Verkennend onderzoek kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam

Transcriptie

1 Verkennend onderzoek kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam Rapportage - oktober 2015 Arjan Monteny, Groeisaam Jan Willem v.d. Schans, LEI-Wageningen UR

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en achtergrond 1.2 Waarom korte voedselketens? 1.3 Afbakening en aanpak onderzoek 2. Analyse initiatieven en aanbod uit de regio 2.1 Belangstelling en samenwerking 2.2 aanbod producten 2.3 Positionering en marktsegment 3 Analyse aanwezige afzetkanalen in Rotterdam 3.1 Nieuwe totaalconcepten, met combinatie van winkel en horeca 3.2 Boerenmarkten 3.3 (Biologische) speciaalzaken 3.4 Internet en maaltijdboxen 3.5 Supermarkten 3.6 Horeca 4. Behoeften consumenten en afnemers uit afzetkanalen 4.1 Consument 4.2 Afnemers in diverse afzetkanalen 5. Logistieke barrière 6. Kansen voor doorbraken 6.1 Opschaling enkele korte ketens 6.2 Alternatieve Boeren afzetkanalen, boerenwinkels 7. Conclusies en mogelijke vervolgstappen 7.1 Conclusies 7.2 Aanbevelingen en mogelijke vervolgstappen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage Verkennend onderzoek

3 Inleiding 1.1 Aanleiding en achtergrond In de omgeving van Rotterdam en in de stad zelf wordt een breed scala aan hoogwaardig voedsel geproduceerd. De meeste boeren en tuinders zetten hun producten af via gespecialiseerde groothandels en coöperaties, met slechts een anoniem contact met de uiteindelijke consument. Steeds meer boeren en tuinders zoeken wegen voor rechtstreekse afzet, in direct contact met de consument. Daarnaast groeit bij consumenten in steden als Rotterdam de behoefte aan eerlijk voedsel en aan inzicht waar dit voedsel vandaan komt en hoe het is geproduceerd. Binnen deze relatief nieuwe ontwikkelingen weten vraag en aanbod elkaar echter nog niet goed te vinden. De in de afgelopen decennia uit elkaar gegroeide werelden van consumenten en producenten komen moeilijk bij elkaar. In en om de stad zijn er tal van initiatieven om deze twee werelden te verbinden. De Regionale Food Council (RFC) Rotterdam probeert deze initiatieven te stimuleren. De ambitie van de RFC is om de totale keten van de regionale voedselproducenten tot de afzet aan de consument of stedelijke verwerkende bedrijven uit te breiden en te versterken. Er bestaat in Rotterdam al enige ervaring met korte keteninitiatieven (onderzoek in opdracht van provincie Zuid-Holland, Groen Magazine): Restaurant Van de Boer (inmiddels failliet; kocht zoveel mogelijk regionaal in), Rotterdamse Oogst (organiseert markten voor regionale producenten en tussenschakels met een regionaal aanbod), Groene Passage (betrekt gedurende het seizoen zoveel mogelijk van regionale boer en tuinder), restaurant De Eendracht/Dertien (koopt veel direct en/of regionaal in) en Hotspot Hutspot (koopt veel regionaal en/ of biologisch in). Tevens kennen we in Rotterdam al enige jaren groenteabonnementen (van boerderij Landzicht), een webwinkel van Biologisch Goed (met regionaal aanbod aangevuld met landelijk en internationaal) en Vers 24/7 (met regionaal aanbod gericht op horeca en grootverbruik). Recent zijn er nieuwe samenwerkingsverbanden ontstaan vanuit regionale producenten en zijn er binnen de stad nieuwe, aansprekende afzetkanalen ontstaan, zoals Marqt, Stadsmarkt, de Markthal Rotterdam en de Fenix Food Factory. Voor de RFC aanleiding om door te pakken met het project Verkennend onderzoek naar de kansen opschaling korte voedselketens rond Rotterdam. Uit vooronderzoek voor dit project is gebleken dat veel agrarische ondernemers nog zoeken naar manieren om hun afzet in de stad te vergroten en naar wegen om als ondernemers en als verschillende regio s rondom Rotterdam samen te werken om de sterk gedifferentieerde stedelijke consument een compleet en gevarieerd aanbod te kunnen bieden. De RFC wil een faciliterende rol spelen bij de vorming van nieuwe samenwerkingsverbanden van producenten en/met stedelijke afnemers. De RFC heeft een externe verkenning laten uitvoeren waarbij met de diverse partijen is onderzocht hoe kansrijk de beoogde opschaling van de afzet is en hoe deze het beste kan worden vormgegeven. Het verkennend onderzoek Kansen opschaling Korte Voedselketens Rotterdam is uitgevoerd in de periode december 2014 tot september 2015, door Arjan Monteny (Groeisaam) en Jan Willem van der Schans (LEI- Wageningen UR). Opdrachtgever is de gemeente Rotterdam, samen met de regionale Food Council Rotterdam (RFC); zie hiervoor: Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 3

4 Het project is medegefinancierd door de provincie Zuid-Holland en Fondsen LTO Noord. De provincie Zuid-Holland en LTO Noord zijn intensief betrokken geweest bij de uitwerking doordat vertegenwoordigers hebben deelgenomen aan de begeleidingsgroep. Het verkennend onderzoek geeft antwoord op de volgende vragen: 1. Is een breed pakket van regionale voedselproducten voor de stedelijke vraag in Rotterdam mogelijk? 2. Op welke wijze hebben ondernemers en samenwerkingsverbanden de weg naar de stad gevonden? Waar loopt men daarbij tegenaan? 3. Is (verdere) samenwerking tussen de verschillende regio s en ondernemers mogelijk? 4. Hoe zou het aanbod zich verder kunnen organiseren om tot snelle, duurzame en efficiënte opschaling te komen? En hoe zit dat voor de vraag van consumenten en afzetkanalen? 5. Welke afzetkanalen in Rotterdam bieden de meeste potentie voor opschaling? Het onderzoek bouwt voort op eerdere handelsmissies en verkenningen die vanuit de RFC hebben plaatsgevonden. In 2013 zijn 3 handelsmissies georganiseerd naar Midden- Delfland, de Krimpenerwaard en de Hoeksche Waard. Tenslotte was er begin 2014 een vierde handelsmissie naar IJsselmonde. Verder is er een duidelijke link met het economisch beleid van de gemeente Rotterdam. Food is een van de sectoren die prioriteit krijgt van de gemeente. De opbouw van dit rapport is als volgt: 1. Inleiding 2. Analyse initiatieven en aanbod vanuit de regio s. 3. Analyse aanwezig afzetkanalen in Rotterdam. 4. Behoeften consumenten en afnemers vanuit diverse afzetkanalen. 5. Logistieke barrière. 6. Kansen voor doorbraken. 7. Conclusies en mogelijke vervolgstappen. 1.2 Waarom korte voedselketens? Het verkennend onderzoek richt zich op de mogelijkheden voor opschaling van korte voedselketens in de regio Rotterdam. Er is geen strikte definitie gehanteerd van wat wel en niet tot een korte voedselketen wordt gerekend. Voor het begrip korte voedselketens zijn in het onderzoek de volgende uitgangspunten gehanteerd: Niet anonieme ketens van regionale voedselproductie. De consument weet van welke boer of tuinder het product afkomstig is en kent de betreffende boer of tuinder. Er is sprake van direct contact, dan wel is desgewenst direct contact mogelijk. De fysieke afstand tussen producent en consument is beperkt tot maximaal 50 kilometer. Dit hoeft overigens nog geen maatstaf te zijn voor de afstand die een product daadwerkelijk aflegt. Als gevolg van logistieke optimalisatie wordt er door diverse initiatieven van korte voedselketens gebruik gemaakt van hergroepering in een centraal distributiecentrum buiten de regio (rondom) Rotterdam. Bijvoorbeeld: Willem&Drees Het aantal ketenschakels is beperkt. Tussen producent en consument zit maximaal 1 andere ketenschakel. Dit behoudens eventuele dienstverleners en vervoerders die geen eigenaar worden van het product. Uiteindelijk gaat het niet om de strikte definitie maar om de achterliggende redenen waarom we ketens zouden willen verkorten (zie hierna). Als een keten met twee tussenschakels wel een eerlijke prijs uitbetaalt aan de boer en de eindconsument eerlijk informeert over de oorsprong dan is het doel bereikt en doet de definitie er minder toe. De huidige, reguliere voedselketens zijn in de loop van eeuwen ontstaan. Vooral in de laatste decennia heeft hierin een verdere opschaling, segmentering, specialisatie en efficiëntieslag plaatsgevonden. Dit heeft in Nederland en West-Europa geleid tot een ruim aanbod van kwalitatief goed en betaalbaar voedsel. Door de schaalgrootte worden kosten voor onder andere logistiek en distributie beperkt. Deze ontwikkeling heeft een keerzijde: Aanbod en consumptiepatronen zijn geüniformeerd en minder divers geworden. Concentratie van marktmacht in de keten bij enkele grote inkopers. Prijzen voor boeren en tuinders staan continu onder druk (marges zitten elders in de keten). Door schaalvergroting en lage prijzen heeft de landbouw meer impact op milieu en omgeving. De afstand tussen consument en producten en tussen burger en boer is groter geworden. Consumenten kennen de bron van hun voedsel niet meer. Steeds meer consumenten, producenten en nieuwe afzetkanalen zoeken naar alternatieven voor de grootschalige, anonieme voedselketen en vormen korte ketens. Waarom zoekt men dit in korte voedselketens? Het gesleep met voedsel over de wereld wordt vaak genoemd als een belangrijke reden om voedselketens te verkorten. Het aantal kilometers dat voedsel heeft afgelegd van boer naar bord (de foodmiles) is weliswaar enorm toegenomen, maar de met voedseltransport samenhangende CO 2 uitstoot is niet altijd de grootste bron van broeikasgas. CO 2 emissie ten gevolge van de teelt zelf (energie- en kunstmestgebruik) of ten gevolge van oogst, (lichte) bewerking en verpakking kan ook substantieel zijn. Een ander argument om ketens korter te maken is de kwaliteit van het verse product. Hoewel er allerlei innovaties in koeling en verpakking zijn, blijkt toch dat direct in een korte keten aangeboden versproducten vaak een hogere kwaliteit en langere houdbaarheid hebben. Tevens is aan de orde dat voor langere ketens vaak variëteiten of recepturen gekozen worden die de houdbaarheid vergroten, terwijl dat niet altijd de smaak en / of samenstelling ten goede komt. Bijvoorbeeld zacht fruit wordt te vroeg geoogst, producten die zouden moeten worden gemaakt van rauwe eieren of rauwe melk worden toch eerst gepasteuriseerd, etc. Het voordeel van een korte tot zeer korte keten is dat gekozen kan worden 4 Verkennend onderzoek

5 voor veel kwetsbaardere variëteiten, veel betere afrijping (aardbeien, tomaten, bladgroenten) en/of voor recepturen zonder of met zeer weinig conserveermiddelen of -technieken (bavarois, etc.). Dit breidt het scala aan keuze mogelijkheden uit en maakt het aanbod gezonder. Ketenverkorting doet ook opgang in meer gangbare voedselketens als manier om de transparantie te vergroten. Steeds meer wordt duidelijk dat de risico s dat er iets mis is qua productsamenstelling (paardenvlees terwijl rundvlees wordt aangeduid) of voedselveiligheid (melamine) vooral optreden in lange ketens met verschillende schakels, die soms ook belang hebben bij onduidelijkheid en anonimiteit. Hoewel allerlei systemen bestaan en worden verfijnd om ook in dergelijke ketens risico s te beheersen, is er een trend om partijen met een onduidelijke rol uit de keten te weren. Minder ketenschakels leidt niet alleen tot meer transparantie, maar kan ook leiden tot een grotere marge voor de overgebleven schakels. economie waarin producten worden hergebruikt. Als materialen die vrijkomen bij productie, verwerking of consumptie moeten worden hergebruikt in een nieuwe cyclus, dan gaat dit veel makkelijker als productie, verwerking en consumptie op korte afstand van elkaar liggen. Dit scheelt transport en het komt vaak ook de kwaliteit van het hergebruik ten goede. Bijvoorbeeld bierbostel, een afvalproduct van de bierbrouwerij, kan als brijvoer voor melkkoeien dienen. De bierbostel kan ook gedroogd worden (tot brokken) zodat ze langer houdbaar is, maar dat kost energie en brijvoer is beter verteerbaar voor koeien. Ook voor de circulaire economie geldt dat transparantie over de herkomst van het her te gebruiken materiaal de aanwendingsmogelijkheden vergroot. Gemengd afval van onbekende oorsprong verdwijnt in de verbrandingsoven, organisch afval kan worden gecomposteerd of, als precies bekend is wat de samenstelling is, zelfs dienen als diervoeder. Het verminderen van het aantal (onnodige) tussenschakels in een voedselketen betekent dat er minder marge wegvloeit naar partijen die geen waarde toevoegen. Voor steden als Rotterdam zijn korte ketens ook van belang omdat op deze manier de landbouw als economische drager van het landschap rond de stad behouden blijft. De regionale landschappen hebben een belangrijke functie als uitloopgebied voor de inwoners van de stad. Waar voorheen de verschillende functies van het landschap rond de stad eerder gescheiden werden landbouw naast natuur en naast recreatie is er nu een trend om verschillende functies te stapelen: landbouw die ook ruimte biedt aan biodiversiteit en ontspanning. Deze omslag heeft te maken met de financierbaarheid van het landschap esthetisch groen kost meer in onderhoud dan productief groen maar ook met de aantrekkelijkheid van het landschap voor grote groepen stedelingen. De grote, aangelegde natuur- en recreatiegebieden zijn minder in trek dan de akkerbouw en veehouderijgebieden waar burgers ook terecht kunnen bij de boer voor de directe inkoop van hun voedsel. Een andere kans voor kortere voedselketens is de aansluiting met de circulaire economie; dit is een Eetbaar Rotterdam Dit kan betekenen een hogere prijs voor de boer of tuinder en/of een lagere prijs voor de consument. Indien de geografische afstand tussen de stad en de voedselproductie, verwerking en distributie kort is, kan dit ook betekenen dat meer banen worden gecreëerd in het lokale voedselcluster, juist ook banen die goed toegankelijk zijn voor mensen met een lager opleidingsniveau en weinig ervaring op de arbeidsmarkt. Steden hebben immers niet alleen behoefte aan banen voor hoogopgeleiden, maar ook aan zinvolle werkplekken voor mensen met een handicap, psychische of sociale problemen. Korte ketens maken het mogelijk dat primaire producenten directe feedback krijgen van eindconsumenten op hun producten of diensten aanbod en dat ze met deze feedback direct weer aan de slag kunnen om hun aanbod te verbeteren. Deze directe terugkoppeling bestaat niet in lange ketens, die voor marktgerichte innovatie veel afhankelijker zijn van allerlei tussenschakels waardoor Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 5

6 de vertaling van klantwensen in nieuwe producten en diensten niet zo snel verloopt. In het directe contact met de producent, wordt de consument in feite mede-producent (prosumer) wat leidt tot innovaties waar ook andere voedselketens baat bij kunnen hebben. Uit een omnibusenquête van de gemeente Rotterdam in 2013 is gebleken dat viervijfde van de Rotterdammers belang hecht aan biologisch, fairtrade en lokaal geproduceerd voedsel. De drie eigenschappen ontlopen elkaar niet zoveel in het belang dat Rotterdammers eraan hechten. Tweederde van de Rotterdammers vindt lokaal geproduceerd voedsel belangrijk. Daarbij wordt vooral als redenen genoemd: milieu, steunen van producenten in de omgeving en weten waar het voedsel vandaan komt. 1.3 Afbakening en aanpak onderzoek In dit verkennend onderzoek is voortgebouwd op de bestaande contacten in de verschillende regio s rondom Rotterdam (o.a. vanuit de handelsmissies). In het onderzoek is specifiek gekeken naar de volgende regio s rondom Rotterdam: 1. Hoeksche Waard 2. Midden-Delfland 3. Goeree-Overflakkee 4. IJsselmonde 5. Krimpenerwaard 6. Voorne-Putten Voor de regio Westland/Oostland is een aanvullende verkenning uitgevoerd door Jeroen van Lent, student Hogeschool InHolland. De uitkomsten van deze aanvullende verkenning zijn meegenomen in dit rapport, De uitvoering van het verkennend onderzoek heeft plaatsgevonden in nauwe samenspraak met de opdrachtgever en de begeleidingscommissie. De begeleidingscommissie is gedurende de loop van het onderzoek vijf maal bijeen gekomen. Voor de samenstelling van de begeleidingscommissie: zie bijlage 1. Bij de uitvoering van het verkennend onderzoek is de volgende aanpak gevolgd: 1. De resultaten van eerdere verkenningen en handelsmissies zijn bestudeerd. Hieruit zijn concrete aanknopingspunten geselecteerd met de meeste potentie voor opschaling. Tevens zijn hieruit contactpersonen geselecteerd vanuit de verschillende regio s, afzetkanalen en individuele initiatieven. 2. Er zijn gesprekken gevoerd met voorlopers en centrale contactpersonen van initiatieven en samenwerkingsverbanden in de onderscheiden regio s. Zie bijlage voor een overzicht van de verschillende contactpersonen. 3. Er zijn gesprekken gevoerd met stedelijke afzetkanalen die producten uit korte voedselketens verkopen en de potentie hebben voor verdere opschaling. Zie bijlage voor een overzicht van de verschillende contactpersonen. 4. Op 29 april 2015 is er een werkbijeenkomst gehouden met vertegenwoordigers vanuit de regio s / samenwerkingsverbanden van boeren en tuinders, vertegenwoordigers vanuit afzetkanalen, medewerkers gemeente Rotterdam en enkele leden van de RFC Rotterdam. Zie het verslag met presentaties in de bijlagen. 5. Er zijn verdiepende gesprekken gevoerd met ondernemers uit enkele ketens die de potentie hebben om op korte termijn tot een aanzienlijke opschaling te komen. In de gesprekken is ingezoomd op het wegnemen van drempels die de opschaling belemmeren of vertragen. 6. Er is een overzicht gemaakt van verschillende concrete logistieke oplossingen. 7. Onderhavige rapportage is opgesteld met een overzicht van bevindingen en aanbevelingen. Kaart voedselproductie regio Rotterdam 6 Verkennend onderzoek

7 2. Analyse initiatieven en aanbod vanuit de regio s 2.1 Belangstelling en samenwerking Rotterdam heeft de laatste jaren een naam opgebouwd als het gaat om innovaties in de voedselsector en in het bijzonder waar het gaat om korte ketens en stadslandbouw. Mede als gevolg hiervan is er bij producenten in de regio s rondom Rotterdam toenemende interesse voor korte voedselketens in het algemeen en directe afzet in Rotterdam in het bijzonder. Er worden diverse initiatieven ontplooid, ook in regio s waar voorheen nog niet zoveel initiatief werd ontplooid, zoals Voorne- Putten. Korte afzetketens zijn inmiddels niet alleen meer het terrein is van kleinschalige producenten. Ook steeds meer grotere agrarische productiebedrijven in de relatief grootschalige akkerbouwsector zijn actief in korte ketens. Voorbeelden: Producenten in de onderzochte regio s werken op verschillende manier onderling samen: 1. Samenwerking in de regio met een relatief grote groep diverse ondernemers, soms ook met nietagrarische ondernemers en verwerkers. Voorbeelden: coöperaties Groene Hart en Buutegeweun. Voordeel: met een relatief grote groep / groot volume meer armslag kunnen organiseren en door het brede karakter gemakkelijker regionale gemeenten kunnen binden. Nadeel: door grote diversiteit in producten en bedrijfsvisies lastig tot een gezamenlijke en slagvaardige aanpak en investeringsbereidheid te komen. 2. Samenwerking in de regio met ondernemers binnen één sector van de landbouw. Voorbeelden: Hoeksche Waardse Telers (deze samenwerking richt zich op de teelt en verkoop van een unieke streekaardappel: de Hoeksche Rooie; dit is inmiddels een erkend streekproduct), Zuivelcoöperatie Midden-Delfland i.o en Boeregoed, een samenwerking van biologische tuinders in Westland/Oostland. Voordeel: uniformiteit partners en gezamenlijke productontwikkeling. Nadeel: beperkt productpakket. 3. Samenwerking tussen een beperkt aantal individuele ondernemers in de regio. Deze is meestal gekoppeld aan een specifieke sector. Voorbeelden: Hoeksche Chips en Novifarm. Voordeel: selectie deelnemers op ondernemerskracht en zelfde visie. Hierdoor snelheid en bereidheid tot investeren. Nadeel: minder collectief, waardoor steun gemeenten / overheid lastiger is. De initiatieven waarin (agrarische) ondernemers in de regio samenwerken in korte voedselketens zijn vooral kleinschalig en bestaat veelal uit losse verbanden, zonder juridische vorm. Er is inmiddels een aantal meer formele samenwerkingsverbanden, zoals: coöperatie Buutegeweun op Goeree-Overflakkee en de Groene Hartcoöperatie. Er kan overigens niet worden vastgesteld dat formele samenwerkingsverbanden het in termen van omzet beter doen dan de lossere vormen van samenwerking. Buutegeweun buutegeweungo is een coöperatie met ongeveer 30 leden en heeft in 2014 de BV Buutegeweun gevormd, voor de afzet van producten in de Markthal in Rotterdam. Na een paar maanden is de BV failliet gegaan en zijn de activiteiten gestaakt. De coöperatie bestaat nog wel, maar is momenteel niet actief in de afzet van producten; de coöperatie is zich aan het beraden hoe verder te gaan. De Groene Hartcoöperatie groenehartcooperatie.nl/ heeft 27 leden. Met de afzet richt deze coöperatie m.n. op de eigen regio, zowel in bezorging als in samenwerking met winkels, horeca en catering. Er is een eigen verkoop op markten via de Groene Hart Marktwagen. Innovatief is de samenwerking met de regionale supermarktformule Hoogvliet, die de producten als herkenbaar streekproduct in het Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 7

8 Hoeksche Chips uit de Hoeksche Waard schap legt: Hoogvliet supermarkt onderscheidt zich hiermee van andere (grotere) supermarktketens met vestigingen in de regio en benadrukt de eigen regionale wortels. In het onderzoek is vrijwel geen interregionale samenwerking vastgesteld tussen de initiatieven van agrarisch ondernemers in de verschillende regio s. Daar waar producten van verschillende ondernemers uit verschillende regio s in één afzetconcept worden verkocht, ligt de coördinatie hiervan bij derden; afnemers zoals Vers 24/7 Rechtstreex en Willem&Drees Kennelijk hebben agrarische ondernemers zelf nog geen noodzaak gezien tot interregionale samenwerking. Enige uitzondering is Biologisch Goed: Dit is een samenwerking van een aantal biologische producenten uit verschillende regio s rondom Rotterdam. Deze samenwerking is gefaciliteerd door Biologisch Goed Van Eigen Erf, een landelijk initiatief gericht op de promotie van biologische producten en de rechtstreekse afzet door biologische boeren. Meer dan 100 biologische boeren voeren het certificaat Biologisch Goed Van Eigen Erf. In de meeste onderzochte regio s is sprake van samenwerking tussen agrarische ondernemers veelal in combinatie met de betreffende afdeling van LTO Noord en de betreffende gemeente(n). Alleen op Voorne- Putten en in de regio Westland/Oostland is er van een dergelijke samenwerking (nog) geen sprake. Vanuit de Greenport Westland/Oostland (waarin o.a. de regionale gemeenten samenwerken) is local for local wel één van de aandachtspunten en is er wel interesse in de samenwerking in de regio Rotterdam. De gemeenten in de andere regio s stimuleren agrarische ondernemers d.m.v. projectondersteuning, meedenken over ontwikkelingrichtingen en het verbinden van netwerken. De gemeenten doen dit vanwege de mogelijkheden die dit biedt om de regio op de kaart te zetten d.m.v. regiobranding: het vergroten van de bekendheid van de regio en het stimuleren van recreatie en toerisme. Daarnaast vinden de betrokken gemeenten het belangrijk om de ontwikkeling en innovatie van de regionale agrarische sector te stimuleren. Door de steun van gemeenten wordt activiteiten van korte ketens en de onderlinge samenwerking gestimuleerd. De aanbieders vanuit de regio s geven aan het belangrijk te vinden om hun producten een meerwaarde mee te geven door het unieke en onderscheidende karakter van de eigen regio te benadrukken. Op IJsselmonde is de collectieve aanpak van korte keteninitiatieven de afgelopen jaren gestagneerd. Dit wordt vooral geweten aan andere discussies die spelen binnen de regio en in de verbinding met de stad. Hier speelt de discussie over de ontwikkeling van de polders in het Buijtenland van Rhoon. Er zijn wel diverse individuele initiatieven, maar er is geen collectieve aanpak. 2.2 Aanbod producten Bij elkaar bieden de diverse regio s een breed productenpakket in korte voedselketens. Het aanbod bestaat vooral uit: 1. Groente en fruit, zowel uit de vollegrond als onder glas 2. Aardappelen 3. Kaas 4. Vlees (m.n. rundvlees) 5. Overige producten: eieren, sappen, wijn Door gebrek aan concrete omzetcijfers is in dit onderzoek niet vastgesteld hoe groot het aanbod is van de genoemde 8 Verkennend onderzoek

9 productcategorieën. Van de eerste 4 categorieën is het aanbod in de regio s rondom Rotterdam zeer ruim, vooral van groente, fruit en aardappelen. De productie is meer dan in Rotterdam en omgeving in totaal geconsumeerd wordt. Het regionale aanbod van de overige producten (eieren, sappen e.d.) is beperkt. Er zijn nog relatief weinig bewerkte / verwerkte producten beschikbaar. Sinds dit jaar is er ontwikkeling merkbaar in de teelt en verwerking van granen en andere akkerbouwproducten (o.a. quinoa, boekweit, spelt). Naar verwachting zal de belangstelling van consumenten hiervoor in de komende jaren verder groeien. Dit geldt ook voor specifieke producten uit de glastuinbouw, zoals exotische groenten, superfoods en kiemgroenten. de keuze voor een afzetkanaal vaak toevallig tot stand komt, mede door beperkte informatie over de diversiteit van de markt en van de consument in Rotterdam. Agrarische ondernemers in de regio s geven aan zich over het algemeen het meest aangetrokken te voelen tot de kleinschalige, bottom up afzetinitiatieven, zoals Rechtstreex, de Fenix Food Factory fenixfoodfactory.nl/ en de Rotterdamse Oogst Markt Men heeft slechts in beperkte mate aansluiting bij de grootschaliger afzetinitiatieven zoals de afzet via de reguliere, grote supermarktketens en de Markthal Rotterdam. De redenen hiervoor komen in het volgende hoofdstuk aan de orde. 2.3 Positionering en marktsegment De regionale initiatieven vinden het belangrijk om de regionale herkomst van de producten te benadrukken. De consument wordt via het product niet alleen verbonden met de betreffende boer of tuinder, maar ook met de regio waarin deze gevestigd is. Hierbij wordt getracht de specifieke kenmerken en kwaliteiten van de betreffende regio bij de consument over te brengen. Voor de regio Westland/Oostland ligt de nadruk meer op de versheid en nabijheid van de producten en minder op de specifieke regiokenmerken. Uit de gesprekken met de initiatieven in de verschillende regio s is gebleken dat de ondernemers over het algemeen geen bewuste keuze maken voor een bepaald marktsegment of een type consument. Men geeft aan dat Boerenkaas van Marijke Booij uit Streefkerk, met eigen afzetpunt in Fenix Food Factory Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 9

10 3. Analyse aanwezige afzetkanalen in Rotterdam Ondernemers uit de regio hebben op verschillende manieren de weg naar afzetkanalen in Rotterdam gevonden. De volgende afzetkanalen op basis van korte voedselketens zijn te onderscheiden: 1. Nieuwe totaalconcepten, met de combinatie van winkel en horeca 2. Boerenmarkten 3. (Biologische) speciaalzaken 4. Internet en maaltijdboxen 5. Supermarkten 6. Horeca 3.1 Nieuwe totaalconcepten, met de combinatie van winkel en horeca In de afgelopen jaren zijn in Rotterdam evenals in andere steden nieuwe afzetkanalen ontstaan waar de verkoop van producten uit korte voedselketens aan consumenten gecombineerd wordt met horecafuncties. Consumenten komen niet alleen om boodschappen te doen, maar ook om elkaar te ontmoeten en gezellig iets te eten en te drinken. De bekendste voorbeelden zijn: Markthal, Fenix Food Factory en Uit je Eigen Stad. De Markthal is een vernieuwend afzetkanaal dat qua grootte en diversiteit van aanbod zijn weerga niet kent in de Nederlandse markt. Het is nog te vroeg om een definitief oordeel te geven over de waarde van dit afzetkanaal voor korte ketens. Wel is duidelijk dat de Markthal Rotterdam niet speciaal geselecteerd heeft op ondernemers uit de directe omgeving of ketens zonder of met een enkele tussenschakel. Dit maakt het moeilijk voor initiatieven die wel aan deze kenmerken voldoen om zich onderscheidend te positioneren in de Markthal. Daarnaast is de Markthal niet alleen een plaats om boodschappen te doen, maar ook om een hapje te eten. Deze vorm van blurring (vervagen van onderscheid tussen retail en out of home) voegt veel beleving toe, maar betekent ook dat ook de marktkramen s avonds langer open moeten blijven als vrijwel geen boodschappen meer gedaan worden en mensen er voornamelijk komen om te eten (personeelskosten zijn relatief hoog). Daarbij komt dat ook aan de horeca niet de eis gesteld wordt dat hun versinkopen ter plaatse gedaan worden. Er wordt dus weinig gedaan om het unieke karakter van korte versketens (zie eerder in de tekst) een extra steuntje in de rug te geven. Initiatieven die zich alleen op de verkoop van versproducten richten en niet op horeca zullen het moeilijk hebben, tenzij men de Markthal gebruikt als testlocatie voor een breder uit te rollen initiatief of als vlaggenschip om een consumentenmerk op te bouwen. De ontwikkeling en opening van de Markthal in Rotterdam is door agrarische producenten in de regio s met veel belangstelling gevolgd. Door veel initiatieven is aansluiting bij de Markthal overwogen, maar is uiteindelijk een andere keuze gemaakt. Een beperkt aantal food ondernemers heeft wel de keuze gemaakt voor de Markthal. Natuurlijk! en Vers van 10 Verkennend onderzoek

11 de Teler: natuurlijk en vers-van-de-teler. Binnen deze twee initiatieven werkt een aantal agrarische ondernemers en intermediairen samen, m.n. vanuit de regio Westland/Oostland. Ook Bram Ladage heeft een plaats in de Markthal en haalt zijn aardappelen voor patat uit de buurt (Hoeksche Waard) in een keten met slechts 1 tussenschakel (een aardappelgroothandel/schillerij). Daarnaast is verkoopt KAS Versgeplukt bloemen uit de regio Westland/ Oostland. Buutegeweun (Goeree-Overflakkee) is na een aantal maanden met de activiteiten in de Markthal gestopt. Als gevolg van de sterk tegenvallende verkoop, in combinatie met de hooggespannen verwachtingen en de hoge (aanloop)kosten, is de BV Buutegeweun failliet is gegaan. Uit de gesprekken blijkt dat producenten vanuit de regio s zich om verschillende redenen (nog) geen interesse hebben in deelname in de Markthal: De kosten: huur van de units en de exploitatiekosten, m.n. arbeid. Vooral bij producten met een relatief lage waarde en lage marge (per eenheid en m2 vloeroppervlakte) moeten omzet en omloopsnelheid heel hoog zijn om winst te kunnen maken. De openingstijden: de bedrijven in de markthal moeten 7 dagen per week tot in de avond geopend zijn. De look & feel: groot, modern en industrieel en grootstedelijk. Koopgedrag: sinds de opening heeft de Markthal zich vooral ontwikkeld richting horeca / beleven en proeven en minder op productverkoop. diverse jonge, Rotterdamse foodondernemers samen. Gezamenlijk bieden zij diverse producten aan: kaas, vleeswaren, aardappelen, groente en fruit, brood, bier en cider en koffie. Naast de vaste aanbieders zijn er op zaterdagen wisselende aanbieders en wordt er elke laatste zaterdag van de maand een markt georganiseerd. Naast de verkoop van producten speelt de horeca een belangrijke rol en is de FFF een ontmoetingsplek geworden. Het voormalige pakhuis, dat tijdelijk gebruikt wordt door de FFF, heeft een informele uitstraling die een breed publiek trekt. Er worden veel evenementen georganiseerd. FFF is niet altijd consequent in het hanteren van een korte keten definitie. Zo wordt het graan dat Jordy s Bakery gebruikt ingekocht op conventionele wijze, dus zonder aandacht voor Nederlandse oorsprong of directe inkoop vanaf de producent. Uit je Eigen Stad is gevestigd op de Marconistrip in Rotterdam-West. Anders dan de hiervoor genoemde initiatieven is Uit je Eigen Stad een plek waar ook producten worden geteeld, in de eigen moestuin en kassen; een stadsboerderij. De eigen geteelde producten worden samen met andere producten uit de regio verkocht in een winkeltje en op de markt die elk weekend georganiseerd wordt. Ook is Uit je Eigen Stad deelnemer aan de tweewekelijkse Rotterdamse Oogstmarkt. Een centrale plek wordt ingenomen door het restaurant. Hier kunnen bezoekers terecht voor een drankje, maar ook voor een volledige maaltijd, met producten uit de regio. Een ander onderscheid van Uit je Eigen Stad ten opzichte van de hiervoor genoemde initiatieven is de ligging: aan de rand van de stad. Hierdoor is het voor consumenten minder gemakkelijk Fenix Food Factory Uit je eigen stad De Fenix Food Factory (FFF) is gevestigd op Katendrecht, in een oude havenloods. Katendrecht is een zich ontwikkelende wijk, met veel nieuwe, trendy horeca en retail. De wijk heeft een stimulans gekregen door de aanleg van een fiets- en voetgangersbrug naar de Wilheminapier, waardoor de hele Kop van Zuid hier gemakkelijk kan komen. In FFF werken om er te komen. Anderzijds is Uit je Eigen Stad tot ver buiten Rotterdam bekend. Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 11

12 3.2 Boerenmarkten Sinds een aantal jaar is er in Rotterdam een kleine biologische markt, inmiddels gevestigd op het Eendrachtsplein. Een wekelijkse markt op dinsdag waar een beperkt aantal markthandelaren biologische producten aanbiedt. Deze producten komen niet per se uit de regio en de verkoop vindt niet plaats door biologische boeren of tuinders zelf. Er bleek wel behoefte te zijn aan een markt met regionale producten. Op basis van deze behoefte is de Rotterdamse Oogstmarkt ontstaan. De Rotterdamse Oogstmarkt wordt georganiseerd door stichting Rotterdamse Oogst en wordt elke maand twee keer op zaterdag gehouden: afwisselend op het Noordplein en op het Heemraadplein. Op deze markt worden regionale en seizoensgebonden producten aangeboden door diverse kleinschalige foodondernemers, maar ook door boeren en tuinders uit de regio. Op de markt is een terras aanwezig en wordt muziek gemaakt. Er worden diverse evenementen georganiseerd, ook speciaal voor kinderen. Ook Uit je Eigen Stad organiseert elk weekend een eigen markt en in FFF is er elke laatste zaterdag van de maand een markt; beiden zijn beschreven onder (Biologische) speciaalzaken In Rotterdam zijn er een paar speciaalzaken die uitsluitend of voornamelijk biologische producten verkopen: Ekoplaza, Groene Passage en Marqt. Bij deze afzetkanalen ligt de nadruk op biologische producten en niet per se op de regionale herkomst. De winkeliers merken echter wel een toenemende belangstelling van hun klanten voor producten uit de eigen regio, van herkenbare (biologische) boeren en tuinders. De Groene Passage verkoopt o.a. groente en fruit dat direct van boeren en tuinders uit de regio afkomstig is. Een deel hiervan wordt door de winkelier zelf opgehaald bij tuinder Van Marion in Rockanje. De producten die Ekoplaza Rotterdam verkoopt worden geleverd via Udea. Hier zitten ook producten bij (m.n. groente en fruit) die uit de regio afkomstig zijn, maar deze worden nog slechts beperkt als zodanig herkenbaar aangeboden. Marqt Rotterdam heeft twee vestigingen (centrum en Hilligersberg). De versproducten die verkocht worden komen niet uitsluitend uit de eigen regio, hoewel de herkomst van producten wel nadrukkelijk wordt gepositioneerd. Deze herkomst is echter niet alleen uit de directe omgeving. Uit gesprekken met de initiatiefnemers van de verschillende boerenmarkten en enkele standhouders blijkt dat de afzet niet erg hard groeit. In vergelijking: reguliere markten zijn al jaren aan het krimpen. Veel consumenten vinden boodschappen doen op een markt teveel tijd vergen. Rotterdamse Oogstmarkt op het Heemraadsplein 12 Verkennend onderzoek

13 3.4 Internet en maaltijdboxen Enkele decennia geleden ontstonden in de afzet van biologische producten diverse systemen voor groenteabonnementen, waarvan die van Odin de bekendste is. In de regio is Biologisch Goed actief, een initiatief van een aantal biologische ondernemers. Kenmerk van zowel de abonnementen van Odin als Biologische Goed: de consument stelt niet zijn eigen pakket samen, maar wordt verrast. Naast de versproducten kunnen consumenten ook diverse andere producten bestellen. Met de verdere opkomst van internet hebben zich diverse nieuwe spelers gemeld. Een Rotterdams initiatief is Rechtstreex. Bij Rechtstreex kunnen consumenten producten bestellen en in hun eigen wijk ophalen, bij zogenaamde wijkchefs. De producten worden betrokken van diverse boeren, tuinders en verwerkers in de regio s rondom Rotterdam, maar ook daarbuiten. Recent heeft Rechtstreex de informatievoorziening uitgebreid en ontvangen consumenten meer informatie over de herkomst van de producten. Ongeveer 30 boeren en tuinders in de regio leveren aan Rechtstreex. Een ander initiatief, afkomstig uit de regio Westland/Oostland, is BoereGoed, dat buurtboxen aanbiedt met afhaalpunten op o.a. kinderboerderijen. De consument stelt zijn pakket niet zelf samen. De afgelopen jaren heeft het landelijk opererende Willem&Drees zich bezig gehouden met de verkoop van regionale producten onder eigen merk in de supermarkt. Recent richt Willem&Drees zich ook op de verkoop van pakketten via internet. Willem&Drees werkt landelijk, maar wel zoveel mogelijk met boeren en tuinders in de regio. In de regio s rond Rotterdam leveren ca. 10 agrarische boeren en tuinders aan Willem&Drees. Naast de relatief kleinschalige afzet van Biologisch Goed, Rechtstreex en Willem&Drees is er de laatste maanden sprake van een heuse revolutie in de verkoop van verspakketten via internet. Er zijn enkele grote foodondernemers en investeerders op de markt gekomen, zoals de internationaal opererende Picnic, Marley Spoon en HelloFresh. HelloFresh is onderdeel van de grote Duitse investeringsclub Holtzbrinck Ventures waar internetaanbieders Zalando, Groupon en edarling onder vallen. HelloFresh, gestart in de U.K., is naast Nederland ook actief in Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Australië en de V.S. Verder worden sinds kort landelijk maaltijdboxen aangeboden door Mathijs Maaltijdbox en Albert Heijn. Ook andere supermarktketens hebben aangegeven bezig te zijn met plannen voor maaltijdboxen. Wat deze nieuwe grootschalige initiatieven kenmerkt: nadruk op vers, keuzemogelijkheden voor de consument, gebruikmaken van bestaande systemen voor bestellen en logistiek en veel marketingbudget en kracht. Ander kenmerk: er is geen sprake van een korte keten. Producten komen niet rechtstreeks van boeren en tuinders in de eigen regio. Veelal wordt overigens de indruk gewekt dat dit wel het geval is. Deze afzetkanalen spelen vooral in op de behoefte van consumenten die op zoek is naar de combinatie vers en gemak. Het laat zich nog niet voorspellen wat de invloed zal zijn die deze nieuwe internetinitiatieven hebben op de afzet van o.a. Rechtstreex en Willem&Drees. Wel kwamen recent berichten in de media dat door de toenemende concurrentie scherper wordt ingekocht en prijzen voor boeren en tuinders onder druk staan. 3.5 Supermarkten Krat van Willem&Drees Ook in enkele supermarkten in Rotterdam zijn producten verkrijgbaar uit regionale, korte voedselketens. Hierin loopt supermarkt Jumbo voorop. In de winkels van Jumbo worden volgens het shop-in-shop principe versproducten (AGF) aangeboden van Willem&Drees. Ook bij supermarkt Coöp worden groenten en fruit van Willem&Drees aangeboden. Bij alle producten wordt aangegeven van welke boer / tuinder ze afkomstig zijn en wordt achtergrondinformatie gegeven. In de het Willem&Drees schap van de Rotterdamse Jumbo s liggen niet alleen producten uit de regio s rondom Rotterdam. Willem&Drees werkt met een landelijke distributie en kiest in sommige gevallen voor het aanbieden van producten van boeren en tuinders uit andere regio s. Strikt genomen is Willem & Drees geen korte keten. Ze kopen in bij de boer en verkopen aan supermarkt of cateraar. Dat maakt minimaal twee schakels tussen boer / tuinder en consument. Andere supermarktformules in Rotterdam bieden volgens de in het onderzoek gehanteerde afbakening voor zover bekend geen producten aan uit korte voedselketens, of louter incidenteel. Er worden wel producten aangeboden die herleidbaar zijn tot een boer / tuinder of ambachtelijke verwerker, maar deze beleveren landelijk, via de reguliere distributie van de supermarkt. Met name zelfstandige supermarktondernemers die werken onder een franchiseformule (zoals een deel van de Albert Heijn supermarkten) hebben overigens wel de mogelijkheid om binnen bepaalde grenzen een eigen assortiment te voeren, waarbij gedeeltelijk ook regionale inkoop en separate distributie mogelijk is. In andere steden en regio s zijn hier voorbeelden van bekend, zoals Albert Heijn Achterberg in Steenbergen. Regionale, kleinere supermarktformules hebben over het algemeen meer mogelijkheden voor en affiniteit met Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 13

14 producten uit de eigen regio. Binnen Rotterdam hebben dergelijke formules vooralsnog geen vestigingen. Elders in de regio is er wel een voorbeeld van een dergelijke regionale supermarktformule die regionale producten verkoopt. Supermarkt Hoogvliet actief in de regio Gouda / Alphen a/d Rijn verkoopt zoals eerder vermeld streekproducten van de Groene Hart Coöperatie. 3.6 Horeca Naast de eerder genoemde nieuwe afzetkanalen met een combinatie van productverkoop en horeca (zie 3.1), zijn er in Rotterdam diverse restaurants en andere horecaondernemers die regionaal producten inkopen. Bekend is de restaurant Eendracht, later overgegaan in Dertien. Dit restaurant onderscheidt zich richting klanten met hun regionale inkoop en bijzondere, verse gerechten. Rotterdamse horecaondernemer Bram Ladage bekend van de patatzaken op diverse plaatsen in de stad koopt steeds meer van de aardappels regionaal in en is hiervoor een samenwerking aangegaan met de akkerbouwonderneming Novifarm uit de Hoeksche Waard. Bram Ladage geeft o.a. in de vestiging in de Markthal informatie over de regionale herkomst van de aardappel en organiseert samen met Novifarm diverse evenementen, zoals in de stad als open dagen bij de akkerbouwers. Verder zijn diverse Rotterdamse horecagelegenheden bij wie een deel van hun inkoop uit regionale producten bestaat en daarbij gebruikmaken van horecaleveranciers die regionale producten in het assortiment voeren. Een van deze leveranciers is Vers 24/7 van DeliXL. DeliXL is een grote leverancier van horeca en instellingen, met een uitgebreide en fijnmazige distributie. Speciaal voor de vraag naar regionale producten is Vers 24/7 opgezet. Daarbij kunnen horecaondernemers producten bestellen bij boeren en tuinders en ambachtelijke bereiders in de eigen regio, die daarbij zelf de verkoopprijs van hun product bepalen. Ook het Rotterdamse initiatief Rechtstreex levert regionale producten aan horeca en cateraars in Rotterdam. 14 Verkennend onderzoek

15 4. Behoeften consumenten en afnemers vanuit diverse afzetkanalen 4.1 Consument Uit de gesprekken die in het kader van het onderzoek zijn gevoerd met de verschillende vertegenwoordigers van afzetkanalen in Rotterdam blijkt dat Rotterdamse consumenten steeds bewuster worden van wat ze kopen en consumeren. De huidige Rotterdamse consument van producten uit korte voedselketens is vooral de bewuste, autochtone consument. Door diverse onderzoeksbureaus zijn indelingen gemaakt van verschillende consumentensegmenten. Eén van de bekendste is het mentality-model van Motivaction: Motivaction heeft aan de hand van dit model vastgesteld welke typen consumenten de meeste belangstelling hebben voor regionale producten: postmaterialisten en kosmopolieten. Ruim 21% van de Nederlanders behoort tot deze twee groepen; het is onbekend of dit percentage 1-op-1 vertaald kan worden naar Rotterdam. Er is echter een groeiende belangstelling merkbaar vanuit andere groepen consumenten: de meer traditioneel georiënteerde consumenten Traditionele Burgerij en de Nieuwe Conservatieven en de meer hippe consument Opwaarts Mobielen uit het mentality-model van Motivaction; beide groepen vertegenwoordigen elk ruim 12% van de Nederlanders. Daarnaast geven enkele Rotterdamse afzetkanalen aan dat er ook een groeiende belangstelling merkbaar is vanuit allochtone consumenten. Een belangrijke ontwikkeling voor korte voedselketens in de regio Rotterdam: het aandeel inwoners van Rotterdam met een niet-westerse achtergrond zal van bijna 40% in 2015 in het komende decennium naar verwachting stijgen tot boven de 50%. In 2013 heeft de gemeente Rotterdam een omnibusenquête gehouden naar de voedselaankoop van Rotterdammers, het belang van stadslandbouw en de beleving van groen- en recreatiegebieden in en om de stad. Ten aanzien van de aankoop van voedsel is gebleken dat verreweg het merendeel van het voedsel wordt gekocht in de supermarkt; 98% van de consumenten koopt minstens 6 keer per jaar voedsel in de supermarkt. Ongeveer tweederde van de Rotterdammers geeft aan belang te hechten aan lokaal geproduceerd en duurzaam voedsel. Uit de recent gevoerde gesprekken met afnemers blijkt dat de gemiddelde consument slechts beperkt op de hoogte is van het aanbod aan regionale producten: welke producten zijn er en waar zijn deze verkrijgbaar. Consumenten die interesse hebben in producten uit korte voedselketens vinden de kwaliteit van het product en het unieke van de ondernemer uit de omgeving belangrijker is dan de herkomst uit een specifieke regio. Met andere woorden: een lekkere kaas van Marijke Booij uit Streefkerk (o.a. eigen verkoop in de Fenix Food Factory) spreekt meer aan dan boerenkaas uit de Alblasserwaard. Uit eerder Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 15

16 onderzoek in opdracht van de Taskforce Multifunctionele Landbouw is op rijtje gezet welke thema s de consument belangrijk vindt in korte ketens: 1. Het gezicht van de boer / boerin; 2. De kwaliteit en versheid van het product; 3. Het vertellen van een uniek verhaal over product of herkomst; 4. De prijs van het product; 5. De herkomst uit een specifieke regio, in de nabijheid van de consument; 6. Is het product biologisch / duurzaam geproduceerd; 7. De plaats waar het product verkrijgbaar is; 8. Verkrijgbaarheid van een totaal pakket (niet stad en land af voor je boodschappen); 9. Het gemak waarmee de producten bereid kunnen worden. Het eerste thema het gezicht van de boer / boerin wordt door alle consumenten die regionale producten kopen van groot belang gevonden. Met name de trouwe en overtuigde consumenten van het eerste uur hechten hier sterk aan. De brede groep consumenten de minder bewuste consument blijkt pas over te gaan tot daadwerkelijke aankoop als aandacht wordt besteed aan: plaats, verkrijgbaarheid en bereidingsgemak. Deze consumenten willen de producten vooral kunnen kopen in de reguliere afzetkanalen. Op deze consumenten richten zich ook de nieuwe grootschalige initiatieven met maaltijdboxen. Consumenten veranderen hun aankoopgedrag als gevolg van maatschappelijke veranderingen, technische mogelijkheden en uitbreiding van winkeltijden (online 24/7). Afnemers verwachten in de komende jaren ook voor voedselproducten een sterke ontwikkeling van online verkoop. Zeker voor de noodzakelijke wekelijkse boodschappen zullen consumenten steeds meer gebruik gaan maken van online bestellen en laten bezorgen; thuis of op vaste afleverpunten in de buurt. Naar verwachting zal online bestellen en bezorgen ook sterk toenemen voor producten uit korte ketens. Wellicht zal dit binnen enkele jaren zelfs de dominante afzetvorm worden. 4.2 Afnemers in diverse afzetkanalen Door de hiervoor geschetste groeiende belangstelling voor regionale producten van consumenten zijn ook afnemers uit de verschillende afzetkanalen (die producten verkopen aan de eindafnemer de consument) haast vanzelfsprekend erg geïnteresseerd in deze ontwikkeling. Voor de in het onderzoek betrokken afzetkanalen is het aanbieden van regionale producten een manier om in te spelen op wensen van consumenten en om zich te onderscheiden van concurrenten. Nieuwe afnemers in diverse afzetkanalen zijn tot de markt toegetreden juist om zich op de verkoop van regionale producten te kunnen richten. Uit de gesprekken met de afnemers (zie het overzicht in bijlage 2) blijkt dat men tevreden is met het relatief brede productenpakket dat vanuit de verschillende regio s rondom Rotterdam wordt geproduceerd en aangeboden. Het diverse aanbod wordt als een sterk punt gezien van de gezamenlijke regio s rondom Rotterdam, waar zowel veeteelt, akkerbouw, fruitteelt als tuinbouw in de vollegrond als onder glas te vinden is. Afnemers geven wel aan behoefte te hebben aan uitbreiding van het productenpakket met meer verwerkte producten. Het aanbod van verwerkte producten zoals sappen, jams, vleeswaren, brood en zuivelproducten is nog beperkt en kleinschalig. Het kleinschalige aanbod dat er is, is niet bekend bij m.n. de grotere afzetkanalen of het aanbod is voor hen te kleinschalig. Bij afzetkanalen zoals de Rotterdamse Oogst Markt en Rechtstreex is al wel een flinke diversiteit aan verwerkte producten verkrijgbaar. Een voorbeeld van een producent van verwerkt regionaal producten is het erkende streekproduct van De Smaak: De producten worden afgezet onder het label van het Groene Hart. De Smaak was oorspronkelijk ook in het Groene Hart gevestigd, maar inmiddels vindt de productie plaats in Rotterdam Spaanse Polder. Andere voorbeelden zijn Hottie Sambal, diverse initiatiefnemers binnen de makers van Rotterdam en Rotterdamse confiture debuikvan.nl/rotterdam/kopen/1162-rotterdamscheconfituur-is-een-lekkere-sociale-jam. De meeste afnemers geven aan bundeling van het aanbod en de levering van producten als een belangrijke voorwaarde te zien voor de verdere opschaling van de afzet van regionale producten. Afnemers zoals Ekoplaza, supermarkten en horeca ervaren het als een drempel om meer regionale producten in het assortiment op te nemen als dit betekent dat individuele aanbieders elk afzonderlijk hun producten aanbieden en komen afleveren. Dit vergt te veel van de planning en handling in de winkel / het restaurant. Voor opschaling in deze afzetkanalen is bundeling dus een randvoorwaarde. Een aantal andere eindafnemers organiseert zelf de logistiek en distributie. Zij zijn daarmee niet afhankelijk van de bundeling door aanbieders en spelen juist in op de behoefte van bv. horeca en supermarkt door de bundeling voor hen te verzorgen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Rechtstreex (horeca en catering) en Willem&Drees (supermarkt en catering). Boerderijautomaat eieren De Baar in Den Bommel 16 Verkennend onderzoek

17 5. Logistieke barrière Door zowel boeren en tuinders en hun samenwerkingsverbanden in de regio s als door de afnemers in de diverse afzetkanalen worden logistiek en distributie als grootste knelpunt gezien voor een snelle opschaling van korte voedselketens. Dit m.n. vanwege de relatief kleine schaal die de afzet van regionale producten op dit moment nog heeft. Hierdoor vinden logistiek en distributie weinig efficiënt plaats: er wordt veelal gereden met slechts gedeeltelijk gevulde bestel- en vrachtwagen die per afleverpunt relatief beperkte hoeveelheden product afleveren. Hierdoor is de (kost)prijs van de producten relatief hoog. Zowel producenten als afnemers geven aan dat in de fase op weg naar verdere afzetgroei een verdere efficiëntieslag moet plaatsvinden in logistiek en distributie. Momenteel kennen veel regionale ketens volgens eigen zeggen nog een semioptimale logistiek. Dit is geen bewuste keuze, maar komt voort uit het prille stadium van de initiatieven, de geringe volumes en onvoldoende inzicht in alternatieven. Daarnaast blijkt men ook moeite te hebben om de regie over de keten en het eigen product uit handen te geven. Men wil graag zelf bepalen op welke tijden wordt vervoerd en zelf controle houden over het product. Uit diverse eerdere studies naar de afzet van regionale producten is gebleken dat gezamenlijke logistieke oplossingen een belangrijke voorwaarde zijn om tot opschaling te komen. structurele logistieke samenwerking. Een structurele samenwerking vindt bijv. al plaats door de boeren en tuinders van Biologisch Goed. 3. Inschakeling van (logistieke) dienstverleners. Dit gebeurt bijv. door producenten en afnemers die gebruikmaken van de diensten van Vers 24/7, een leverancier van horeca en (zorg)instellingen. Vers 24/7 kan gezien worden als een (logistieke) dienstverlener en niet als groothandel omdat Vers 24/7 geen eigenaar wordt van het product, maar bemiddelt tussen vraag en aanbod. Er zijn nog geen voorbeelden bekend van producenten die gebruikmaken van de diensten van gespecialiseerde vervoerders, zoals Leen Menken De specialisatie van logistieke dienstverleners en het kunnen combineren van aan- en afvoerlogistiek, kan ook potentie hebben voor een efficiënte logistieke oplossing binnen korte voedselketens. 4. Logistiek en distributie verzorgd door de afnemer of een gespecialiseerde groothandel. Er zijn voorbeelden waarbij deze logistiek en distributie regionaal plaatsvindt en ook waarbij deze verzorgd wordt door landelijke opererende partijen. Rechtstreex verzorgt als afnemer de logistiek en distributie binnen de regio Rotterdam. Willem&Drees (voor o.a. Jumbo) en Udea (voor o.a. Ekoplaza) hebben ervoor gekozen om te werken via een centraal distributiecentrum; deze liggen beide buiten de regio Rotterdam. Willem&Drees en Udea collecteren producten bij producenten in de regio, hergroeperen deze met andere producten in het centrale distributiecentrum (respectievelijk Cothen en Veghel) en vervoeren de deze vervolgens naar de vestigingen van respectievelijk Jumbo en Ekoplaza in o.a. Rotterdam. Innovatieve vorm stadsdistributie Er worden binnen korte ketens in Rotterdam en omliggende regio s momenteel diverse logistieke oplossingen toegepast cq. overwogen: 1. Eigen vervoer door de producent naar afnemer / afzetkanaal in de stad. Dit gebeurt bijvoorbeeld door de verschillende leveranciers / deelnemers van FFF, Uit Je Eigen Stad en de Rotterdamse Oogstmarkt. 2. Combineren van vervoer door verschillende producenten vanuit een regio. Daar waar dit wordt toegepast gebeurt dit op dit moment vooral nog incidenteel, zoals door verschillende leveranciers vanuit de Hoeksche Waard; hier zijn wel plannen voor het opzetten van een Welke van deze logistieke oplossingen is het meest efficiënt en draagt het meeste bij aan een snelle opschaling van de afzet van regionale voedselproducten? Oplossing 1 is in alle opzichten het minst efficiënt. Afhankelijk van het te vervoeren volume kan oplossing 2 bij volle wagens en meerdere leveringen gedurende de week efficiënt zijn. Meest efficiënt zijn de oplossingen 3 en 4. De keuze daartussen wordt bepaald door de vraag of de betreffende afnemer of groothandel bereid is om de logistiek op zich te nemen. Overigens: of logistiek en distributie via een centraal distributiecentrum passend is hangt af welke opvatting men heeft over korte ketens en in welke mate belang wordt gehecht aan de beperking van voedselkilometers. Door de combinatie van verschillende stromen is deze oplossing efficiënt, maar heeft als nadeel dat er via het landelijke DC relatief veel voedselkilometers gemaakt worden. Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 17

18 6. Kansen voor doorbraken Uit de voorgaande hoofdstukken is gebleken dat er vanuit agrarische ondernemers in de regio s rond Rotterdam volop belangstelling is voor afzet in korte voedselketens. Ondernemers hebben al op diverse manieren de weg gevonden naar afzetkanalen in Rotterdam. Vanuit de diverse samenwerkingsvormen in de regio s wordt een breed productenpakket aangeboden, met de nadruk op verse, onbewerkte producten. Ook de Rotterdamse consument heeft in toenemende mate belangstelling voor producten uit korte voedselketens. De meeste regionale initiatieven zijn nog kleinschalig, met een beperkte afzet richting de stad. Er wordt veelal geen scherpe keuze gemaakt voor een bepaald marktsegment of type consument. De producten en de regionale herkomst missen vaak een duidelijke en herkenbare positionering richting de consument. Daarnaast vormt logistiek een belangrijke barrière voor de afzet van regionale producten in de stad. Veel regionale initiatieven missen vooralsnog de schaal, de consumentenfocus en het marktgericht ondernemerschap, wat lastig is vorm te geven in een collectief met diverse visies en belangen. Intermediaire organisatie zoals Rechtstreex kunnen een belangrijke rol vervullen in het verbinden van consument en producent en het organiseren van voldoende schaalgrootte. In dit hoofdstuk worden enkele kansen geschetst voor doorbraken in de opschaling van korte voedselketens, zowel door de verdere ontwikkeling van intermediaire spelers als door de vorming van afzetkanalen met een helder boerenprofiel. Pakket van Rechtstreex afgehaald bij wijkchef 18 Verkennend onderzoek

19 6.1 Opschaling enkele korte ketens Gedurende de loop van het onderzoek is gebleken dat een aantal korte keteninitiatieven concrete kansen biedt voor flinke opschaling op korte termijn. Met de centrale partijen in deze ketens zijn verkennende gesprekken gevoerd, waarbij de belangstelling is vastgesteld en kansen zijn verkend. Het gaat om de volgende ketens: 1. Keten Rechtstreex en diverse leveranciers en partners. 2. Diverzio met zorginstellingen in Rotterdam en hun specifieke ketens. Ad 1. Rechtstreex heeft plannen om de activiteiten flink uit te breiden, zowel door intensivering van de activiteiten binnen Rotterdam als door uitbreiding van de activiteiten naar andere steden. Inmiddels is Rechtstreex ook actief in Utrecht en Eindhoven. Voor de opschaling binnen Rotterdam en omliggende regio s heeft Rechtstreex een ontwikkelplan opgesteld. Naast eigen investeringen van Rechtstreex en enkele partners worden hiervoor externe middelen gezocht, middels subsidies. De plannen bestaan uit: Productontwikkeling met regionaal assortiment van m.n. verwerkte producten; Een doorontwikkeling van ICT en regionale logistiek en keten; Verhogen van de kennis over en toegankelijkheid van regionale producten en afzet door educatie en workshops, die samen de afzet moeten verhogen. De wijkchef is hierbij de spin in het web en ambassadeur van zowel boer als Rechtstreex; Opschaling afzet boeren en dekkingsgebied in Zuid- Holland, door het aanstellen van een regiocoördinator; Een verkenning van de productproposities van het aanbod van Rechtstreex. Rechtstreex beoogt met dit de realisatie van dit plan de afzet van regionale producten in Rotterdam fors te verhogen. Op het gebied van logistiek en distributie heeft men daarbij de ambitie om tevens dienstverlener te worden richting andere ketens en afzetkanalen en hen efficiënte logistieke oplossingen aan te bieden. Rechtstreex heeft de provincie Zuid-Holland en de gemeente Rotterdam benaderd met het verzoek om een financiële bijdrage aan het plan. Als de financiering van het plan rond is zal een startsessie worden gehouden met de verschillende partijen (incl. gemeente Rotterdam en provincie Zuid-Holland) om gezamenlijk een plan van aanpak uit te werken. Ad 2. Stichting Diverzio richt zich op gezond en duurzaam eten in zorginstellingen. De activiteiten van Diverzio zijn gestart in Nijmegen, in de Sint Maartenskliniek. De activiteiten zijn uitgebreid naar diverse regio s, verspreid door het hele land. Diverzio koppelt diverse doelstellingen aan elkaar met betrekking tot voedsel in zorginstellingen: eten met meer smaak, regionale en seizoensproducten, sneller herstel patiënten door gezondere voeding en tegengaan verspilling. In 2014 heeft Diverzio in opdracht van DCMR een project gedaan in de regio Rijnmond, met 15 verschillende zorginstellingen: ziekenhuizen en instellingen voor ouderenzorg: Zorg met smaak. Dit project was gericht op het terugdringen van verspilling in de zorg, zowel doelstelling van DCMR als van de betreffende zorginstellingen. Dit heeft ook een direct financieel belang voor de betrokken. nieuws/masterclass-zorg-met-smaak-gaat-vol-vanstart. Het project is succesvol afgesloten: de betrokken zorginstellingen gooiden na afloop van het project 10% tot 40% minder voedsel weg. Deelnemers waren o.a. Maasstad Ziekenhuis, Ikazia Ziekenhuis, Aafje, Laurens. Diverzio vond het enthousiasme bij de Rotterdamse zorginstellingen voor het project opvallend. Men ziet veel potentie voor een vervolg op het project, specifiek gericht op voedsel uit korte ketens. Ervaring uit de andere regio s laat zien dat dit tot een integrale aanpak en intrinsieke motivatie bij de zorginstellingen kan leiden: vers, herkenbaar, direct contact tussen kok en boer, smaak van vroeger. Diverzio geeft aan dat een deel van de 15 zorginstellingen concreet geïnteresseerd zijn om met korte ketens te verkennen. Diverzio heeft de gemeente Rotterdam verzocht om hiervoor gezamenlijk en in samenwerking met DCMR en de zorginstellingen een plan van aanpak op te stellen. Hiervoor dient eerst financiering gevonden te worden; naar schatting is er een bedrag nodig van ongeveer euro. Dit geld is m.n. nodig voor de begeleiding en coaching van de zorginstellingen, de onderlinge uitwisseling en voor het aan elkaar koppelen van netwerken. 6.2 Alternatieve boeren afzetkanalen, boerenwinkels In de regio s rondom Rotterdam en in andere steden is door boeren en tuinders een aantal gespecialiseerde afzetkanalen voor regionale producten opgezet. Voorbeelden zijn boerenwinkels in de stad zoals de Groene Marke in Zwolle, Ommen en Dalfsen deboerderijwinkelommen.nl/ en de boerderijwinkel in Cuijk en de boerderijwinkels die gevestigd zijn op de boerderij zelf, waarvan de coöperatie Landwinkel de bekendste is, met diverse locatie in de regio Andere voorbeelden zijn boerensupermarkten zoals Landmarkt in Amsterdam en Agrimarkt in een aantal plaatsen in het Zuidwesten Boerensupermarkten worden niet direct geëxploiteerd door boeren zelf, maar door een derde partij (Landmarkt) of door een coöperatie van boeren (Agrimarkt van CZAV). Er zijn op momenteel nog geen vestigingen van boerenwinkels of supermarkten in Rotterdam. Uit gesprekken met diverse partijen (afnemers en producenten) en uit de voorbeelden van elders blijkt er een potentiële markt voor deze afzetformules binnen Rotterdam. Elementen ervan zijn zichtbaar in de Markthal, maar de kansen voor een rendabele boerenwinkel lijken daar klein vanwege de ongunstige verhouding tussen kosten en opbrengsten; m.n. aardappels, groente en fruit Kansen opschaling korte voedselketens Rotterdam 19

20 Interieur Landwinkel hebben een relatief lage waarde per eenheid product. Uit de gesprekken met de versaanbieders in de Markthal blijkt dat de omloopsnelheid van producten er relatief laag ligt, evenals de gemiddelde besteding per klant. De relatief hoge kosten voor de huur van de ruimte en voor personeel worden daardoor niet gedekt door de relatief lage opbrengsten. Er lijkt wel potentie te bestaan voor boerenwinkels op andere, goedkopere locaties in de stad. Producenten geven aan onvoldoende inzicht te hebben in de juiste plek in de stad (welke consumenten zitten waar) en geen overzicht te hebben van eventueel geschikte locaties bij geïnteresseerde ondernemers. Het potentiële interesse vanuit boeren en tuinders kan worden omgezet in concrete plannen door het oplossen van het gebrek aan inzicht, door het zetten van de volgende stappen: 1. Bepalen wat op basis van de profielen van inwoners / consumenten de meest geschikte wijken en locaties binnen wijken zijn voor boerenwinkels. Dit zou vastgesteld kunnen worden op basis van leefstijlenonderzoek van de gemeente Rotterdam (o.a. Smart Agent en de omnibusenquête) en kennis van consumentenprofielen. De gemeente Rotterdam zou deze informatie gericht voor dit doel kunnen ontsluiten en een beschrijving kunnen maken van enkele meest geschikte plekken in de stad. 2. Mede op basis van de uitkomsten van het leefstijlenonderzoek zou een korte inventarisatie kunnen plaatsvinden van leegstaand vastgoed op de geselecteerde plekken in de stad dat geschikt is voor een boerenwinkel. Dit kan eventueel ook als pop up store, mits de locatie wel voor langere tijd (tenminste een jaar) beschikbaar is. De gemeente Rotterdam zou de kennis over leegstaand vastgoed hiervoor kunnen ontsluiten, rekening houdend met specifieke eisen / wensen waaraan vastgoed moet voldoen, zoals oppervlakte, bereikbaarheid, duur beschikbaarheid, prijs. 3. Korte inventarisatie van geïnteresseerde ondernemers / samenwerkingsverbanden vanuit de regio s rondom Rotterdam, evenals ondernemers die als tussenpersoon zouden kunnen optreden voor diverse producenten / samenwerkingsverbanden. De basis hiervoor is gelegd in de gesprekken die zijn gevoerd in de verschillende regio s. 4. Organiseren van een pressure cooker bijeenkomst boerenwinkel Rotterdam met een beperkte groep daadwerkelijk geïnteresseerde ondernemers. Doel is het overdragen van beschikbare kennis over wijken en locaties aan geïnteresseerde ondernemers, het verkennen van kansen en het aan elkaar koppelen van geïnteresseerde partijen. 5. Afhankelijk van de uitkomsten van de pressure cooker bijeenkomst en de concrete belangstelling en bereidheid tot investeren van ondernemers kan de gemeente Rotterdam een competitie uitschrijven voor één of twee potentiële locaties. Hierbij worden ondernemers uitgedaagd om met een bedrijfsplan en een ontwerp te komen. De winnaar(s) van de competitie krijgt voor een aantrekkelijke prijs beschikking over een locatie. 20 Verkennend onderzoek