Biodiversiteit op school

Transcriptie

1 Begeleidende brochure bij de aanvraag projectsubsidie biodiversiteit Biodiversiteit op school Ons schooldomein levensruimte voor dieren en planten Freinetschool De Mijlpaal Freinetschool De Mijlpaal Koninksemsteenweg Tongeren Tekst: Anne Buchacker-Winter, Nicolas Vandenplas Dit werk is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 3.0 Unported licentie

2 Biodiversiteit op school Ons schooldomein levensruimte voor dieren en planten 1

3 Inhoud Doelstellingen... 4 Het gebied... 5 Situering en abiotische factoren... 5 Geschiedenis en toekomstperspectief... 6 Terreinacties... 7 Enkele bemerkingen vooraf... 7 Plan van de terreinacties... 8 Aanplant van heggen en houtkanten... 9 Aanleg poel met grachtje Omvorming grasvelden tot bloemrijke hooilanden Aanleg educatieve groenten-, fruit- en composteringszone Verhoging topografische diversiteit Aanleg natuur- en bouwhoeken Vervangen betonverharding door bloemrijk kalkgrind-grasland Bouw begroeide stapelmuur van afbraakmateriaal Aanleg natuurlijke omheiningen Communicatieve en monitoring-acties Enkele bemerkingen vooraf Aan de slag met natuur uitwerken leerlijn Op pad met de safarikoffer Documentatie waarnemingen Cursus Beplante Stapelmuren Cursus Scharrelkids JNM-activiteiten Partners Bronnen Websites Kaartmaterial Boeken Personen

4 3

5 Doelstellingen De Freinetschool De Mijlpaal in Tongeren is in de zomervakantie van 2008 verhuisd naar haar huidige locatie op de Koninksemsteenweg 174 een terrein met veel plaats, veel grasveld en tal van mogelijkheden. Al van begin was duidelijk dat het domein in de loop der tijd zou omgebouwd worden tot een uitdagende speel- en leeromgeving, waar natuurbeleving centraal staat. Nu de zorg om de natuur steeds meer een intellectuele aangelegenheid wordt die losstaat van plezierige ervaringen, moet je je afvragen: waar halen we in de toekomst de natuurbeschermers vandaan? (LOUV 2007). Hoe groter de biodiversiteit, hoe meer verschillende biotopen, hoe meer soorten planten en dieren er aanwezig zijn, des te meer er valt te ontdekken. Des te boeiender wordt het contact met de natuur voor de kinderen, des te eerder zullen deze later natuur & biodiversiteit een intrinsieke waarde toekennen en des te beter kan het domein in de lessen geïntegreerd worden. De verhoging van de biodiversiteit op ons domein samen met draagvlakverbreding voor natuur & biodiversiteit zijn de doelen die we met ons project willen bereiken. Daarnaast wil De Mijlpaal ook meewerken aan het behoud en de bescherming van de lokale biodiversiteit. Door het betrekken van de kinderen bij dit proces krijgen ze het belang van natuur en natuurbescherming spelenderwijs mee. De voorliggende brochure is enerzijds gedacht als begeleidende informatie bij onze aanvraag projectsubsidie biodiversiteitprojecten. Anderzijds zal ze als basis dienen van een handleiding voor aanleg, beheer en gebruik van ons domein. 4

6 Het gebied Situering en abiotische factoren Het terrein ligt in stedelijk gebied, een kwartiertje te voet van het centrum van Tongeren, net buiten de oude Romeinse stadswallen. Het is een kleine halve kilometer ten noorden van de Jeker, een riviertje dat vroeger enkele molens aan het draaien hield, en bijna een kilometer zuidelijk van de Pliniusbron. Met 92 tot 95m hoogte 1 ligt het alleen 2 tot 6m boven de oevers van de Jeker en de Pliniusbron (zie afbeelding). Het gedeelte richting Koninksemsteenweg waar het kleutergebouw staat, is enkele meters hoger gelegen dan het zuidoostelijke gedeelte. Het laagste punt van het gebied is de noordoostelijke hoek. 5 Afbeelding 1:Ligging van het gebied (in het groen) (NATIONAAL GEOGRAFISCH INSTITUUT 1988) Waar niet verhard of met puin opgevuld is de grond leemachtig. Leemgronden zijn in het algemeen vruchtbare gronden die voedingsstoffen voor planten (stikstof, fosfor, mineralen enz.) goed en voor planten beschikbaar kunnen opslaan en over een goed waterhoudend vermogen beschikken (SCHEFFER/SCHACHTSCHABEL 1998, WIKIPEDIA). 1 Steunend op de 2 de Algemene Waterpassing

7 Geschiedenis en toekomstperspectief De mens heeft het gebied waar nu het domein van de Freinetschool ligt al sinds de tijd der Romeinen gebruikt en veranderd. Volgens Jan KONINGS, natuurgids, stond er op of dichtbij het gebied van de school ooit een horreum, een graanopslagplaats, vermoedelijk bij een castrum horend, een Romeins legerkamp. In 1979/80 werden de huidige schoolgebouwen neergezet en vervolgens het domein ingericht: verharding, gazon, strakke hagen en bomenrijen. Toen was er nog geen sprake van aandacht voor inheems plantgoed of schooldomeinen als leer- en speelomgevingen met verschillende biotopen. Het onderhoud gebeurde tot de zomer 2008 vrijwel klassiek door middel van snoeien, maaien en herbiciden. Sinds de Freinetschool het domein overnam zijn herbiciden echter uit den boze. Dit vormt soms een discussiepunt met (groot-) ouders die van mening zijn dat het onkruid dat op de verharde oppervlaktes in spleten en barsten groeit volledig verwijderd moet worden. Daarom mikken diverse acties van het voorliggend project ook op een breder publiek dan alleen de leerlingen. Op lange termijn zal het schooldomein omgevormd worden tot een groen paradijs, zowel een paradijs voor de kinderen, waar ze met natuurlijke materialen en tussen struiken en bomen kunnen spelen, als ook een paradijs voor de fauna en flora. Tot het zo ver is ligt er nog een lange weg voor ons, die we met vallen en opstaan zullen moeten nemen. De volgende hoofdstukken omschrijven de verschillende geplande acties. 6

8 Terreinacties Enkele bemerkingen vooraf Het schooldomein wordt opgedeeld in delen met verschillende prioritaire functies: Ecologische en educatieve functie: Deze terreinen worden alleen betreden in het kader van lessen of beheerswerken. Fauna en flora mogen tot volle bloei komen (in vervolg alleen educatieve functie genoemd). Exploratie functie: Op deze terreinen mogen de kinderen vrij spelen in en met de natuur en op ontdekkingstocht gaan. Door het dagelijkse contact met de natuur zullen ze zich zonder het zelf te beseffen op een speelse wijze ecologische principes eigen maken. Deze terreinen mogen blootgesteld worden aan kinderosie. Speelfunctie: Terreinen voor klassieke spelen zoals voetbal, skaten, touwtjes springen. Infrastructurele functie: Deze terreinen verzekeren de bereikbaarheid van de school, dienen als opslagruimte of dergelijke. De scheiding tussen de verschillende functies is niet altijd duidelijk. Bij alle terreinwerken wordt maximale biodiversiteit beoogd zonder de hoofdfunctie in gedrang te brengen (voorbeeld: bloemrijke kalkgrind graslanden als verharding ) De uitvoering van de verschillende terreinacties gebeurt door teamleden, (groot-) ouders en leerlingen van de school in samenwerking met deskundige professionelen en onze diverse projectpartners. Vooraf worden aan alle betrokken partijen doelstelling en opzet van het project uitgelegd (via schoolnieuwsbrief en brieven aan de buren, op oudercontacten, opendeurdagen, schoolfeesten). Daardoor krijgen ook de terreinacties een communicatief aspect. 7

9 Plan van de terreinacties 8

10 Aanplant van heggen en houtkanten functie Educatieve en ecologische functie; Exploratie functie; De functie hangt af van de plaats: in het afgesloten educatief gedeelte, of op tijdens speeltijden toegankelijk terrein. Rondom het terrein van de school worden de aanwezige geschoren beukenhagen vervangen door gemengde heggen en houtkanten. De heg aan de ingang (ongeveer 42 meter) zal worden aangeplant (4 planten/lm) met een combinatie van: Haagbeuk Eenstijlige meidoorn Spaanse aak De houtkanten rondom de site worden aangeplant in drie rijen (plantverband 1x1m) met Hazelaar Gelderse roos Rode kornoelje Spaanse aak Spork Zwarte els Haagbeuk Lijsterbes Eenstijlige meidoorn Sleedoorn Enkel in de zone waar balsporten toegelaten zijn worden doornige struiken vermeden. De gevarieerde samenstelling zal voor extra biodiversiteit zorgen. Het aangepaste beheer, waarbij de struiken de kans krijgen uit te groeien en bloemen en bessen te dragen, versterkt dit effect en zal zorgen voor het aantrekken van vogels en ongewervelde, zoals vlinders, bijen en zweefvliegen. Aan de noordoostzijde van het gebouw van het basisonderwijs zullen de houtkanten zich ontwikkelen tot een struikgewas typisch voor schaduwrijke bosranden. Met initiatie aanplantingen zal de ontwikkeling van de bijhorende plantengemeenschap in de kruidlaag versneld worden (voor educatieve redenen). Ook solitaire bomen en struikgroepjes worden aangeplant, bv op plaatsen met kalkgrind grasland als (half-)verharding. 9

11 Aanleg poel met grachtje functie Educatieve functie. Op het terrein wordt een poel voorzien die onderaan waterhoudend wordt gemaakt door de inbreng van betonietklei. De poel zal door het regenwater afkomstig van de daken worden gevoed via een grachtje. In dit grachtje en rondom de poel krijgt een water en ruige vegetatie de kans zich te ontwikkelen. De poel zal waterleven aantrekken en een voortplantingsplaats bieden aan amfibieën. Op deze manier wordt er een extra, zeer waardevol, biotoop gerecreëerd met een grote educatieve meerwaarde. De poel zal ongeveer 6 x 8 meter zijn. Bij het uitgraven worden de oevers zacht glooiend gemaakt met speciale aandacht voor de zuid georiënteerde oever die zwak hellend wordt aangelegd. Hierdoor ontstaat een ondiepe zone die sneller opwarmt, ideaal voor tal van ongewervelde en amfibieën. Met oog op de veiligheid kunnen de kinderen de poel enkel langs deze zijde benaderen, de lichte helling vermindert het risico op ongevallen. Bovendien bevindt de poel zich op een afgesloten gedeelte van de schoolsite, enkel toegankelijk voor kinderen onder begeleiding van leerkrachten. Afbeelding 2: Poel van de Köllerholzschule in Bochum/Duitsland (Foto: Anne Buchacker-Winter) 10

12 Omvorming grasvelden tot bloemrijke hooilanden functie Educatieve functie ( eerste hooiland aan Z-O zijde van het gebouw basisonderwijs); Educatieve en exploratie functie ( tweede hooiland tussen Koninksemsteenweg en het kleutergebouw). In twee zones worden de soortenarme grasvelden omgevormd tot bloemrijke hooilanden. De voedselrijke toplaag wordt afgeschraapt en verwerkt tot heuvels in een andere zone. Op de afgeschraapte zone wordt een hooilandmengsel ingezaaid met inheemse en streekeigen soorten. Doorheen het hooiland loopt een graspad dat regelmatig gemaaid wordt zodat de kinderen het hooiland kunnen beleven zonder het te moeten betreden. Het eerste hooiland wordt gesitueerd langs heen het grachtje dat het water naar de poel brengt en kent zo verschillende natuurlijke overgangen: een overgang naar een nattere, ruigere vegetatie in de gracht, en een overgang naar de houtkant die het domein begrenst. Deze overgangen zijn erg waardevol en krijgen extra aandacht, op sommige plaatsen krijgen ondermeer bramen de kans zich te ontwikkelen tot struwelen zodat er graduele mantel zoomvegetaties kunnen ontwikkelen. Het tweede hooiland zal zich situeren tussen het kleutergebouw en de Koninksesteenweg. Dit hooilandje wordt doorkruist door twee graspaden en wordt aan de rand aangevuld met een beplanting van zowel kruidachtigen als struiken die een grote waarde hebben voor ongewervelden. De hooilandjes zullen beheerd worden door maaibeheer, met afvoer samen met de kinderen. Twee maaibeurten worden voorzien: de eerste in juni, de tweede in september. Hierbij wordt het maaisel opgehoopt in een hooiopper, deze vormt een waardevol biotoop waarin ondermeer amfibieën kunnen overwinteren. 11 Afbeelding 3: Hooiland in een privé-tuin (Foto: Wolfgang Winter)

13 Aanleg educatieve groenten-, fruit- en composteringszone functie Educatieve functie. Er wordt een educatieve zone met plaats voor groenten, fruit, composteren en kippen voorzien. Hier zullen de kinderen proefondervindelijk leren hoe je op ecologische wijze groenten en fruit kan kweken, hoe je afval kan composteren en kippen kan houden. Alle zintuigen worden hier geprikkeld, hun geurzin door de geuren van de kruiden, de compost/teelaarde, hun tastzin bij het omgaan met jonge plantjes, hun smaakzin door het ontdekken van allerlei smaken van bijzondere groenten en fruitrassen, hun gezichtsvermogen door een overdaad aan bloemen en groenten. Het contact en de nabijheid van kippen zorgt voor een leuke sfeer op de speelplaats. Een tuinhuisje zorgt voor de nodige bergplaats voor alle materialen en gereedschappen. Afbeelding 4: Moestuin van de Köllerholzschule in Bochum/Duitsland (Foto: Anne Buchacker-Winter) 12

14 Verhoging topografische diversiteit functie Exploratie functie; Educatieve functie. In een topografisch gevarieerd terrein vindt men tal van microbiotopen. De zuid- en noordzijden, zelfs van kleine heuvels, verschillen o.a. qua vocht en zoninstraling. Heuveltoppen en flanken zijn meer blootgesteld aan erosie en verschraling terwijl aan de voet de uitgewassen voedingsstoffen verzamelen. In hun dagelijks spel mogen de kinderen deze verschillen ervaren onder meer in een tijdens speltijden toegankelijk heuvelgebiedje: de ene kant van de heuvel blijft langer vochtig, na regenbuien zullen erosieverschijnselen zichtbaar zijn. Ze voelen de standplaatsverschillen, die voorwaarden zijn voor biodiversiteit. We realiseren extra microrelief bij de terreinacties hooilanden (overgang van gazonbeheer naar maaibeheer maakt een minder effen terrein mogelijk), poel en gracht (het grachtje zal steeds iets natter zijn, ook in de drogere perioden, de poel vanzelfsprekend altijd) en de terreinactie stapelmuur. Een bijkomende belangrijke realisatie is het creëren van windluwe warme plekken (zeer belangrijk voor ongewervelden). Deze ontstaan door de aanleg van de stapelmuur en het aanplanten van de heggen en houtkanten. Afbeelding 5: Topografische variatie op een speelplein (bron: LEUFGEN/LIER 2007, blz. 166) 13

15 Aanleg natuur- en bouwhoeken functie Exploratie functie. In de natuur- en bouwhoeken mogen kinderen met natuurlijke materialen aan de slag, kampen bouwen met takken, kuilen graven, heksensoep maken van bladeren in een buitenkeukentje,.... Ze mogen zich natuur eigen maken. De natuur wordt uit haar intellectuele hoekje gehaald en mag met alle zintuigen beproeft, zelfs (in beperkte mate) destructief onderzocht worden, Hoe lang gaat die tak mee als ik daarmee met al mijn kracht op de grond sla?, Krijg ik die steen kapot gestampt?.... De kinderen beleven in en met de natuur plezier. Natuur en (hoge) biodiversiteit krijgen op deze manier een heel concrete waarde voor de kinderen die behouden blijft tot op volwassen leeftijd. (zie ook LOUV 2007) Afbeelding 6: takkenhut - hier in een bos, maar even goed mogelijk in de bouwhoek (Foto: Wolfgang Winter) 14

16 Vervangen betonverharding door bloemrijk kalkgrind-grasland functie Speelfunctie; Exploratie (en educatieve) functie; Infrastructurele functie. De school kent uitsluitend volledig gesloten water ondoorlaatbare verhardingen zoals betontegels. Alle verharding zal op lange termijn waterdoorlatend gemaakt worden waardoor het regenwater kan infiltreren in de bodem. Een deel der verhardingen worden vervangen door Blumen-Schotter-Rasen (bloemrijk kalkgrind grasland). Dit is een vrijwel nieuwe ontwikkeling in de natuurtuin sector, die tot nu toe vooral in Beieren/ Duitsland op veel scholen werd aangelegd 2. Op een gewone funderingslaag komt kalksteenslag 0/22 met bovenop 1cm compost. Een aangepast zaadmengsel met typische planten van magere kalkgraslanden zorgt voor snelle begroeiing. Op veel begane plaatsen zal de begroeiing het moeilijk hebben, maar ervaring leert dat zeer vele hoekjes zo weinig gebruikt worden dat de plantengemeenschap tot bloei Afbeelding 7: kalkgrind-grasland op school in Lauingen/Duitsland (bron: PAPPLER/WITT 2001, blz. 146) en zaadvorming komt. Zo vormt zich een secundair biotoop voor (soms zeldzame) soorten van door begrazing ontstane magere kalkgraslanden. Eén tot maximaal twee keer per jaar moeten ongewenste planten verwijderd worden (stikstofinbreng uit de lucht verrijkt de grond, begrazing ontbreekt). Dit zal door de leerlingen van de school gebeuren, aan het begin in samenwerking met natuurgidsen tot voldoende plantenkennis op school aanwezig is om de te verwijderen planten te kunnen onderscheiden van de gewenste planten. Veel gebruikte looplijnen zullen (water doorlaatbaar) betegeld worden, de bloemrijke kalkgrind graslanden zijn alleen voorzien buiten deze lijnen. Afbeelding 8: kalkgrind grasland, detail (bron: HILGENSTOCK/WITT 2004, blz. 171) 2 voorbeelden op 15

17 Bouw begroeide stapelmuur van afbraakmateriaal nieuwe functie Speelfunctie; Exploratie (en educatieve) functie, vooral in hoekjes en randzones waar de planten tot volle ontwikkeling komen. Centraal op de speelplaats wordt een terrasvormige stapelmuur voorzien uit het afbraakmateriaal van de speelplaats (betonstenen) die het hoogteverschil opvangt tussen de kleuter- en de centrale speelplaats (en de bestaande, volledig verharde tribune vervangt). Deze zuid gerichte stapelmuur zal een heel eigen (warm) biotoop vormen voor vele planten en ongewervelde. In de beginfase worden geschikte planten aangeplant in de voegen zodat een goede uitgangssituatie wordt verkregen. Op vele andere plaatsen zullen kleine stapelmuurtjes bv (verhoogde) plantperken afbakenen en hoogteverschillen opvangen. De kinderen kunnen het verschil in vegetatie tussen noord en zuid gerichte stapelmuren ontdekken en onderzoeken. Afbeelding 9: Stapelmuur van afbraakmateriaal (bron: Afbeelding 10: Begroeide stapelmuur (bron: HILGENSTOCK/WITT 2004, blz. 85) 16

18 Aanleg natuurlijke omheiningen functie Educatieve functie; Exploratie functie. Natuurlijke omheiningen kunnen bijzondere biotopen vormen. Takkenmuren en wallen bieden onderdak aan tal van (micro-) organismen, ook zoogdieren en vogels, zwammen groeien en de natuurlijke afbraakprocessen gaan hun gang Dood hout leeft! is de boodschap aan de leerlingen. Wilgenhekken van streekeigen soorten dienen als voedsel voor verschillende dieren en dragen dikwijls mooie gallen. Afbeelding 11: Wilgenhek (bron: Afbeelding 12: Takkenwal en -muur in de Köllerholzschule, Bochum/Duitsland (Foto: Anne Buchacker-Winter) 17

19 Communicatieve en monitoring-acties Enkele bemerkingen vooraf De Freinetschool De Mijlpaal heeft al enkele jaren haar derde MOS-logo. De MOSwerking omvat tal van activiteiten die perfect aansluiten bij het voorliggende project. De Freinetwerking houdt in dat de kinderen zelf onderzoekjes en projecten doen. Al dikwijls werden Kriebelbeestjes of Minimonsters onder de loep genomen, de jongste kleuters gingen op het domein op zoek naar lentebloeiers, enz. Deze werking kan, eens de terreinacties uitgevoerd zijn, nog intensiever direct op ons domein plaats vinden. Door het feit dat de kinderen tijdens de speeltijden veel meer in aanraking komen met verschillende fauna en flora is te verwachten dat ook veel meer onderzoekjes en projecten rond deze thema s zullen plaats vinden. Dit betekent natuurlijk, dat de meeste schoolinterne educatieve acties nu nog spontaan zullen gebeuren tot de leerlijn wereldoriëntatie natuur is uitgewerkt. Daarom zijn alleen maar enkele omschreven, de voorliggende lijst van acties is ver van volledig. Alle monitoring- acties hebben ook een educatieve functie, die meestal zelfs het overwicht heeft, het is immers een school. Daarom scheiden we de twee luiken communicatie en monitoring niet. Alle acties gebeuren op het schooldomein (uitzondering: een van de twee buitenactiviteiten van de cursus Scharrelkids). 18

20 Aan de slag met natuur uitwerken leerlijn organisatie Directie. doelgroep School. Het uitwerken van een leerlijn wereldoriëntatie natuur betekent dat tal van acties als vaste waarden zullen opgenomen worden in de werking van de school. Dit zou naast de hieronder nader omschreven acties bv kunnen inhouden: vaste monitoring-momenten (bv onderzoek bloemenweide, vijver enz.); documentatie van waarnemingen (bv op telmomenten van Natuurpunt); regelmatige beheerswerken; werken in de moestuin. In dit kader wil de school beroep doen op professionele educatieve ondersteuning. Met behulp van deze externe ondersteuning willen we de kinderen maximaal betrekken bij: aanleg van de natuurelementen/biotopen; beheer van de natuurelementen/biotopen Samen willen we een werking rond natuur en milieu opstarten die geïntegreerd wordt in de schoolwerking. Concreet geeft de educatieve ondersteuning de juffen ideeën en helpt een werking opstarten rond de nieuwe aangelegde natuur (heggen, houtkanten, hooilanden, vlindertuin, poel,...). Zo willen we het maximum halen uit de nieuwe 'groene vingers' zone (groenten-, fruit- en composteringszone), kunnen er workshops plaatsvinden met de kinderen rond water, insecten, kriebelbeestjes,... Kortom, zo helpt de educatieve ondersteuning het maximum te halen uit de nieuwe schoolomgeving voor zowel kind als natuur. 19

21 Op pad met de safarikoffer organisatie Klasleerkracht, op vraag in samenwerking met Limburgse Natuurgidsen of Leefmilieu Tongeren. doelgroep Schoolinterne actie; Leerlingen van alle klassen (ook kleuters), met klemtoon op de 1ste graad, inzake het bereiken bepaalde leerplandoelen ( ET 1.4, uit minstens twee verschillende biotopen uit hun omgeving enkele veel voorkomende organismen zoals planten, dieren, zwammen opnoemen). De kinderen worden op het schooldomein op verkenning gestuurd. Vanaf de 1 ste graad met een kaart en met diverse vragen rond natuurbeleving, "Hoeveel verschillende plantensoorten vind je? Welke dieren kom je tegen? Zie je verschillen in de begroeiing op verschillende plaatsen? Welke? Waarom?, enz". Ze brengen verslag uit over hun ontdekkingen, gaan zelf aan de slag om bv planten te determineren of bepaalde ontdekkingen nader te onderzoeken. 20

22 Documentatie waarnemingen organisatie Klasleerkracht. doelgroep Eigen leerlingen. In het kader van projecten, onderzoekjes en activiteiten, of tussendoor waargenomen, worden soorten bijgehouden. Dit kan manueel in een kaft of eventueel via door de leerlingen zelf. 21

23 Cursus Beplante Stapelmuren organisatie School i.s.m. partners (stad) en externe deskundige. doelgroep Publieke actie. Stapelmuren zijn een schitterend manier om met afbraakmateriaal niet alleen ecologisch interessante biotopen te scheppen maar ook structuur te geven aan een tuin of speelplein. Toch is deze techniek nog weinig gekend. Van daaruit groeide het idee om de stapelmuren op ons terrein niet alleen met ouders en een externe deskundige te bouwen, maar de actie open te trekken naar het breed publiek. Een natuurgids zou een voorbereidende infomoment verzorgen, vervolgens kunnen de deelnemers zelf aan de slag. De bekendmaking gebeurt onder meer via de verschillende partners. 22

24 Cursus Scharrelkids organisatie Limburgse Natuurgidsen. doelgroep Publieke actie; Kinderen tussen 4 en 10 jaar met hun (groot)ouders. Samen met een natuurgids ontdekken kinderen en (groot-) ouders de natuur en wat er allemaal te doen valt. Ze bouwen huisjes voor insecten, maken pannenkoeken met eetbare, zelf geplukte kruiden enz. De cursus bestaat uit 3 onderdelen: 1. Inleiding en theorie: een avond voor (groot)ouders waarin theorie en tips centraal staan. 2. Activiteiten dag 1: voor (groot)ouders en kinderen waarin activiteiten uitgevoerd worden in de natuur in de buurt. 3. Activiteiten dag 2: in een natuur- en kindvriendelijke tuin gaan (groot)ouders en kinderen zelf aan de slag. 23

25 JNM-activiteiten organisatie JNM Zuid-Limburg. doelgroep Leden JNM en leerlingen van de Mijlpaal vanaf 7 jaar of ouder. De Jeugdbond voor Natuur en Milieu staat in zijn werking in voor tal van acties die perfect aansluiten bij ons project: beheerswerken; terreinwerken (aanleg van biotopen); natuurbeleving met kinderen; knutselen met en voor de natuur (bv bouw insectenhotel). Ze zullen jaarlijks twee activiteiten op ons terrein inplannen. 24

26 Partners 25

27 Bronnen Websites WIKIPEDIA in Nederlands, Duits, Engels, Frans Kaartmaterial Nationaal Geografisch Instituut Brussel: Tongeren 34/5. Schaal 1:10 000, herziening 1988 Boeken ELLENBERG, Heinz: Vegetation Mitteleuropas mit den Alpen in ökologischer Sicht. 4de, verbeterde editie, Stuttgart: Ulmer, 1986 HILGENSTOCK, Fritz, WITT, Reinhard: Das Naturgarten-Baubuch. München: Callwey, 2004 LEUFGEN, Willy, van LIER, Marianne: Vrij Spel voor Natuur en Kinderen. Utrecht: Jan van Arkel, 2007 LOUV, Richard: Het laatste kind in het bos. Utrecht: Jan van Arkel, 2007 MASSANT, Regis (Verantwoordelijke uitgever): Veiligheid van Speelterreinen - Een praktische leidraad voor uitbaters. 3de herwerkte editie, Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie: 2011 PAPPLER, Manfred, WITT, Reinhard: NaturErlebnisRäume. Kallmeyer, 2001 SCHEFFER, Fritz, SCHACHTSCHABEL, Paul, et al: Lehrbuch der Bodenkunde. 12de, nieuw bewerkte editie, Stuttgart: Enke, 1989 WITT, Reinhard: Nachhaltige Pflanzungen und Ansaaten. Ottenhofen: Naturgarten Verlag, 2006 Personen KONINGS, Jan, natuurgids REYNDERS, Kristel, leerkracht op het terrein sinds