebben meegemaakt, zijn zeer gebaat bij continuïteit in hun nieuwe opvoedingsmilieu. Dat betekent dat de gewenste plaatsing ook perspectief op een langdurig verblijf moet bieden (dat geldt zowel voor pleeggezinnen als voor gespecialiseerde jeugdzorginstellingen). Continuïteit moet zich niet alleen beperken tot het opvoedingsmilieu, maar ook het hele voogdijproces en de hulpverlening omvatten. Het feit dat de meeste kinderen gedurende de voogdij te maken hebben met meerdere voogdijwerkers mag bijvoorbeeld de continuïteit niet in de weg staan. 20 Die opdracht verplicht de bureaus jeugdzorg te zorgen voor goede dossiervorming, actuele hulpverleningsplannen en evaluaties en optimale 20. De jongeren in het onderzoek van de inspectie hadden gedurende hun (nog niet afgelopen) voogdij met gemiddeld twee voogdijwerkers te maken (28 procent met meer dan twee). 14

15 communicatie en overdracht tussen degenen die belast zijn met de uitvoering van de voogdij. 21 Continuïteit beperkt zich niet alleen tot de rol van de opvoeders (pleegouders of anderen) en de voogd. Zij geldt ook het contact met de biologische ouders, familie en het netwerk van andere voor de jeugdige belangrijke volwassenen. Zij geldt ook voor de periode als de voogdij vanwege het bereiken van de meerderjarigheid (18 jaar) formeel ophoudt. De bureaus jeugdzorg hebben een bijzondere verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat een jongere duurzaam contact heeft met een voor hem of haar belangrijke vertrouwde volwassen vertrouwenspersoon als hij of zij 18 jaar wordt. 22 In sommige gevallen, bijvoorbeeld bij verstandelijk gehandicapte jongeren, wordt door een beschermingsmaatregel al voorzien in ondersteuning na het 18e levensjaar. In specifieke gevallen zou die ondersteuning ook aan andere meerderjarigen gegeven moeten kunnen worden. Dat geldt zeker voor jongeren die door huwelijk of een verklaring van de kinderrechter op jongere leeftijd meerderjarigheid verwerven (zoals mogelijk bij jonge moeders vanaf 16 jaar). Continuïteit gaat verder dan de periode waarin een kind onder voogdij staat. Voor de identiteitsontwikkeling van een kind is het belangrijk dat zijn persoonlijke geschiedenis erkend wordt en traceerbaar is. Dat betekent dat het bureau jeugdzorg en de 'nieuwe' opvoeders van een voogdijpupil steun geven bij het leren kennen van die historie en de integratie daarvan in zijn of haar huidige leven. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak continuïteit te waarborgen in de opvoedingssituatie van de jeugdige. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak continuïteit te waarborgen in de begeleiding van en hulpverlening aan de jeugdige. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat een jeugdige ook na het bereiken van de meerderjarigheid duurzaam contact heeft met een of meer voor hem betekenisvolle volwassenen. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat een jeugdige toegang heeft tot zijn persoonlijke geschiedenis en mogelijkheden heeft deze te integreren in de nieuwe opvoedingssituatie. 21. Het inspectierapport oordeelt zeer kritisch over de kwaliteit en actualiteit van de dossiers van voogdijpupillen. 22. Dat kan niet de voogdij zijn. Na de meerderjarigheid van de jongere vervult hij geen formele rol meer. 15

16 5. Het bureau jeugdzorg zoekt voor een kind een opvoedingssituatie die zoveel mogelijk aansluit bij de achtergronden van het kind (gezin, familie, netwerk, levensbeschouwing). Plaatsing van een onder voogdij staand kind is een complex proces. Tussen de ideale plaatsing en de praktijk (aanbod en kwaliteit van voogdijvoorzieningen) kan een kloof bestaan en er moet voortdurend een acceptabel evenwicht gevonden worden tussen wensen en mogelijkheden. Dat neemt niet weg dat een kind dat uit huis geplaatst wordt, recht heeft op een voor hem of haar zo normaal en goed mogelijke nieuwe opvoedingssituatie. In veel gevallen zal allereerst gezocht moeten worden naar plaatsing in een pleeggezin, zo mogelijk afkomstig uit het netwerk van het gezin van herkomst. Immers: volgens het IVRK heeft het kind recht op 'family life' en in onze maatschappij wordt het gezin erkend als de opvoedingssituatie die een kind de meeste geborgenheid kan bieden. Als plaatsing in een pleeggezin niet mogelijk is, of als het kind specifieke zorg en hulp nodig heeft, dan is (tijdelijke) plaatsing in een residentiële instelling aan de orde. Voor kinderen in die instellingen van wie gebleken is dat ze plaatsing in een gezinssituatie aan kunnen en dat zo'n overgang voor hun ontwikkeling bevorderlijk is, dient de voogdij daarin te voorzien. Vooral voor oudere kinderen zullen daarnaast ook andere woonsituaties in aanmerking komen (zoals projecten begeleid wonen). Voor het kind belangrijke persoonskenmerken, zoals zijn levensbeschouwelijke en etnische achtergrond, vormen belangrijke selectiecriteria bij het zoeken van een nieuw opvoedingsmilieu. Het zijn vooral de beschermende factoren die een nieuwe opvoedingssituatie biedt, die doorslaggevend zullen zijn voor een individuele plaatsing. Risicofactoren van het milieu van herkomst moeten uiteraard vermeden worden. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat een jeugdige geplaatst wordt in een opvoedingssituatie die zoveel mogelijk aansluit bij zijn persoonlijke achtergronden, tenzij zwaarwegende argumenten zich daartegen verzetten. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak te waarborgen dat kinderen die verblijven in een instelling geplaatst worden in een gezinssituatie als dat in hun belang is. 16

17 6. Het bureau jeugdzorg streeft naar een zo spoedig mogelijk herstel van natuurlijke gezagsverhoudingen. Zoals beschreven in hoofdstuk 2 is er bij voogdij sprake van een bijzondere opvoedingssituatie. Juist voogdijpupillen hebben belang bij een toekomstperspectief met zo min mogelijk onzekerheden en dat geldt zeker de situatie waarin ze opgroeien. Als het in het belang van het kind is, dient dan ook regelmatig onderzocht te worden of herstel van 'natuurlijke' gezagsverhoudingen mogelijk en wenselijk is. Dat betekent overdragen van het juridische gezag naar de pleegouders. Of dat kan, is afhankelijk van meerdere factoren: niet alleen het belang van het kind, maar ook van de wensen en mogelijkheden van de pleegouders en van de kwaliteit van de opvoedingssituatie die zij het kind bieden. Sommige pleegouders ervaren het als onwenselijk dat ze als opvoeders niet de volle verantwoordelijkheid kunnen en mogen dragen voor hun pleegkind (in bijvoorbeeld zaken als schoolkeuze en medisch ingrijpen). 23 Voor pleegkinderen kan het ook verwarrend en nadelig zijn dat níet hun pleegouders maar de voogd een beslissende stem heeft. Niet alle pleegouders willen echter het formele gezag over het kind overnemen, maar geven de voorkeur aan een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de opvoeding van het kind. Niet alle pleegouders kunnen op langere termijn een min of meer stabiele opvoedingssituatie garanderen. 24 Sommige pleegouders vinden het lastig om zelfstandig het contact te onderhouden met de natuurlijke ouders. En niet alle pleegouders zijn in staat of bereid de financiële consequenties van overdracht (lees: hogere kosten) op zich te nemen. 25 > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak periodiek te onderzoeken of overdracht van het juridische gezag naar pleegouders wenselijk en mogelijk is en, als de uitkomst positief is, deze overdracht zo snel mogelijk tot stand te laten komen. 23. In termen van de orthopedagoge Tonny Weterings: ouders dragen zowel de 'opvoedkundige verantwoordelijkheid' als de 'opvoedingsverantwoordelijkheid'. Het eerste betekent dat ze de verantwoordelijkheid en bevoegdheid hebben naar eigen inzichten en normen opvoedingssituaties voor het kind te creëren. De opvoedingsverantwoordelijkheid is de verantwoordelijkheid voor het daadwerkelijk opvoeden en verzorgen. Pleegouders missen de opvoedkundige verantwoordelijkheid die bij de voogdij-instelling ligt. 24. Bestaat er bijvoorbeeld bij familie en netwerk van het pleeggezin loyaliteit naar het pleegkind als zijn pleegouders scheiden of overlijden? 25. Uit het onderzoek van de inspectie blijkt dat er onder bureaus jeugdzorg op dit moment bepaald geen uniform beleid bestaat met betrekking tot overdracht van het gezag aan de pleegouders. Hetzelfde geldt voor de positie van de 17

18 7. Het bureau jeugdzorg betrekt de natuurlijke ouders van een kind op een zinvolle manier bij zijn of haar opvoeding en ontwikkeling. Anders dan in het verleden heeft de kinderbescherming niet meer tot doel kinderen volledig te isoleren van ouders die hen verwaarloosd en/of misbruikt hadden. Tussen ouders en een kind bestaat een speciale band en een wederzijdse loyaliteit, ook als er sprake is van ontheffing of ontzetting van het ouderlijk gezag. Bovendien heeft het kind volgens het IVRK 'het recht op het onderhouden van persoonlijke betrekkingen, indien het kind van de ouders is gescheiden'. Het is mede een opgave voor het bureau jeugdzorg het kind te ondersteunen bij het ontwikkelen van een nieuwe relatie tot zijn biologische ouders, broers en zussen en verdere familie. Het op een zinvolle manier betrekken van de ouders bij de opvoeding en ontwikkeling van hun kind komt diens welzijn ten goede. Dat moet dan uiteraard gebeuren binnen de grenzen die de wet daarvoor stelt en die het kind zelf aangeeft. Medewerking van pleegouders of andere verzorgers en opvoeders is daarbij essentieel. Meestal zal er sprake zijn van maatwerk, van een op de situatie en betrokkenen toegesneden oplossing. Dat geldt ook in die gevallen waarin de relatie dermate beschadigd is dat van (fysieke) omgang geen sprake meer kan zijn. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak vorm en inhoud te geven aan de bijzondere relatie tussen de jeugdige en zijn ouders zonder gezag. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak een zo evenwichtige en harmonisch mogelijke verhouding te creëren tussen kind, ouders en pleegouders of verzorgers. 8. Het bureau jeugdzorg betrekt de jeugdige zelf zo veel mogelijk bij de invulling van het voogdijproces. Jeugdigen, de belangrijkste partij in de voogdij om wie alles draait, hebben duidelijke ideeën over hun begeleiding, eventuele behandeling en de steun die ze verwachten van de voogdij. Toch blijkt dat ze - ook in strijd met hun rechten - niet altijd bij alle belangrijke keuzes betrokken worden. Van de jongeren die onder voogdij staan in het recente onderzoek van de inspectie blijkt bijna de helft tevreden over het contact met de voogd, terwijl 13 procent dat duidelijk niet is (voor de rest geldt de natuurlijke ouders (Jeugdigen onder voogdij p.15) 18

19 kwalificatie 'gaat wel'). Zowel jongeren als voogdijwerkers hebben gemiddeld behoefte aan meer contacten dan er daadwerkelijk plaats vinden. Uit het onderzoek komt het beeld naar voren dat vele voogdijwerkers naar het oordeel hun werk heel goed doen, maar dit lijkt meer afhankelijk van de persoonlijke invulling dan van het bestaan van een duidelijke methodiek en het systematisch periodiek aandacht besteden aan voor de jeugdige belangrijke levensterreinen. Naarmate het kind ouder wordt, zal er, net als in iedere opvoedingssituatie, meer rekening gehouden worden met diens wensen en ideeën. Bovendien zal bij de jongere in zijn groei naar zelfstandigheid de behoefte aan inspraak en medezeggenschap toenemen. Het bureau jeugdzorg moet die behoefte (in veel gevallen een recht) ruimschoots honoreren. > Het bureau jeugdzorg heeft tot taak de onder voogdij geplaatste jeugdigen systematisch te betrekken bij en inspraak te geven bij alle voor hen belangrijke keuzes. 19

20 5 Voorwaarden voor kwaliteit van de voogdij Wil het bureau jeugdzorg haar taken efficiënt en succesvol kunnen uitvoeren dan moet voldaan zijn aan een aantal belangrijke voorwaarden op organisatorisch en methodisch gebied. Deze worden hier in het kort genoemd. Organisatorisch voorwaarden In de voogdij spelen vele instellingen en personen een rol, ieder met andere bevoegdheden en verantwoordelijkheden. Naast de cliënten en hun naasten - de kinderen, de ouders, de pleegouders, het sociaal netwerk - zijn er de beroepskrachten - voogdijwerkers, groepsleiders en andere (pedagogische) medewerkers van residentiële instellingen, pleegzorgwerkers, gespecialiseerde hulpverleners - en de verschillende betrokken organisaties, met name bureau jeugdzorg en de zorgaanbieders. Samen bepalen ze het voogdijproces en wil dat met succes verlopen dan zijn goede communicatie, afstemming en afspraken essentieel. De voogdij en de ondersteuning daarvan zijn gericht op het creëren en uitvoeren van een opvoedingsproces waarin het kind zich op een veilige, geborgen manier kan ontwikkelen tot een zelfstandige volwassene. Daaraan wordt een bijdrage geleverd door generalisten (pleegouders en pedagogisch medewerkers van residentiële instellingen) specialisten (voogdijwerkers, pleegzorgwerkers, (gezins)therapeuten, pedagogen, psychologen et cetera) en managers. Ze vormen samen de ketens van een schakel met ieder hun eigen deskundigheid gericht op de ondersteuning van de voorliggende schakel (zo moeten pleegouders als generalisten, ervaren opvoeders kunnen terugvallen op specialisten voor specifieke, moeilijke vragen en problemen) die weer een beroep moeten kunnen doen op experts in de volgende schakel). In het voogdijproces heeft het bureau jeugdzorg de regierol en ze streeft daarbij naar optimale samenwerking met de andere, zogenaamde, ketenpartners, met name de pleegzorg. De ketenpartners hebben gescheiden verantwoordelijkheden (zoals vastgelegd in de Wet op de Jeugdzorg). Zo voert bureau jeugdzorg de voogdij uit en besteedt de specifieke zorg en hulpverlening die nodig is uit. Pleegzorg en plaatsing in een residentiële voorziening zijn immers vormen van geïndiceerde zorg. In de voogd zijn verschillende functies verenigd in één persoon: hij is degene die het verloop van de 20

21 voogdij en hulpverlening volgt, het gezag draagt en de voogdijpupil ondersteunt. De pleegzorgwerker begeleidt en ondersteunt de pleegouders. Tussen bureau jeugdzorg en pleegzorg bestaat met betrekking tot de uitoefening van de voogdij een hiërarchische verhouding maar is tegelijkertijd sprake van wederzijdse afhankelijkheid. Met erkenning van de verschillende rollen en posities is essentieel voor een goede voogdij dat gewerkt wordt vanuit een gezamenlijke verantwoordelijkheid en een gemeenschappelijk beleid. Dit visiedocument heeft mede tot doel dat beleid in samenspraak met de ketenpartners verder te ontwikkelen. De voorzieningen voor pleegzorg zijn als eerste verantwoordelijk voor werving en kwalificering van pleegouders en voor een geslaagde match tussen vraag en aanbod. Een goede voogdij kan niet zonder een goede pleegzorg. De kwaliteit van beide is daarom een voorbeeld van een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Methodische voorwaarden In het eerder aangehaalde rapport van de Inspectie jeugdhulpverlening en jeugdbescherming wordt geconcludeerd dat de methodiek van de voogdij en de normen die gelden voor de uitvoering ervan onduidelijk zijn dan wel impliciet blijven. In tegenstelling tot de gezinsvoogdij beschikken de bureaus jeugdzorg niet of nauwelijks over een specifieke, op maat gesneden methodiek voor de uitoefening van de voogdij. 26 Voor de bureaus jeugdzorg vormen de uitgangspunten en taken zoals geformuleerd in dit visiedocument de basis waarop een (nieuwe) methodiek voor de voogdij ontwikkeld en beschreven moet worden. Nu is het - alweer volgens het inspectierapport - vaak onduidelijk hoe het voogdijproces precies verloopt, te meer omdat hulpverleningsplannen weinig informatie bevatten over doel en wijze van begeleiding van voogdijpupillen en veelal sterk verouderd zijn. Als normen voor een professioneel hulpverleningsproces noemt de inspectie dat het proces doelgericht is, planmatig, transparant in zijn stappen (naar inhoud, volgorde, beoogd resultaat, meting, besluitvorming, afstemming en communicatie) en dat het proces bijgestuurd kan worden op basis van concrete informatie over de uitvoering. 26. Een eerste uitwerking is te vinden in het boek De (gezins)voogd als jongleur. 21

22 Bronnen Commissie Pedagogische Criteria, Pedagogische Criteria Jeugdbescherming. Den Haag, Ministerie van Justitie, Hout, Anjo van, en Siemen Spinder, De (gezins)voogd als jongleur. Een methodisch handboek voor het (gezins)voogdijwerk. Houten / Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, Inspectie jeugdhulpverlening en jeugdbescherming, Jeugdigen onder voogdij. Zwolle, november Lieshout, Maurice van, Aandacht, ondersteuning, bescherming en toezicht. Visiedocument Bureaus Jeugdzorg. Utrecht, MO Groep, maart Walhain, Edna, en Marc Kuypers, Voogdij. Waarborgen voor geborgenheid. Z.p., Copernicos Groep, november Colofon Waarborgen voor optimale ontwikkeling Visiedocument voogdij Uitgave Maatschappelijke Ondernemers Groep Admiraal Helfrichlaan KV Utrecht Postbus GH Utrecht telefoon: fax: Tekst Maurice van Lieshout, Utrecht Utrecht, september