-AFVANG, -TRANSPORT EN -OPSLAG IN RIJNMOND

Transcriptie

1 -AFVANG, -TRANSPORT EN -OPSLAG IN RIJNMOND RAPPORTAGE 2008

2

3 CO 2 -AFVANG, -TRANSPORT EN -OPSLAG IN RIJNMOND RAPPORTAGE 2008 Schrijvers: Hans Knippels (DCMR Milieudienst Rijnmond) Barend van Engelenburg (DCMR Milieudienst Rijnmond) Maurice Hanegraaf (SPPS Consultants, i.o.v. DCMR Milieudienst Rijnmond) Ankie Janssen (Havenbedrijf Rotterdam) Nicole van Klaveren-Pleumeekers (DCMR Milieudienst Rijnmond) Stijn Santen (CO 2 -Net, i.o.v. DCMR Milieudienst Rijnmond) Verantwoordelijk MT-lid: Maarten de Hoog (DCMR Milieudienst Rijnmond)

4 DCMR Milieudienst Rijnmond Postbus AV Schiedam Telefoon: Fax:

5 INHOUD VOORWOORD pag.6 SAMENVATTING pag.8 INHOUDSOPGAVE pag.16 INLEIDING pag.18 LEESWIJZER pag.19 1 AFVANG VAN CO 2 pag.21 2 OPSLAG VAN CO 2 pag.51 3 INFRA- STRUCTUUR VOOR CO 2 TRANSPORT pag.63 4 KOSTEN, INKOMSTEN EN FINANCIERING pag.85 5 BELEID EN REGELGEVING pag ONTWIKKEL- PAD VAN CCS IN RIJNMOND EN ORGANISA- TIE CO 2 - NETWERK pag CONCLUSIES EN AANBEVE- LINGEN pag.145

6 Voorwoord Sinds 2007 werken Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, ondernemers-organisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond in het Rotterdam Climate Initiative samen aan het realiseren van 50% CO 2 reductie in 2025 ten opzichte van Het grootste deel van deze reductie moet komen van het afvangen en ondergronds opslaan van CO 2, internationaal aangeduid als CCS (Carbon Capture and Storage). In dit jaar is duidelijk geworden dat Rotterdam unieke mogelijkheden biedt voor het toepassen van CCS. Nationaal en internationaal bestaat er veel belangstelling voor de mogelijkheden van CCS in Rotterdam. Dat is goed, omdat het klimaatprobleem een wereldwijd probleem is en ook alleen internationaal kan worden opgelost. Reductie van CO 2 is enkel op mondiaal niveau zinvol en daarom is toepassing van CCS in Rotterdam pas zinvol als dit onderdeel uitmaakt van een wereldwijde aanpak van het klimaatprobleem. Rotterdam kan en wil daarbij de internationale ontwikkelplaats zijn van CCS. Als hier CCS grootschalig kan worden gedemonstreerd is toepassing elders mogelijk. Met name voor grote bronnen in de energieopwekking en basisindustrie kan CCS tot drastische reductie van CO 2 leiden. CCS is een robuust instrument waarmee met grote zekerheid % van de wereldwijd benodigde CO 2 -reductie tot 2100 kan worden gerealiseerd (IPCC, special report on CCS). Tijdige ontwikkeling van CCS in Rotterdam is daarom van groot belang voor het wereldwijde klimaatbeleid. Een mondiale aanpak is ook noodzakelijk om de concurrentiepositie van de betrokken bedrijven in Rotterdam niet in gevaar te brengen. Hoewel de kosten voor CCS in Rotterdam relatief laag zijn, leidt toepassing van CCS tot een substantiële verhoging van de kosten voor bedrijven. Zeker voor bedrijven die kosten niet kunnen doorberekenen aan hun klanten of mondiaal moeten concurreren. Voor dergelijke bedrijven is het daarom nodig dat het Europese klimaatbeleid wordt verbreed naar een wereldwijd klimaatbeleid. CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

7 Dit rapport geeft een grondige analyse van de mogelijkheden van CCS inclusief kosten en inkomsten. Met dit rapport kunnen betrokken partijen concrete stappen zetten om CCS ook daadwerkelijk toe te passen. Het in dit rapport beschreven ontwikkelpad heeft de steun van de Board van het Rotterdam Climate Initiative. Dit is een noodzakelijke maar niet voldoende voorwaarde voor het slagen van CCS. In deze fase is het van groot belang dat bedrijven hun aangekondigde voornemens voor grootschalige demonstratieprojecten nu omzetten in concrete projecten. Voorwaarde is ook dat de Rijksoverheid op korte termijn toezegt te willen bijdragen aan de noodzakelijke investeringen in de infrastructuur en de ontwikkeling van grootschalige demonstratie projecten. Rotterdam biedt unieke kansen voor de ontwikkeling van CCS. Vertraging in de besluitvorming binnen bedrijven en binnen de overheid mag er niet toe leiden dat deze kansen niet of te laat worden benut. Ruud Lubbers Kwartiermaker Rotterdam Climate Initiative Rotterdam, juli CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

8 Samenvatting Inleiding In 2007 is het Rotterdam Climate initiative (RCI) gestart. Het RCI is een samenwerkingsverband van Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, Industrie organisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond dat zich richt op het realiseren van 50% CO 2 -reductie in Rotterdam in 2025 ten opzichte van Het merendeel van deze reductie zal moeten worden bereikt bij de grote bedrijven in het Rotterdamse havengebied. Daartoe zullen maximale inspanningen moeten worden geleverd op het gebied van energie-efficiency en duurzame energie. Het grootste deel van deze reductie (2/3 van het totaal, of wel 20 Mton/jaar) moet bereikt worden met afvang en opslag van CO 2, in het Engels aangeduid als Carbon Capture and Storage (CCS). In juni 2007 is een eerste rapport over CCS gepubliceerd, onder verantwoordelijkheid van de DCMR Milieudienst Rijnmond. De conclusie van dit rapport was dat CCS in Rotterdam mogelijk is tegen relatief lage kosten vergeleken met andere locaties. In het afgelopen jaar zijn de uitgangspunten en conclusies van het rapport uit 2007 besproken met experts en stakeholders uit de industrie, onderzoeksinstituten en financiers in binnen- en buitenland. Dit nieuwe rapport geeft de huidige inzichten van het RCI op het gebied van CCS weer en schetst het ontwikkelpad naar grootschalige toepassing van CCS. Hoofdconclusie De hoofdconclusie van dit rapport is dat Rotterdam kan beginnen met het afvangen, transporteren en ondergronds opslaan van 5 Mton CO 2 per jaar. Indien op korte termijn een start gemaakt kan worden, is dit in 2015 haalbaar. In 2025 kan CCS de uitstoot van 20 Mton CO 2 per jaar voorkomen. Hiermee kan Rotterdam voor eenderde bijdragen aan de milieudoelstellingen van het kabinet. Bedrijven in het Rijnmondgebied zijn bereid om mee te doen en willen investeren. Deze koplopers willen duidelijkheid voor de lange termijn. Het Rotterdam Climate Initiative vraagt het kabinet daarom met klem om snelheid te maken en te zorgen voor passende regelgeving, voldoende (financiële) middelen en een effectieve organisatie. Als dat niet gebeurt, komt CCS in Rotterdam te laat van de grond, zet dat een rem op de economische groei in het Rotterdamse havengebied en komen de klimaatambities van het kabinet in het gedrang. CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

9 Afvang Met betrekking tot de kosten voor de afvang van CO 2 uit niet-geconcentreerde bronnen is in het rapport van 2007 uitgegaan van het onderzoek dat door KEMA in opdracht van EnergieNed is uitgevoerd. Inmiddels is op basis van eigen (literatuur)onderzoek, informatie van technologieleveranciers, betrokken bedrijven en werkbezoeken in binnen- en buitenland een beeld gevormd van de mogelijke technologie en kosten dat specifiek op de situatie in de regio Rijnmond is toegesneden. Voor het Rijnmondgebied geldt dat een grote hoeveelheid pure CO 2 voor afvang beschikbaar is. Dit betreft met name CO 2 van installaties voor de productie van waterstof en bio-brandstoffabrieken. Voor deze installaties is CO 2 afvang relatief goedkoop en bedraagt zo n 15 euro per ton, inclusief drogen en compressie. De verwachte hoeveelheid beschikbare pure CO 2 groeit van 1 Mton in 2008 naar 2,9 Mton in Het merendeel van de 20 Mton CO 2 per jaar waarvoor afvang wordt nagestreefd, zal met post-combustion technologie worden afgevangen. De ontwikkeling van post combustion -technologie bevindt zich momenteel in de demonstratiefase. De meest toegepaste technologie is gebaseerd op het gebruik van amines. Nadeel van deze technologie is de grote hoeveelheid energie die nodig is. Mede hierdoor liggen de afvangkosten van deze technologie op 40 euro per ton bij grootschalige toepassing. Voor de demonstratieprojecten is gewerkt met twee keer zo hoge afvangkosten. Kostenverlaging is mogelijk door toepassing van meer specifieke amines, een onderzoeksveld waar TNO zich op richt, of het gebruik van andere solvents. Veelbelovend is de zogeheten ammonia-technologie, die een veel lager energieverbruik kent dan de op amine gebaseerde technologie. De bedrijven Alstom en Powerspan ontwikkelen deze technologie. Bij grootschalige toepassing van de ammonia technologie dalen de afvangkosten tot 13 euro per ton. Technologie-instituten en leveranciers verwachten dat de afvangkosten op middellange termijn ( ) zullen dalen tot 10 euro per ton afgevangen CO 2. 9 CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

10 In 2007 werd restwarmtebenutting verondersteld bij alle CO 2 -bronnen. Het RCI heeft nader onderzocht welke kostenbesparing wordt bereikt door het toepassen van beschikbare restwarmte in het Rijnmondgebied. De huidige detailanalyse voor het Botlekgebied laat zien dat zowel voldoende ruimte als warmte van de juiste kwaliteit op korte afstand van de CO 2 -bronnen beschikbaar is voor de afvang van in totaal van 3,3 miljoen ton CO 2 per jaar. Deze analyse moet nog voor het totale industriegebied worden uitgevoerd. Restwarmtebenutting bij de kolencentrales op de Maasvlakte is niet mogelijk, gezien de grote afstand tot potentiële warmtebronnen. Transport Het Havenbedrijf Rotterdam heeft in samenwerking met een aantal partijen een eerste business case voor CCS uitgewerkt. Deze business case geeft een gedetailleerd beeld van de noodzakelijke investeringen in de transportinfrastructuur. De business case gaat uit van afvang van 1 tot 5 Mton CO 2 per jaar. Deze CO 2 is afkomstig van voornamelijk pure CO 2 -bronnen en de demonstratieprojecten voor afvang. De business case bouwt voort op het bestaande OCAP-netwerk of een alternatief hiervoor. De investeringen voor het basisscenario van 1 Mton opslag per jaar bedragen ongeveer 50 miljoen euro en voor het maximum scenario van 5 Mton per jaar is dat 270 miljoen euro (investeringen prijspeil 2008). De transportkosten bedragen 20 euro per ton voor het maximumscenario en 22 euro per ton voor het basisscenario, hetgeen hoog is. De transportvergoeding is berekend zonder rijksbijdrage. Voorgesteld wordt dat betrokken markten overheidspartijen op korte termijn met elkaar nader onderzoeken of een zekere garantstelling voor een minimale CO 2 -prijs door de overheid, of een bijdrage in de investering, gecombineerd met door de bedrijven te hanteren lagere rendement-eis dan de gebruikte 15% voor de investeringen in de infrastructuur, tot een haalbaar plan leidt. Bij een doorvoer van 18 Mton per jaar of meer dalen de transportvergoedingen tot 7,5 10 euro per ton. Een nieuwe mogelijkheid voor transport is vervoer van CO 2 per schip. Met name over grotere afstanden is deze optie reëel. Commerciële partijen hebben aangegeven hiervoor belangstelling te hebben, met name voor transport over grotere afstand ten behoeve van de inzet van CO 2 voor Enhanced Oil Recovery (EOR) in bijvoorbeeld Noorwegen. De kosten van transport kunnen verder worden CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

11 verlaagd door CO 2 uit andere industriegebieden in binnen- en buitenland te transporteren via het Rotterdamse netwerk. De ontwikkeling van Rotterdam als CO 2 -hub voor Noordwest-Europa is vanuit deze optiek bezien interessant voor aanbieders van CO 2 uit deze regio vanwege de verlaging van kosten voor transport door schaalvergroting. Opslag Voor opslag van CO 2 uit Rotterdam komen (bijna) lege gasvelden in de Noordzee het meest in aanmerking. De gewenste opslagcapaciteit voor Rotterdam is ongeveer 600 Mton. In opdracht van de Nederlandse Olie en Gas Exploitatie en Productie Associatie (NOGEPA) heeft TNO verkend welke opslagcapaciteit in lege gasvelden voor CO 2 in het Nederlands deel van het continentaal plat beschikbaar is. TNO en NOGEPA hebben aangegeven dat de door Rotterdam gewenste opslagcapaciteit beschikbaar is. Naast opslag op zee is, voor Nederland als geheel, opslag in lege gasvelden op het land van belang. Op termijn bieden de gasvelden in het noorden een opslagcapaciteit van meer dan Mton. Demonstratieprojecten met opslag op land, zoals Shell nu voorbereidt voor Barendrecht, zijn van groot belang voor het verkrijgen van inzicht in de CO 2 -opslag condities ten behoeve van regelgeving voor de realisatie van de grootschalige offshore CCS-ambitie van het RCI. Uiteraard moeten daarbij de wettelijke procedures in acht worden genomen en zal opslag uitsluitend plaatsvinden indien wordt voldaan aan de wettelijke veiligheidseisen. Als het project van Shell in Barendrecht géén doorgang vindt zal dit leiden tot een vertraging van 2 jaar in de demonstratie van opslag en daardoor grootschalige CCS. De kosten voor opslag in veld Q8-A worden door Wintershall en TNO geraamd op 4,5 6,5 euro per ton. De opslagkosten van CO 2 in grotere velden en clusters van velden zijn lager door de grotere opslagvolumes en daardoor langere afschrijvingtijd. Kosten en inkomsten De kosten voor grootschalige CCS (20 miljoen ton CO 2 per jaar) bedragen op grond van bovengenoemde inzichten euro per ton. De grootste onzekerheid is gelegen in de kosten voor de afvang van CO 2, waarbij de schatting voor het lage gedeelte van de kostenrange wordt bepaald door de weliswaar veelbelovende maar nog grootschalig te demonstreren 11 CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

12 ammonia-technologie. Voor de inkomsten is het Europese systeem van emissiehandel (ETS) de belangrijkste bron. De inschattingen voor de prijs van een emissierecht in de periode lopen uiteen van 30 tot 100 euro per ton. De Europese Commissie geeft aan dat een niveau van 39 tot 45 euro per ton noodzakelijk is om een goede start met CCS te maken. De uitkomsten van dit rapport bevestigen deze veronderstelling in grote lijnen. Voor betrokken bedrijven is echter niet alleen het verwachte prijsniveau van belang maar ook de zekerheid van een prijs op voldoende hoog niveau voor een langere periode. De overheid zal deze zekerheid moeten en kunnen bieden, waarvoor verschillende wegen openstaan. Naast het emissiehandelssysteem kan de Europese Unie besluiten voor bepaalde categorieën van installaties CCS verplicht te stellen, ongeacht de prijs binnen het ETS. Alternatieven voor een verplichtstelling zijn meer marktgerichte prikkels. Het toepassen van CO 2 voor Enhanced Oil Recovery (EOR) werd in het eerste RCI rapport als aanvullende inkomstenbron gezien. Hoewel het potentieel voor EOR in beginsel onverminderd aanwezig is, zijn inkomsten hieruit niet meegenomen in deze studie. In de huidige rapportage worden daarom de inkomsten uit EOR niet gezien als voorwaarde voor toepassing van CCS, maar als een mogelijke additionele stimulans. De inzichten met betrekking tot toepassing van CO 2 in de tuinbouw zijn niet gewijzigd ten opzichte van Van groot belang is deze toepassing vooral omdat hiermee huidige investeringen in infrastructuur commercieel kunnen worden gerechtvaardigd. Het potentieel voor deze toepassing zal naar verwachting beperkt blijven tot maximaal 1 Mton op jaarbasis. Beleid De Europese Commissie heeft in januari 2008 beleidsvoorstellen gedaan voor de ontwikkeling van CCS. In grote lijnen zijn deze voorstellen ondersteunend aan de plannen voor de ontwikkeling van CCS in Rotterdam. Van belang is dat de nationale overheid op korte termijn stappen zet om, uitgaande van deze voorstellen, een helder beleidskader te ontwikkelen voor de toepassing van CCS. Om te beginnen wordt van het Rijk verwacht dat het de verantwoordelijkheid en bijbehorende aansprakelijkheid aanvaardt voor de eeuwig opgeslagen CO 2. De noodzakelijke aanpassingen van de Mijnbouwwet dienen met betrokkenheid van de Mijnraad op CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

13 korte termijn te worden geformuleerd. Met het oog op de instandhouding van benutbare infrastructuur is een herzien beleidsstandpunt voor het verwijderen van platforms en infrastructuur noodzakelijk, evenals regie op de aanwijzing van gasvelden voor de opslag van CO 2 en de consequenties daarvan voor de concessie en vergunningen. Ten aanzien van de verantwoordelijkheden voor transport en opslag is op korte termijn duidelijkheid nodig van het Rijk. Een significant deel van de CO 2 die in Rotterdam zal worden afgevangen is afkomstig uit bronnen van biogene oorsprong. Als deze zogeheten kortcyclische CO 2 wordt opgeslagen, draagt zij bij aan een daadwerkelijke verwijdering van CO 2 uit de atmosfeer en vormt daarmee een sink. Het huidige EU-ETS erkent geen reductie van het kortcyclische CO 2. Het toekennen van opslag-emissierechten aan deze biomassa-co 2 is een essentiële stimulans voor het toepassen van deze sink en het realiseren van de CCS-doelstelling aangezien de geplande kolencentrales als aanzienlijk deel van hun brandstof intake biomassa zullen gebruiken. Ontwikkeling van CCS in Rotterdam Het perspectief voor de ontwikkeling van grootschalige afvang, transport, toepassing en opslag in Rotterdam is onverminderd groot. De relatieve kosten van CCS zijn gunstig ten opzichte van vergelijkbare industriële complexen elders in Europa. Het voortvarend ontwikkelen van CCS kan daarmee een positieve vestigingsfactor worden voor de industrie in het Rijnmondgebied. Om dit voordeel te bewerkstelligen dient de toepassing van CCS op korte termijn te worden gerealiseerd. De strategie voor het realiseren van de CCS doelstelling moet rekening houden met de onderlinge afhankelijkheden bij afvang, transport en opslag op het gebied van planning, financiering, investeringsrisico s, schaalgrootte, technologie ontwikkeling en regelgeving. Op basis hiervan is het optimale ontwikkelpad van CCS in kwalitatieve termen geanalyseerd. Deze analyse leidt tot de volgende aanbevelingen: - grootschalige pijpleiding infrastructuur is noodzakelijk voor kosteneffectief transport naar offshore-velden; - import van CO 2 uit pure CO 2 bronnen elders naar Rotterdam kan een belangrijke bijdrage leveren aan het op korte termijn realiseren van 13 CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

14 een kritische schaalgrootte voor transport en daarmee aan het van de grond krijgen van CCS; - grote demoprojecten voor afvang, transport en opslag moeten simultaan worden uitgevoerd. Bij deze realisatie kunnen de volgende stappen worden gezet: - ontwikkeling van het basisscenario voor transport. Voorgesteld wordt dat betrokken markt- en overheidspartijen op korte termijn met elkaar nader onderzoeken of een zekere garantstelling voor een minimale CO 2 -prijs door de overheid, gecombineerd met de door de bedrijven gehanteerde lagere rendementseis voor de investeringen in de infrastructuur, tot een haalbaar plan kan leiden; - het RCI kan faciliteren bij het starten van afvangprojecten bij nieuwe pure CO 2 -bronnen en demonstratieprojecten voor het zo snel mogelijk toegroeien naar een scenario van 5 Mton CO 2 -afvang op jaarbasis. Om tijdig een doorgroei naar 20 Mton afvang op jaarbasis mogelijk te maken zijn demonstratieprojecten, met name in de bestaande industrie en de nieuwe elektriciteitsopwekking, essentieel. Het Rijk wordt gevraagd bij te dragen aan dit maximum scenario, waarvoor circa 150 miljoen euro voor demonstratieprojecten noodzakelijk is; - de investeringen in infrastructuur voor het 20 Mton -scenario zijn pas mogelijk indien duidelijkheid wordt verschaft over verantwoordelijkheden voor transport en opslag op nationaal niveau. Via de landelijke Taskforce CCS wil het RCI hieraan bijdragen. Organisatie Uit gesprekken met de belangrijkste belanghebbenden blijkt dat zowel van de zijde van de overheid als het bedrijfsleven duidelijk is dat het nu tijd is voor de volgende fase in de realisatie van CCS in Rotterdam. Het RCI zal starten met bovengenoemde activiteiten vanuit het bestaande platform CCS. Het huidige platform is vooral gericht op kennisuitwisseling. In de volgende fase zullen vanuit dit platform concrete stappen worden gezet om de business case voor fase 1 en de demonstratieprojecten te realiseren, onder leiding van de voorzitter van het platform. CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

15

16 Inhoudsopgave Voorwoord 6 Samenvatting 8 H. 1 Afvang van CO Bronnen Afvang Techniek Werking van post-combustion afvang Kosten van post-combustion afvang Status afvangtechnologie en demo s Inzet industriewarmte voor afvang Inventarisatie warmtebronnen Economische beschikbaarheid en prijs warmte Ontwikkelingen in warmte-aanbod Rijnmond Conclusies en aanbevelingen 48 H. 2 Opslag van CO Opslagcapaciteit in Nederland Noordzee gunstige opslaglocatie Opslagcapaciteit Noordzee Kosten voor opslag Mogelijkheden voor Enhanced Oil Recovery Toelichting en criteria EOR met CO Potentieel uit EOR in Noordzee Conclusies 61 H. 3 Infrastructuur voor CO 2 transport Fase 1: van nu tot 5 Mton per jaar in Uitgangspunten van de business case Basisscenario: afvang van 2 Mton CO 2 per jaar vanaf Maximum scenario: tot 5 Mton CO 2 per jaar vanaf Kosten Mogelijke transportvergoedingen Planning en realisatie Fase 2: uitbouw naar 20 Mton per jaar Transport per schip Conclusies en aanbevelingen 82 H. 4 Kosten, inkomsten en financiering Inkomsten Emissiehandelssysteem 86 CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

17 4.1.2 Glastuinbouw en andere gebruikers Enhanced Oil Recovery (EOR) Samenvatting inkomsten Financiering Financieringsvoorwaarden algemeen Financieringsvoorwaarden CO 2 -afvang Financieringsvoorwaarden CO 2 -transport Financieringsvoorwaarden CO 2 -opslag Financiële arrangementen vanuit de overheid Haalbaarheid van de verschillende fases Basisscenario (2 Mton per jaar) Maximumscenario (5 Mton per jaar) Fase 2 (20 Mton per jaar) Haalbaarheid businesscase fase Conclusies en aanbevelingen 101 H. 5 Beleid en regelgeving De ontwikkeling van het beleid Nederland: Schoon en zuinig EU: Climate Action Nederland: Taskforce CCS Tijdslijnen De ontwikkeling van de CCS-keten Afvang Transport Opslag Keten als netwerk Conclusies en aanbevelingen 126 H. 6 Ontwikkelpad van CCS in Rijnmond en organisatie CO 2 -netwerk Ontwikkelpad van CCS in Rijnmond Organisatie van het CO 2 netwerk Organisatievormen in de verschillende fasen Het CO 2 -netwerk Conclusies en aanbevelingen 144 H. 7 Conclusies en aanbevelingen CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

18 Inleiding In juni 2007 publiceerde het Rotterdam Climate Initiative een eerste rapport over de mogelijkheden van CO 2 afvang transport en opslag (in het Engels Carbon Capture en Storage, CCS) in de Rijnmond. Naast energiebesparing, duurzame energie, restwarmtebenutting en het toepassen van biomassa is CCS belangrijk in het realiseren van de CO 2 -doelstelling van het Rotterdam Climate Initiative, 50% reductie in CO 2 -uitstoot in 2025 ten opzichte van Na het uitkomen van dat rapport zijn vele gesprekken gevoerd met betrokken bedrijven, bezoeken afgelegd en is gerekend aan de uitgangspunten van de studie. De conclusies van het afgelopen jaar zijn beschreven in dit rapport. Zoveel als mogelijk heeft het RCI vooraf de resultaten besproken met nationale en internationale experts op het gebied van CCS. Niet op alle punten bestaat er overeenstemming tussen experts en ook variëren de inschattingen hoe mogelijke ontwikkelingen zullen verlopen. In dit rapport wordt op deze punten een bandbreedte gepresenteerd die recht doet aan de verschillen in benadering. De belangrijkste verschillen in inzicht liggen in de te verwachten kosten voor de ontwikkeling van de technologie voor de afvang van CCS. Daarom wordt in dit rapport veel aandacht besteed aan de ontwikkelingen op dit gebied. Belangrijke elementen hierin zijn de verschillende concepten voor (post-combustion) afvang technologie en de mogelijke toepassing van restwarmte. In april 2008 heeft in het kader van het RCI het Havenbedrijf Rotterdam, in samenwerking met Linde Gas, OCAP, Wintershall en DCMR Milieudienst Rijnmond, een eerste business case ontwikkeld voor transport en opslag van 1-5 Mton CO 2 op jaarbasis. Deze business case wordt samengevat in dit rapport en is vertrekpunt voor de uiteindelijk te realiseren doelstelling van 20 Mton op jaarbasis. Dit betekent dat de cijfers voor transport en opslag voor de eerste fase van 1-5 Mton een grotere nauwkeurigheid hebben dan voor de volgende fasen. Deze rapportage geeft naast een grondige analyse van technologie, kosten en inkomsten ook een ontwikkelpad voor de implementatie van CCS in Rotterdam. Dit ontwikkelpad wordt onderschreven door de Board van het RCI onder voorzitterschap van burgemeester Opstelten van Rotterdam en oud-premier Ruud Lubbers als kwartiermaker van het RCI. In de Board werken Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, ondernemersorganisatie Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond samen aan het realiseren van de Rotterdamse doelen voor CO 2 -reductie. CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

19 Leeswijzer Dit rapport is een verdere uitwerking van het RCI rapport over CCS dat in is verschenen. In het rapport worden eerst de technisch-economische feiten en gegevens van de CCS-keten gepresenteerd. Vervolgens wordt ingegaan op de meer organisatorische aspecten, zoals financiën, beleid en organisatie. De managementsamenvatting aan het begin van het rapport geeft in vogelvlucht de inhoud, de conclusies en de aanbevelingen van het rapport weer. De eerste hoofdstukken geven antwoord op de volgende vragen: Wat is er geleerd in het afgelopen jaar over techniekontwikkeling en over kosten en randvoorwaarden van deze technieken? Deze lessen zijn weergegeven per onderdeel van de keten: afvang (hoofdstuk 1), opslag (hoofdstuk 2) en transport (hoofdstuk 3). De volgorde is zo gekozen dat de lezer eerst meer weet over de bronnen en de putten en daarna pas het transport daartussen. In hoofdstuk 4 en 5 wordt de omgeving rond CCS beschreven: - wat zijn de mogelijke bronnen van inkomsten en hoe kunnen CCS projecten gefinancierd worden (hoofdstuk 4)? - wat gebeurt er op het gebied van beleid en regelgeving (hoofdstuk 5)? Beide hoofdstukken bevatten vanuit het perspectief van het RCI conclusies en aanbevelingen voor volgende stappen. Hoe CCS in de regio Rijnmond echt van de grond te krijgen en hoe dit het beste georganiseerd kan worden, wordt in hoofdstuk 6 beschreven. Het rapport wordt afgesloten met algemene conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 7). 1. CO 2 -afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, mei 2007, RCI/DCMR 19 CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

20

21 1. AFVANg VAN CO 2

22 1. AFVANg VAN CO 2 In het RCI-rapport van is een eerste analyse gemaakt van de CO 2 - bronnen in de regio Rijnmond en de kosten van afvang van CO 2, mede in relatie tot het gebruik van restwarmte. In het afgelopen jaar zijn deze cijfers tegen het licht gehouden en zijn gesprekken gevoerd met technologieontwikkelaars. Dit heeft tot nieuwe inzichten geleid. Dit hoofdstuk is een samenvatting van wat het afgelopen jaar is geleerd op het gebied van afvang van CO 2. Het hoofdstuk is als volgt opgebouwd: - update van de kennis op het gebied van de bronnen (1.1); - de ontwikkeling op het gebied van afvang (1.2); - gebruik van industriewarmte (1.3); - conclusies en aanbevelingen (1.4). 2 CO 2 -afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, mei 2007, RCI/DCMR CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage

23 1.1 Bronnen In het RCI-rapport van 2007 is een eerste inschatting gemaakt van de mogelijke bronnen voor CO 2 -afvang in de regio Rijnmond. In dat rapport is een onderverdeling gemaakt naar verschillende bronnen 3 : - categorie 1 = pure CO 2 ; - categorie 2 = meer dan 10% CO 2 in rookgas; - categorie 3 = minder dan 10% CO 2 in rookgas. Met de toenmalige gegevens is ingeschat welke bronnen mogelijk geschikt zouden kunnen zijn voor afvang van CO 2. Sinds die tijd heeft het RCI een nulmeting uitgevoerd 4 waardoor ons inzicht in de emissiegegevens van CO 2 in de regio is verbeterd. Ook is een meer gedetailleerde analyse gemaakt van de emissies van bijna alle industriële puntbronnen, waardoor we beter inzicht hebben in de mogelijke geschiktheid van emissiebronnen. Het RCI beoogt de CO 2 -emissie van Rotterdam in 2025 met 50% te reduceren ten opzichte van de uitstoot in In de nulmeting is de CO 2 -uitstoot in 1990 en 2005 berekend. Ook is een schatting gemaakt van de CO 2 -uitstoot in 2025 volgens de autonome ontwikkeling, dus zonder beleidswijzigingen en zonder de inzet van het RCI. De uitkomsten zijn weergegeven in figuur 1.1 (zie volgende pagina). 3 In alle gevallen was de minimum emissie per inrichting 50 kton per jaar. 4 L.F. Verheij (ed.), Nulmeting, uitstoot CO 2 Rotterdam, Rotterdam Climate Initiative, juni CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage 2008

24 Totaal CO 2 - emissie Mton Doe lstelling R C I Figuur 1.1 Totale emissie van CO 2 in 1990 (24 Mton), 2005 (29 Mton) en 2025 (46 Mton) in Rotterdam, stad en haven tezamen (De RCI-doelstelling van 50% reductie in 2025 t.o.v 1990 is ook weergegeven. Van de 46 Mton uitstoot in 2025 is 42 Mton afkomstig van industrie en energieopwekking.) De totale uitstoot van CO 2 in Rotterdam mag in 2025 de 12 Mton niet overstijgen. Zonder beleidswijzigingen en zonder de inzet van het RCI zou de uitstoot oplopen tot 46 Mton in Dit betekent dat in 2025 een CO 2 reductie van 34 Mton moet worden gerealiseerd om de doelstelling te bereiken. Een groot deel hiervan, 32 Mton, moet bij de industrie worden gerealiseerd. In figuur 1.2 (zie volgende pagina) is een verdeling gegeven van de uitstoot van de industrie per sector. CO 2-afvang, -transport en -opslag in Rijnmond, rapportage