5. Omgevingsluchtkwaliteit

Transcriptie

1 5. Omgevingsluchtkwaliteit 5A. Huidige situatie Nijmegen had als eerste Nederlandse gemeente in 2005 een Luchtkwaliteitsplan. Sinds 2012 voldoet Nijmegen aan de wettelijke eisen van Europese normering voor alle stoffen. Nijmegen wil de luchtkwaliteit verbeteren en concentreert zich komende jaren specifiek op reductienorm roet, waarvoor geen wettelijke regels bestaan. Roet is een betere indicator dan PM 10 voor gezondheidseffecten van deeltjesvormige verontreiniging en veel sterker gerelateerd aan lokale bronnen. Beleidskader De Nijmeegse Duurzaamheidsagenda (2011) is het beleidskader. Het uitvoeringsprogramma Duurzaamheid in Uitvoering noemt de volgende prioritaire thema s en doelen: Spoor Duurzame mobiliteit : logistiek, energietransitie, meer en beter openbaar vervoer, snelfietsroutes, Lean and Green status(=20% CO2-reductie in stedelijk transport); deelname Green Deal Zero-emissie Stadsvervoer (samen met andere gemeenten; in voorbereiding). Spoor Duurzame stedelijke ontwikkeling : klimaatbestendige stad en verbetering leefomgevingskwaliteit. Luchtkwaliteitsbeleid Nijmegen verbetert op diverse manieren haar luchtkwaliteit, bijvoorbeeld: Nijmegen had als eerste Nederlandse gemeente al in 2005 een Luchtkwaliteitsplan, inclusief maatregelenprogramma; Nijmegen monitort sinds 2006 structureel haar luchtkwaliteit met een eigen meetnet; Alle bussen van het openbaar vervoer rijden op groen gas, evenals het gehele gemeentelijke wagenpark; Sinds voorjaar 2014 is er walstroom voor alle aanmerende cruiseschepen; Nijmegen subsidieert de aanschaf van aardgastaxi s. In 2013 en 2014 heeft Nijmegen de aanschaf van elektrische scooters gesubsidieerd als vervanging van luidruchtige en vervuilende benzinebrommers en auto s. Indicator Eenheid Jaar gegevens Maximum aantal dagen per jaar waarop de EU-streefwaarde voor ozon werd overschreden (8u-gemiddelde); Aantal ozon-meetstations 1 Maximum aantal dagen per jaar waarop de EU-streefwaarde voor PM10 werd overschreden (8u-gemiddelde); Aantal PM10-meetstations 7 PM10 - Maximale gemeten concentratie (jaargemiddelde) 7 Dagen 2014 Aantal meetstations Idem 9 Dagen Idem Maximum 22,7 Gemiddeld 19,4 Aantal meetstations ug / m3 Idem Idem Aantal NO2-meetstations 35 Aantal Idem meetstations NO2 - Maximale gemeten concentratie 36,9 ug / m3 Idem NO2 - gemiddelde jaarlijkse concentratie 28,5 ug / m3 Idem Aantal Aantal PM2.5-meetstations 7 meetstations Idem Maximale gemeten PM2.5-concentratie 12,4 ug / m3 Idem PM2.5- Gemiddelde jaarlijkse concentratie 10,9 ug / m3 Idem

2 Kronenburgerforum Stadsdeel Nijmegen-West en het nabijgelegen dorp Weurt kennen een bijzondere situatie ten aanzien van milieuaspecten en ook luchtkwaliteit. Het grootste aaneengesloten binnenstedelijke bedrijventerrein in Nederland kent een bijzonder gevoelige historie van de invloed van de omgeving op de gezondheid. Bijna nergens in Nederland is de deskundigheid van het publiek zo goed georganiseerd als in Nijmegen- West en Weurt: het zogenaamde Kronenburgerforum. Dit forum bestaat uit alle belanghebbenden rond het industrieterrein, zoals omwonenden, bedrijvenverenigingen, milieuorganisaties en heeft een onafhankelijk voorzitter. Het forum wordt ondersteund en gefaciliteerd door overheden. Het forum geeft gevraagd en ongevraagd adviezen aan overheden aangaande de leefomgevingskwaliteit. Figuur 1: Turkse interesse voor best practice Kronenburgerforum In een typisch Nijmeegs, open proces is met leden van actiegroep West wil Groene Buffer en vertegenwoordigers van wijkverenigingingen verkend hoe/waar metingen het beste kunnen plaatsvinden. Bewoners konden beschikken over expertise van een eigen, onafhankelijke milieuspecialist, bekostigd door de gemeente. Ook het Kronenburger Forum is bij dit overleg betrokken. Aan de hand van voldoende meetresultaten bespreken bewoners en gemeente wanneer er een normoverschrijding is. Ook daarvoor is een open proces afgesproken. De gemeente heeft 1 miljoen gereserveerd: Als er geen maatregelen nodig blijken, gaat dit budget in overleg met bewoners naar extra wijkgroen. Ontwikkelingen 2015 Het stadsbestuur geeft in haar college-akkoord (2014) aan te blijven werken aan een groene stad, met nog gezondere luchtkwaliteit en een eigen Nijmeegse roetnorm (Nederlandse wettelijke standaards ontbreken). Door een roetreductienorm is continue verbetering van de luchtkwaliteit gewaarborgd. De gezondheidsbelasting neemt daarmee af. Roet is een betere indicator dan PM 10 voor gezondheidseffecten van deeltjesvormige verontreiniging en bovendien veel sterker gerelateerd aan lokale bronnen. Naast de reductie van roet blijft Nijmegen werken aan reductie van PM10, PM2,5 en NO2. Ook is Nijmegen in het kader van dit project gestart met het zoeken van internationale samenwerking met de Duitse steden Duisburg en Düsseldorf en met Arnhem. In 2015 is daarvoor een conceptaanvraag Gezond ademen aan Rijn en Waal voor Europese Interregsubsidie Va bij de Euregio Rijn-Waal ingediend (zie 5C voor meer uitleg). Begin 2015 is het Smart Emissions project gestart (figuur 2). Het Smart Emissions-project draait om het in kaart brengen van luchtkwaliteit en andere omgevingsparameters in de stad op een fijnmazig schaalniveau met zogenoemde burger-sensor-netwerken. De pilotstudie richt zich op de casus Keizer Karelplein in het centrum van Nijmegen. In de eerste pilot zijn een 6-tal sensorplatforms geplaatst waar het projectteam, in samenwerking met inwoners en werkenden die dagelijks in de ruimte rond het verkeersplein verblijven, de lokale variatie in luchtkwaliteit (NO2, CO, CO2, fijnstof) in kaart brengen. In het project wordt getest of deze sensor-data aanvullend inzicht kan opleveren op lokaal en stadsniveau, als aanvulling op de beschikbare data van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit van het RIVM. Door belangengroepen en bewoners actief te betrekken bij wat er in hun leefomgeving speelt, wil Nijmegen tot goede en gedragen oplossingen komen voor de kwaliteit van de leefomgeving. De verwachting is ook dat deze manier van werken het bewustzijn vergroot over het belang van een gezonde leefomgeving en wat je daar zelf aan kunt bijdragen.

3 Figuur 2 Infographic Smart Emissions

4 Ontwikkelingen 2013/2014 Per 1 januari 2016 sluit de kolencentrale GDF Suez, Nijmeegs grootste stationaire emissiebron van PM10 (31 ton PM10-emissie/jaar); NO2 (1390 ton NOx-emissie/jaar) en CO2 (2,89 Mton CO2-emissie/jaar). De stedelijke emissie voor NOx en PM10 daalt daardoor circa 30%. In nauw overleg met de gemeente Nijmegen is GDF Suez sinds 2014 haar terrein (30 hectare) aan het ontwikkelen voor duurzame energieprojecten. In november 2013 opende de nieuwe verkeersbrug over de Waal, laatste schakel in de ringweg om de stad. Uit de eerste verkeerstellingen daalde in het stadscentrum de jaargemiddelde concentratie van NO2 met circa 2 ug/m3 (circa 5%). Verwarmingsinstallaties in huishoudens zijn bronnen van fijn stof. Het nieuwe warmtenet kent deze uitstoot niet, werkend op restwarmte van afvalcentrale ARN. In de eerste fase vindt realisatie plaats voor woningen in Waalsprong en Waalfront. Een verdere uitrol van het warmtenet in de stad (tot woningen) is de meest kostenefficiënte verduurzaming. In Nijmegen passeren meer dan schepen/jaar en is scheepvaart een ernstige bron van luchtverontreiniging. Regio Arnhem-Nijmegen en gemeente Nijmegen voeren het programma Schone Scheepvaart uit, met bijdrage ad 1,8 miljoen vanuit het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. In Europese programma s Interreg IVa en Interreg V stimuleert ook Nijmegen inzet van schone brandstof LNG (vloeibaar aardgas) voor scheepvaart. De Europese Commissie (DG Milieu) verzocht provincie Zuid-Holland om een Europees project CLINSH (Clean INland SHipping) te trekken voor verdere vergroening van de binnenvaart. Gemeente Nijmegen is hierin partner. CLINSH is begroot op circa 8 miljoen en moet leiden tot voorstellen voor de Europese Commissie tot strengere normering uitstoot scheepsmotoren. April 2014 is de aanleg van walstroom voor cruiseschepen aan de Waalkade (stadscentrum) gerealiseerd. Dat scheelt 2,1 ton NOx-emissie en 85 kg PM10-emissie. Plannen voor walstroom aan de overige Nijmeegse kades zijn in een vergaand stadium van ontwikkeling. Gemeten jaargemiddelde PM10 (in ug/m3) 45 ug/m Figuur 3: Jaargemiddelden PM10 periode

5 Gemeten jaargemiddelde PM2.5 (in ug/m3) µg/m Figuur 4: Jaargemiddelden PM2.5 periode Concentratie (microgram/m3) Jaargemiddelde concentraties NO2 Nijmegen periode (Grenswaarde = 40 micr./m3 per 2015) Trajanusplein Graafseweg Graafseweg LML Bloemerstraat Smetiusstraat Oranjesingel Energieweg VV Energieweg nr40 Neerboscheweg Waalkade Graafseweg Wychenseweg St. Annastraat Lent-1 Lent-2 Locatie Holtgesbroek Waal-Lent Ruyterstraat LML Buitengebied Weurt Hogelandseweg Lent-Philips Tolhuis Nijmegen-Oost Hatert Figuur 5: Jaargemiddelden concentraties NO2 periode

6 5B. In het verleden gestelde prestatiedoelen Nijmegen has implemented two policy plans for air quality (2005 and 2009). The most important source for air pollution in Nijmegen is traffic. Therefore Nijmegen has a strong policy for using clean, renewable fuels and realizing a good traffic flow through the city (Dynamic traffic control). Luchtkwaliteitsbeleid Nijmegen stelde in 2005 het Uitvoeringsprogramma Verbetering Luchtkwaliteit Nijmegen vast en in 2009 het Uitvoeringsprogramma Luchtkwaliteit Dit laatste plan heeft een looptijd gelijk aan het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Omdat het landelijke NSL is verlengd tot 2017 is het Uitvoeringsprogramma Luchtkwaliteit ook verlengd. Ook zijn programma s ontwikkeld voor het industrieterrein Nijmegen-West/Weurt, Nederlands grootste binnenstedelijke bedrijventerrein. In 2004 is overleg gestart tussen bewonersorganisaties, bedrijfsleven en milieuorganisaties. Dit Kronenburger Forum is het adviesorgaan over de leefomgevingskwaliteit in Nijmegen-West en Weurt. Het forum bespreekt 2x/jaar de stand van zaken van de milieukwaliteit in Nijmegen-West. Sinds 2004 zijn adviezen uitgebracht over milieumaatregelen en er is een specifieke website gemaakt voor milieucommunicatie ( mede als uitvloeisel van het Verdrag van Aarhus (openbaarheid milieu-informatie). Mobiliteitsbeleid Duurzaam veilig: sinds 1980 is het Nijmeegse wegennet ingrijpend van structuur veranderd. Van de 700 kilometer weglengte is nu op 630 kilometer (in woonwijken) de maximumsnelheid 30 km/uur; op hoofdwegen 50km/uur. Hoofdwegen hebben vrij liggende fietspaden. Op basis van de Ecopolisstrategie worden verkeersstromen gebundeld op de hoofdwegen (en begeleid met dynamisch verkeersmanagement), woonwijken zijn ontlast van ongewenst verkeer (veiligheid, geluidhinder, luchtkwaliteit).. Figuur 6: Hoofdwegenstructuur (50km) met ertussen de schone, stille en verkeersveilige woonwijken met 30km/uur verkeersbeleid (totaal 630km woonstraten) Dynamisch verkeersmanagement op de doorstroomroutes (op elkaar afgestelde verkeerslichten, routeinformatie-borden, verkeerscentrale) zorgt voor een betere doorstroming. In het kader van NSL-gelden voor luchtkwaliteit is daarvoor in ,2 miljoen subsidie ontvangen. De DVM-maatregelen zijn in 2013 en 2014 uitgevoerd.

7 Schoon vervoer Het gehele gemeentelijke wagenpark (72 voertuigen) rijdt op biogas. Alle Nijmeegse stadsbussen rijden vanaf 2010 op aardgas en sinds 2013 alle stads- en regiobussen op biogas. Arnhemse bussen zijn elektrisch. Het openbaar vervoer in de regio Arnhem-Nijmegen is het schoonste van heel Nederland (figuur 7). Nijmegen en Arnhem werken aan een project om regionaal geproduceerd biogas te faciliteren. Nijmegen, Arnhem en provincie Gelderland werken aan een project om medio biogasvoertuigen op de weg te hebben en 8 biogasvulpunten in de stadsregio. De gemeente heeft subsidie verstrekt aan 6 taxibedrijven voor de overstap op aardgas. Inmiddels rijden nu 34 taxi s op aardgas. Andere Nijmeegse taxibedrijven gebruikten de landelijke subsidieregeling voor aardgasvoertuigen of de subsidieregeling van de Stadsregio Arnhem Nijmegen. Gemeente Nijmegen heeft met Stadsregio en provincie Gelderland in 2011 subsidie geregeld voor Nijmeegse transportbedrijven voor de aanschaf van vrachtwagens op LNG. Er rijden er nu 5. In 2012 is het 2 e tankstation voor CNG (Compressed Natural Gas) binnen Nijmegen gerealiseerd. Er staan inmiddels 30 oplaadpunten voor elektrische auto s in de openbare ruimte en 10 laadpunten in parkeergarages. Begin 2016 worden nog 30 dubbele laadpunten extra in de openbare ruimte geplaatst. Nijmegen en Arnhem hebben subsidie voor schone en stille elektrische scooters voor organisaties en particulieren; In Nijmegen is subsidie verleend voor 63 e-scooters, die brommers, snorfietsen en auto s vervangen, die luchtvervuiling en geluidshinder veroorzaakten. Nijmegen neemt deel aan projecta15 van NGO Stichting Natuur en Milieu en least in het kader daarvan 2 jaar lang een 100% elektrische Nissan Leaf, als poolauto voor het ambtelijk apparaat We beschikken over 11 elektrische fietsen en 11 elektrische scooters voor werkgerelateerd vervoer van ambtenaren. Figuur 7: CO2 emissie openbaar vervoer Stadsregio Arnhem-Nijmegen Logistiek In de Groene Hub richten wij de bevoorrading van de binnenstad duurzamer in. Aanvoer van goederen en afvoer van retourvracht en afval is van belang voor de economische vitaliteit van onze (binnen)stad, maar heeft ook gevolgen voor de luchtkwaliteit, leefbaarheid en veiligheid. Daarom streven we naar slimmer, schoner en veiliger bevoorraden van de binnenstad en stimuleren wij de transitie naar schone brandstoffen. Goederen worden op een punt buiten de stad afgeleverd, om vervolgens gebundeld met schone vrachtauto s per winkelstraat of klant te bezorgen. Deze Binnenstadservice krijgt zeer veel Nederlandse belangstelling en van buitenlandse steden (Stockholm, Kopenhagen, Oslo) (figuur 8).

8 Figuur 8: Schema Binnenstadservice en één van de vervoersmiddelen In 2014 hebben 3 Nijmeegse initiatieven van bedrijven de regionale prijsvraag gewonnen voor hun logistieke concepten. Dit waren de concepten PakketAdres van Eco2City, distributie met elektrische voertuigen van Combipakt en overslag bij De Grift.

9 Figuur 9: Dynamisch Verkeersmanagementmaatregelen op hoofdwegen Nijmegen. Voorlichting Jaarrapportages luchtkwaliteit met publieksversie op gemeentelijke website (figuur 10). Milieukwaliteit op de specifieke website ( Milieuatlas met informatie over luchtkwaliteit en overige milieukwaliteit voor Nijmegen ( Fietscampagne (figuur 10). Lespakket over luchtkwaliteit, gericht op middelbare scholen. Voorlichting aan inwoners over houtstook met artikelen in het plaatselijke huis-aan-huisblad. Profielwerkstukken van middelbare school gericht op onderzoek naar mogelijkheden van een gemeente om milieueffecten door houtstook in kachels en open haarden te verminderen. Daarnaast onderzoek naar duurzaamheid van het verstoken van hout als vervanging van verwarmen met aardgas-cv. Profielwerkstukken van middelbare school, gericht op terugdringen van luchtvervuiling door snorfietsen en brommers en promoten van elektrische scooters. Stimuleren van een werkplek voor het Junior Technovium, waar leerlingen zelfstandig over luchtkwaliteit, geluid en klimaat kunnen leren. Figuur 10: Communicatiemiddelen voor publiek (kaartje en flyer fietscampagne)

10 5C. Toekomstige Plannen Europees project voor gezondheid en luchtkwaliteit Het stadsbestuur streeft in haar college-akkoord naar een groene stad, met gezonde luchtkwaliteit en een Nijmeegse roetnorm, Roet is veel schadelijker voor de gezondheid van mensen dan lange tijd werd aangenomen. Roet is zelfs een cruciale emissiecomponent, omdat het diep in de longen doordringt en in alle concentraties schadelijk is. Vandaar het advies van de WHO om roet op de beleidsagenda te zetten. Roet is voornamelijk afkomstig van dieselmotoren in het verkeer. In tegenstelling tot fijnstof (PM) en stikstofoxiden (NOx) is roet nog geen gereguleerde emissiecomponent in Europees en nationaal beleid. Nijmegen is in 2015 met het project Gezondheid en luchtkwaliteit gestart onder de vlag van de klimaatdoelstellingen uit de Duurzaamheidsagenda. Kansen worden onderzocht samen met bedrijven, kennisinstellingen, overheden en inwoners. Met dit projectdoel sluiten we aan bij de Nijmeegse projecten Beter Benutten Vervolg (mobiliteit) en Smart Emissions. Gemeenschappelijk doel van deze projecten is het stimuleren van gedragsverandering, zodat automobiliteit teruggedrongen kan worden. Nijmegen streeft naar de volgende resultaten voor Gezondheid en luchtkwaliteit: - Een Nijmeegse roetnorm om de gezondheid van inwoners te verbeteren; - Een aanvullend pakket aan (stimulerings)maatregelen; - Voorlopersrol Nijmegen op het gebied van roetnorm en meten van roet in Nederland; - Samenwerkingsverband tussen bedrijven, overheden, kennisinstellingen en inwoners om samen te werken aan een gezonde stad op het gebied van luchtkwaliteit. Hierdoor kunnen innovatieve producten worden ontwikkeld zoals sensoren, apps voor smartphones/tablets en websites. Met deze producten streven we naar stimulans voor gedragsverandering die gezondheid van inwoners kan verbeteren; - Roetmeetnet en eventueel andere monitoringsmogelijkheden. Gedacht wordt aan een low-cost meetnet voor roet waarmee ook andere leefmilieufactoren gemeten kunnen worden. Belangrijk aspect is citizens science, waardoor inwoners betrokken worden bij het meten. Nijmegen gaat in het kader van Gezondheid en luchtkwaliteit samenwerken met Arnhem en de Duitse steden Duisburg en Düsseldorf en inzetten op een Europees project. De steden liggen in het deel van Europa dat volgens satellietmetingen (figuur 11) de meest vervuilde lucht heeft door de hoge mate van industrialisering, verstedelijking, hoge verkeersintensiteit (weg en water), en intensieve veeteelt. Figuur 11 Air polution in Europe

11 De steden streven samen naar een betere luchtkwaliteit om de gezondheid van bewoners te verbeteren. Ze willen in gezamenlijkheid werken aan gezonde lucht en leren van elkaar. Ze willen ondanks verschillen in wetten en beleid per land toch tot een reductiedoelstelling te komen die richtinggevend wordt voor lokaal en regionaal beleid. Dit beleid wordt gericht op terugdringen van nadelige effecten van vervuilde lucht op de gezondheid. Gezamenlijke bronnen in de steden zijn binnenscheepvaart, houtstook en verkeer. Nijmegen richt zich hierbij op terugdringen van roetuitstoot en op beperken van nadelige effecten van roet op de gezondheid. Uiteraard kunnen de roetnorm en maatregelen ter overschrijdingen ervan positief uitwerken op NO2, PM10, PM2,5 en CO2-reductie en andere milieuaspecten. In 2015 heeft Nijmegen een eerste concept aanvraag Gezond ademen aan Rijn en Waal voor de Europese subsidie Interreg Va ingediend. Dit wordt in samenwerking met de andere steden verder uitgewerkt. Gemeentelijk beleid voor snorfietsen en brommers Gemeentelijk beleid voor snorfietsen en brommers is in voorbereiding (voor luchtvervuiling, geluidshinder en verkeersveiligheid). Sinds 2007 is het snorfietsbezit in Nijmegen meer dan verdubbeld. Bromfietsen, maar vooral snorfietsen veroorzaken een zeer grote uitstoot van fijn stof, ultrafijn stof en roet. Sommige snorfietsen produceren vele malen meer vervuiling dan een gemiddelde bestelbus op diesel. Vooral de kleinste deeltjes (ultrafijn stof) zijn schadelijk voor de gezondheid. Omdat vooral de snorfiets op fietspaden rijdt, kan dit vervoermiddel een negatieve invloed hebben op de gezondheid van de fietsers. Voorgesteld wordt enerzijds het stimuleren van het vervangen van de brandstofsnorfietsen door elektrische exemplaren en anderzijds het verbieden van de snorfiets op een aantal (fiets-)paden. Indien dit alles te weinig effect heeft wordt de optie onderzocht om een milieuzone in te stellen, waarbinnen alle of een deel van de brandstof brom- en snorfietsen verboden zijn. Uitvoeren maatregelen Luchtkwaliteitsplan en de Duurzaamheidsagenda Om vanaf 2015 blijvend te voldoen aan de normen voor NO2 en de luchtkwaliteit nog verder te verbeteren continueren we uitvoering maatregelen uit ons Luchtkwaliteitsplan. Bevordering van schonere brandstoffen en doorstromingsmaatregelen sluit uiteraard aan op klimaatdoelstellingen van onze Duurzaamheidsagenda. We sluiten hierbij aan op het Nationaal Actieplan Luchtkwaliteit van het Ministerie van Milieu (I&M) Extra inzet op maatregelen walstroom en e-rijden. We stimuleren afvalophaaldienst DAR en andere (transport)bedrijven over te stappen met hun wagenpark op biogas of LNG en op CO2- koeling voor vrachtwagens. We bevorderen schone en slimme bouwlogistiek, verbetering natransport Park and Ride, differentiatie van parkeervergunningen, maatregelen voor verbetering fietsverkeer. De Stadsregio Arnhem-Nijmegen en gemeente Nijmegen blijven het programma Schone Scheepvaart uitvoeren.. In het kader van de Europese programma s Interreg IVa en Interreg V wordt inzet van schone brandstof LNG (vloeibaar aardgas) voor scheepvaart gestimuleerd. We blijven deelnemen aan het Europese project CLINSH (Clean INland SHipping). CLINSH is begroot op circa 8 miljoen en moet uiteindelijk leiden tot voorstellen voor de Europese Commissie tot strengere normering voor uitstoot van scheepsmotoren. De gemeente verricht in de jaren (extra) metingen naar lucht (en geluid) in Nijmegen West, nadrukkelijke wens vanuit het Kronenburger forum. Ook worden de intensiteit, samenstelling en doorstroming van het verkeer gemonitord. De gemeenteraad heeft in 2012 ten 1 miljoen gereserveerd voor eventuele maatregelen, mochten luchtnormen overschreden raken. De plekken, de frequentie en de methode van de metingen zijn samen met een bewonerswerkgroep bepaald. De meetresultaten worden gepubliceerd op We stimuleren verdere toename van schone logistiek met schone vrachtauto s, busjes en vooral veel transport met fietskoeriers.

12 Figuur 12: Diverse vormen van fietskoeriers transportmiddelen 5D. Referenties Literatuur/verwijzingen 1. Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2012; RIVM Rapport / Uitvoeringsprogramma Verbetering Luchtkwaliteit Nijmegen (d.d. mei 2005) 3. Monitoring van fijnstof in Nijmegen 2013; Witteveen+Bos 4. Jaarrapportage stikstofdioxide concentratiemetingen Nijmegen; BL V01 d.d. 31 juli Uitvoeringsprogramma Luchtkwaliteit (d.d. december 2009) 6. Monitoringsrapportage NSL 2012; RIVM Rapport /