Vaart maken met energietransitie

Transcriptie

1 Collegetour Energie & Duurzaamheid Handreikingen voor een succesvolle collegeperiode

2 Vaart maken met energietransitie Foto: Dong Energy Solar Challenge Inleiding Reader: de rode draad naar energietransitie Van de één op de andere dag bent u wethouder geworden van uw gemeente. Of u bent gebleven, maar werkt nu in een nieuw college. Samen met uw collega s binnen uw gemeente en met uw collega s in uw regio staat u aan de lat om de komende vier jaar vaart te maken. Vaart te maken met de oh zo nodige transitie naar een duurzame energievoorziening in Nederland. Vele bedrijven en inwoners in uw gemeente staan te springen om hieraan bij te dragen. Wij raden u dan ook aan om de energie uit de samenleving te benutten. De samenleving ziet u, als gemeente, als een belangrijke en betrouwbare speler in deze transitie, en met name u als wethouder kunt een verbindende rol spelen om samenwerkingen tot stand te brengen. Zoals staatssecretaris Mansveld regelmatig aanhaalt alleen ga je sneller, samen kom je verder. Onze gereedschapskist voor energietransitie bestaat uit drie onderdelen: de Masterclasses Energietransitie (in Noord-Holland Collegetour Energie & Duurzaamheid geheten) van het Klimaatverbond met bijbehorende reader, de website met daarop de inhoud van deze reader plus naslagwerk en verwijzingen én natuurlijk het netwerk hier aanwezig bij de masterclass en te benaderen via Klimaatverbond. Deze reader is gemaakt voor Noord-Holland, voor andere provincies wordt hij aangepast. Alle versies verschijnen ook online. De inhoud van deze reader is samengesteld met input van alle partners -zoals het ministerie van Infrastructuur en Milieu, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, Unie van Waterschappen, provincies en regio s. Van Beek adviesbureau en Stichting Oikos geven een bijdrage vanuit hun praktijkervaringen met gemeenten en energieke samenleving. SKAO en HIVOS laten zien hoe het werkt met duurzaam inkopen en duurzame datacenters. De basis komt vanuit de kennis van het Klimaatverbond en het Servicepunt Duurzame Energie zelf. Het Klimaatverbond is als vereniging van, voor en door gemeenten al tweeëntwintig jaar bezig met klimaatbeleid. Het Servicepunt Duurzame Energie ondersteunt, namens de provincie Noord-Holland, sinds 2001 alle Noord-Hollandse gemeenten bij de ontwikkeling en uitvoering van hun energie- en klimaatbeleid gericht op de gebouwde omgeving. Ook zijn meegenomen de conclusies van belangrijkste artikelen over klimaatbeleid uit de landelijke media en Binnenlands Bestuur van de afgelopen maanden (tot begin mei 2014). Een redactieraad bestaand uit een aspirant wethouder en bestuursleden van Klimaatverbond hebben de redactie bijgestaan in het maken van onderwerpkeuzes en opbouw. We hopen dat dit geheel u een stevige basis verschaft voor uw belangrijke en uitdagende taak de komende vier jaar: uw gemeente helpen aan een nieuwe duurzame energie basis, en daarmee aan een nieuwe basis voor uw economie! Wij wensen u veel succes in de komende collegeperiode. Voor vragen en advies staan wij graag voor uw klaar. Namens het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn en Tjitske Ypma, projectleiders Masterclasses Energietransitie Anna Schoemakers, directeur Klimaatverbond Namens het Servicepunt Duurzame Energie, René Jansen en Bregje van den Brand 2 3

3 Leeswijzer De reader begint met een inleiding vanuit het Servicepunt Duurzame Energie en het Klimaatverbond, een persoonlijk woord van gedeputeerde Jaap Bond en een actualiteitenoverzicht. Daarna komen we bij deel 1: beleid en energieke samenleving. Succesvol energie- en klimaatbeleid begint bij de juiste kaders. Die bestaan uit een positieve grondhouding ten aanzien van de energieke samenleving, een heldere missie, visie en strategie vanuit de gemeente, een goede relatie met burgerinitiatieven, oog voor financieringsmogelijkheden en ruimte in wet- en regelgeving. Daarbij is een regioscan onontbeerlijk: wat voor vraag en aanbod zit er op energiegebied, waar is ruimte voor windmolens en zonnepanelen en op wiens terrein? Deel 1 gaat geheel over deze voorwaardenscheppende omstandigheden. Deel 2 zoomt vervolgens in op energiebronnen: zon, wind, biomassa, maar ook warmtenetten en bodemenergie komen aan bod. Deel 3 gaat over besparing op gebruik van fossiele brandstoffen en klimaatadaptatie. Energie besparen in de bestaande bouw komt aan bod, evenals elektrisch vervoer. Het hoofdstuk klimaatadapatie gaat over het omgaan met klimaatverandering. Deel 4 gaat over meten en communiceren: vervolgstappen, die cruciaal zijn om vaart te gaan maken. Meten is weten en weten is besparen, en geen draagvlak zonder communicatie. Tot slot is er nog deel 5: het netwerk. Bij welke organisaties moet je aanhaken, wie kan wat voor je betekenen? En waar moet je zijn op social media? Misschien is dit wel het belangrijkste hoofdstuk: stapt u ook in ons netwerk en fietst u mee? Hier vindt u o.a. meer toelichting op het provinciale beleid op het gebied van Duurzame Energie in Noord-Holland en de ondersteuning in uitvoering daarvan door het Servicepunt Duurzame Energie. Feedback op de reader is welkom via tjitske.ypma@klimaatverbond.nl Online updates zijn te vinden op DEEL 1 DEEL 2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Leeswijzer 4 Woord vooraf 6 Het actuele debat in de media 7 1 Beleid en energieke samenleving 1 Missie, visie, strategie 8 - Uit de praktijk: Regio Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in Uit de praktijk: Nibbixweer: De strategie naar een klimaatneutrale gemeente 11 2 Samenwerken met de energieke samenleving 12 - Uit de praktijk: Haarlem Klimaatneutraal in Samenwerken met lokale enegiecoöperaties 15 - Uit de praktijk: Bewoners verenigen zich voor duurzame energie Castricum 17 4 Financiële ruimte 18 5 Ruimte door kennis en netwerk 20 6 Ruimte door wet- en regelgeving 23 7 Ruimte door duurzaam in te kopen 25 - Uit de praktijk: Duurzame aanpak infrastructuur in Nieuw-Lekkerland 28 8 Fysieke ruimte 29 Energiebronnen 1 Windenergie 34 2 Zonne-energie 36 3 Biomassa 38 4 Bodemenergie 42 5 Warmtenetten 43 - Uit de praktijk: Warmtenetten Metropoolregio Amsterdam 43 Energiebesparing en klimaatadaptatie 1 Energiebesparing in bestaande bouw 44 - Uit de praktijk: Energie besparen Gooi en Vecht Duurzame scholen 46 3 Duurzame datacentra 47 4 Mobiliteit 48 5 Klimaatadaptatie 50 - Uit de praktijk: Kristalbad tussen Hengelo en Enschede helpt tegen wateroverlast 51 DEEL 3 DEEL 4 Communicatie 1 Uitwisselen en campagne voeren 52 2 CO2-Prestatieladder helpt bij duurzaam aanbesteden 54 3 Monitoring van beleid 55 DEEL 5 Netwerk en kennis delen 1 Overzicht organisaties 57 2 Social media

4 Woord vooraf Economische kansen door transitie naar duurzame energie Het actuele debat in de media Burger zoekt richting De provincie Noord-Holland levert een concrete bijdrage aan de opgave rond de energietransitie. Of het nu het nationaal Energieakkoord betreft of de Europese ambities, Noord-Holland zet in op de economische kansen die de transitie naar duurzame energie biedt. En dat gebeurt op diverse manieren. Zo wordt gewerkt aan het verbinden van marktpartijen zodat beter en efficiënter kan worden samengewerkt om de kostprijs te verlagen. Duurzame energie kunnen we op die manier aantrekkelijk en toegankelijk maken. En ook gemeenten zijn het afgelopen jaar weer ondersteund bij bijvoorbeeld lokale initiatieven. We zien steeds meer energiecoöperaties ontstaan en de lokale productie neemt nog steeds toe. Ook met steun aan innovaties zorgen we ervoor dat we in Noord-Holland betrokken blijven bij de laatste technische ontwikkelingen. De Provincie Noord-Holland werkt samen met diverse partners om zoveel mogelijk energie duurzaam te kunnen opwekken en innovaties mogelijk te maken. Dat doen we door het stimuleren van ketensamenwerking, kennis delen, financieren en faciliteren. Duurzame productie van energie heeft alleen zijn nut als het ook wordt afgenomen. We kijken in de Metropoolregio Amsterdam naar mogelijkheden om bestaande netwerken met elkaar te verknopen, bronnen te vinden en nieuwe aansluitingen te organiseren. Het produceren van andere vormen van energie heeft ook ruimtelijke consequenties. Die gaan we de komende tijd verder in kaart brengen, zodat we in Noord-Holland in de toekomst niet alleen klaar zijn voor de productie, maar ook voor opslag en verwerking van duurzame energie, en het tevens goed kunnen inpassen in het landschap. We zijn trots op de resultaten die we in Noord-Holland al hebben bereikt. We zien de stijging van de hoeveelheid zonne-energie, maar ook van biomassa en wind. We zien dat de besparingen toenemen en de reductie van CO2 continueert. En we zien ook dat inzetten op duurzame energietechnieken goed is voor de werkgelegenheid. Voor het ondersteunen van investeringen vertrouwen we erop dat het Participatiefonds Duurzame Economie, dat sinds enkele maanden operationeel is, voor de komende jaren met mooie concrete cijfers zal komen. Jaap Bond gedeputeerde voor o.a. Duurzame Energie Gedrag Veel kennis over duurzame energie ontbreekt. Mensen weten vaak niet hoeveel energie zij nu precies verbruiken bij de dagelijkse dingen die zij doen. Hoeveel energie kost een warm bad? Hoeveel energie bespaar ik met betere isolatie? Aan de overheid de schone taak om de mensen bewust te maken van dit gebruik. Vanaf 2015 krijgen alle woningen een indicatief energie-label en weet men hoeveel energie zij verdoen in relatie tot andere woningen. De gemeente Utrecht ging al een stapje verder door ongevraagd de warmte-uitstraling van huizen in de stad te meten en de resultaten te communiceren met de bewoners. Volgens de Raad voor Leefomgeving (RLI) kan de overheid milieubeleid veel effectiever maken door gebruik te maken van kennis over gedrag en motieven van mensen (Binnenlands Bestuur 5 maart jl.). Gemeenten kunnen tal van maatregelen nemen om ervoor te zorgen dat burgers beter afval scheiden, hun woning isoleren en minder voedsel verspillen. Meer dan windmolens Wanneer je weet hoeveel energie je nodig hebt, dan kun je als overheid op zoek naar een toepasselijke energiebron. Windmolens zijn nu het symbool van duurzame hernieuwbare energie. Windmolens wekken ook veel weerstand op. Tenzij de burger mede-eigenaar is, stelt Jos Duindam, windmolenondernemer in Pingjum in Zuidwest-Friesland in de Volkskrant van 12 april. Verschillende burgerinitiatieven steken dan ook de kop op. Betrokken burgers zetten een eigen duurzame energiecoöperatie op met plannen voor windmolenparken en velden voor zonne-energie. Volgens een reportage in het Financieel Dagblad van 17 februari zijn de eerste initiatieven al druk bezig, maar het is geen vetpot. Er zijn ook veel onderbelichte alternatieven. Volgens sommigen zet de inzet van biomassa meer zoden aan de dijk. Plas en poep is het nieuwe goud, zegt dijkgraaf Tanja Klip-Martin enthousiast in de Binnenlands Bestuur van 17 maart. Waterschappen transformeren zichzelf in energie- en grondstofleveranciers door rioolinstallaties om te bouwen naar biomassaverwerkers. Voor veel bedrijven en overheden is elektrisch vervoer een waardevolle bijdrage aan een beter klimaat. Politiek, burger en markt Op Europees niveau is het onderwerp energiebeleid een heikel punt. `Als we niets veranderen, importeert de EU 80% van haar energie in 2030 kopte het Financieel Dagblad op 18 februari naar aanleiding van een interview met Eurocommisaris voor Klimaat Connie Hedegaard. Volgens sommigen gaan de ambities van de EU op het gebied van hernieuwbare energie niet ver genoeg, volgens anderen schaden de duurzame ambities de economie. NRC Handelsblad constateerde op 2 februari dat het Duitse energieplan is mislukt; de subsidies voor groene stroom verstoort de energiemarkt waardoor de reguliere leveranciers overstappen op goedkope steenkool en daarmee de CO2 van het land vergroten. Anderzijds zijn de landen in de EU steeds meer afhankelijk van energie-import met alle onwenselijke gevolgen van dien. Ondertussen stuwen de groei van de wereldbevolking en economische groei de uitstoot van kooldioxide verder omhoog. Van wie moeten we een duurzaam energiebeleid verwachten; van de politiek, de burger of van de markt? Energie kost geld Beste burger, u komt er niet door eens per jaar een uurtje het licht uit te doen, uw telefoonadapter na gebruik uit het stopcontact te trekken en uw tv niet op standby te laten staan. U bewijst het klimaat pas een dienst door te stoppen met zeuren over horizonvervuiling als aan uw einder nieuwe windmolens worden gepland. U helpt het klimaat door flink meer belasting te betalen voor grijze stroom. stelt wetenschapsjournalist Bart van der Weijer in De Volkskrant van 29 maart. Volgens hem is het duidelijk: uiteindelijk gaat het om de (radicale) keuzes die gemaakt moeten worden. Zijn we bereid om te investeren in projecten waarvan wij pas op de lange termijn de vruchten kunnen plukken? Energiebesparende maatregelen kosten de maatschappij geld. Of ze toch moeten worden doorgevoerd, hangt af van de waarde die wordt gehecht aan vermindering van CO2-uitstoot. Het levert uiteindelijk ook geld op en veel bedrijven, burgers en gemeentes werken nu al enthousiast aan de meest uiteenlopende energieprojecten. Met de juiste kennis de beste keuzes maken, is nu de uitdaging. 6 7

5 DEEL 1 Beleid en energieke samenleving Voor je als wethouder aan de slag kunt, is het noodzakelijk op de hoogte te zijn van de randvoorwaarden. Daarvoor is het nodig om een duidelijke visie te hebben, draagvlak, en te weten hoe je ruimte creëert, zowel economisch als beleidsmatig. Vandaar dat deze reader begint bij het begin: beleid, ruimte creëren en samenwerken. 1 Missie, visie, strategie Van missie, visie naar concrete strategie voor de klimaatneutrale gemeente De begrippen strategie, missie en visie worden geregeld door elkaar gehaald. Door middel van je missie geef je aan wie je bent, wat je doet en wat je wil bereiken. Je missie is tijdloos, maar wel toe te passen op dit moment. Een missie staat dus, in tegenstelling tot een visie, niet voortdurend ter discussie. Een visie geeft een visionaire en ambitieus beeld van wat een organisatie wil zijn. In de definitie van de visie kijk je naar de wereld van nu en de kansen in de toekomst en beschrijf je de gewenste droomsituatie. In het strategisch plan beschrijft hoe de in de visie gestelde inzichten en doelstellingen bereikt gaan worden en geeft een samenhangende reeks stappen aan voor het handhaven van de continuïteit op langere termijn. Missie, visie en strategie schrijf je niet alleen. Het proces om met elkaar de stappen te zetten is zeker zo belangrijk. Het zijn belangrijke begrippen. De missie kan heel goed klimaatneutraliteit zijn. En als je het wat verbreed, dan voeg je daar de circulaire economie en een actief betrokken en open samenleving bij. Het is je fundament, waar je ook als bestuur continuïteit uit kan halen. De tijdelijkheid van het wethouderschap wordt door de missie niet doorbroken. Het is een fundament waaraan de gemeenteraad en de samenleving de overheid kan toetsen, ook als je periode van wethouder lang voorbij is. En dat is belangrijk, want de verandering naar een klimaatneutrale samenleving, of circulaire economie, is een werkelijke transitie van vele jaren. Je opvolgers hebben dat fundament nodig. middenveld, het bedrijfsleven, die route naar een klimaatneutrale gemeente? Hoe ziet zo n samenleving er uit en wie draagt bij aan deze wenselijke en noodzakelijke verandering? Wat is de betekenis van de energieke samenleving in dit proces. Wat zegt je visie over je partners? En kan je vanuit je visie ook andere partners uitnodigen die op hun beurt, hún visie uitspreken? Uiteraard verandert dit verleidelijk verhaal. Zonneenergie wordt goedkoper, er zal energieopslag komen, misschien stijgt de gasprijs zo er een enorme versnelling in het verduurzamen van de bestaande bouw komt. Dan stel je de visie bij. Het strategisch plan is actiegericht. Je weet, vanuit je visie, met wie je de plannen wilt en kan verwezenlijken. Met die partners zoek je uit wat nodig is, om het verleidelijk verhaal realiteit te maken. Welke stappen kan je met elkaar zetten, hoe steun je elkaar, wat doe je als resultaten tegen vallen, of je kan versnellen? Welke randvoorwaarden wil je garanderen, zoals professionaliteit en betrouwbaar, transparantie en breed draagvlak? In mijn gemeente, Lochem, waren al deze aspecten van cruciaal belang. Zo legde de gemeenteraad het fundament door klimaatneutraliteit als basis te nemen, en voegde daar onderweg het verduurzamen van de economie aan toe. Een welkome verbreding. En met elkaar deelden we de visie dat onze rol, als overheid, vooral die van aanjager, verbinder, coach, ondersteuner moest zijn, omdat in de lokale samenleving een enorme kracht beschikbaar is, die we als overheid alleen nooit kunnen evenaren. En zo ontstonden ideeën over klimaatneutrale dorpen, werd LochemEnergie geboren. Je moet als gemeente voorzichtig zijn met sturen van de maatschappij. Wat wel belangrijk is om te sturen is de overheid zelf. Want die vormt zelf vaak een obstakel. In haar besluiten, regels, randvoorwaarden. Een verleidelijk verhaal ontstond, van een energieke samenleving waarin LochemEnergie de meerderheid van de bevolking van lokaal opgewekte duurzame energie zou voorzien, zou helpen met energiebesparing, en de rendementen zou laten revolveren in de samenleving. Breed, voor duurzame ontwikkeling. En met elkaar hebben we daar een plan voor gemaakt, dat we regelmatig evalueren en bijstellen. Het resultaat, in 4 jaar, is indrukwekkend. Want nu hebben we een macht en kracht van vele vrijwilligers, zelfs professionals, die sterker is dan onze Lochemse overheid ooit kon zijn. En dit is maar het begin. Thijs de la Court, ex-wethouder van de gemeente Lochem, adviseur van het Klimaatverbond, de federatie E-decentraal en HierOpgewekt. De visie sluit wel aan op het verleidelijk verhaal. De visie kan je heel goed met elkaar maken. Ze is meer veranderlijk en moet steeds weer worden bijgesteld. Hoe zie jij, de ambtenaren, het maatschappelijk 8 9 Foto: PDK Foto

6 Uit de praktijk Amstelland-Meerlanden Uit de praktijk Voorbeeld van fictieve gemeente Nibbixweer Regio Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in 2040 Nibbixweer: De strategie naar een klimaatneutrale gemeente Binnen de regio Amstelland-Meerlanden werken de gemeenten Aalsmeer, Amstelveen, Diemen, Ouder-Amstel en Uithoorn samen op een groot aantal milieuthema s. Deze samenwerking creëert schaal- en efficiencyvoordeel, maar nog belangrijker is het hoge kwaliteitsniveauwaar alle deelnemers van profiteren. In 2007 is besloten het thema Energie toe te voegen aan de bestaande milieusamenwerking. Het thema energie beperkt zich immers (nog meer dan andere onderwerpen) niet tot de gemeentegrenzen, samenwerking maakt het mogelijk de hoge individuele ambities te realiseren. De Ambitie: EN2040 Al in 2007 is tijdens een bestuurlijk congres de ambitie uitgesproken in 2040 als regio energieneutraal te zijn. Na een inventarisatie en studie naar de mogelijkheden is in 2009 de ambitie Amstelland-Meerlanden Energieneutraal in 2040 (kortweg EN2040) vastgesteld. Een hoog ambitieniveau, maar een bewuste keuze, die alleen gerealiseerd kan worden door alle zeilen bij te zetten en intensief samen te werken. Wisselwerking Bijzonder is de wisselwerking tussen de regionale ambitie EN2040 en de ambities van de individuele gemeenten. De ambitie EN2040 is inmiddels op verschillende manieren opgenomen in de individuele gemeentelijke visies en (uitvoerings)plannen. Andersom zorgt de opname in individuele gemeentelijke plannen ervoor dat het onderwerp prominent op de regionale agenda blijft staan. Ondanks wisselingen van Colleges en de bezuinigingsopgave voor gemeenten, staat de ambitie EN2040 fier overeind. Sterker nog: EN2040 wordt gezien als economische kans en om die reden is in 2012 besloten een extra impuls te geven aan de regionale ambitie en samenwerking. Een nieuwe impuls In 2012 is door de samenwerkende gemeenten besloten om te investeren in een regionaal programmamanager EN2040. Het doel van de Programmamanager is o.a. het opstellen van een regionaal programma en de structurele uitvoering en borging van de ambitieen2040. Een andere belangrijke taak van de programmamanager is het vervullen van de spin in het web-functie tussen de samenwerkende gemeenten op ambtelijk- en bestuurlijk niveau. Voor 2013/2014 is een concreet uitvoeringsprogramma opgesteld met vijf nieuwe projecten en twee doorlopende projecten. Met dit uitvoeringsprogramma zijn niet alleen de projecten benoemd, maar hebben de gemeenten duidelijke afspraken gemaakt over het inzetten van de benodigde financiële middelen en ambtelijke capaciteit voor het uitvoeren van deze projecten. De organisatie De ambitie van EN2040 wordt bewaakt door maar liefst twee bestuurders binnen de regionale samenwerking. De stand van zaken EN2040 staat elk bestuurlijk regio-overleg (4x per jaar) op de agenda van de samenwerkende gemeenten. Ook treedt elk van de bestuurders op als eerste aanspreekpunt voor één van de hierboven beschreven projecten. EN2040 staat ook op de agenda van ieder regionaal overleg op MT-niveau (4x per jaar). Vanuit het MT-niveau is een lid aangewezen als verantwoordelijk MT-lid en eerste ambtelijk aanspreekpunt voor de programmamanager. Elke gemeente levert een ambtelijke projecttrekker voor één van de bovengenoemde projecten en maakt capaciteit vrij voor deelname aan de overige projecten. De projecttrekkers (5x) vormen samen met de Programmamanager de ambtelijke werkgroep energie. De Regionaal programmamanager vormt de schakel tussen het bestuurlijk, MT, en ambtelijk overleg en is verantwoordelijk voor de uitvoering en coördinatie van het opgestelde regionale programma. Gemeente Nibbixweer Samen leven in een duurzame omgeving, met stedelijke voorzieningen in een groen landschap, dat is gemeente Nibbixweer. Bijna inwoners, verspreid over zeven kernen maken Nibbixweer tot een middelgrote gemeente. Gemeente met een missie Klimaat en energie zijn onze belangrijkste speerpunten. De missie van Nibbixweer is: alle gemeenten van Nederland inspireren en ook motiveren om energieneutraal te worden. Wij maken van dat beleid ons absolute speerpunt voor het komende decennium. In Nibbixweer wonen, werken en genieten wij vol energie van alles wat stad en platteland ons te bieden hebben! Visie In onze visie komen we alleen tot energieneutraliteit in samenwerking met de energieke samenleving. Alle partijen zijn nodig om dit moeilijke maar noodzakelijke doel te bereken. Nibbixweer is een fictieve, maar realistische gemeente, die de jarenlange ervaring van adviesbureau Van Beek met gemeentelijke struggles op dit terrein bundelt en oplossingen aanreikt. Nibbixweer is een platform voor politici en ambtenaren om met elkaar in gesprek te zijn over klimaat, energiebesparing en duurzaamheid. De strategie De strategie om te komen tot energieneutraliteit is een drieluik: Maak energie zichtbaar; Stel een roadmap op en zet in op actie; Volg en bewaak het resultaat. Belangrijke aandachtspunten hierbij zijn: Commitment. Creëer betrokkenheid op alle lagen in de organisatie. Sleutelfiguren spelen een belangrijke rol in de integrale benadering. Mogelijkheden. Geef initiatieven een kans, en stel budget beschikbaar. Geld komt echt terug door gerealiseerde besparingen. Haal kennis in huis! Een aanpak met perspectief op voortgang en resultaat. Vier de successen en communiceer op alle niveaus. 1. Maak energie zichtbaar Dit kan een Klimaatbureau doen, voor buiten maar ook voor binnen de organisatie. Binnen de gemeentelijke organisatie is het Klimaatbureau verantwoordelijk voor de uitvoering van het klimaatbeleid. Het Klimaatbureau wordt gevormd door een team van medewerkers, die ook wel bekend staan als het Energie Actie Team. Zij zorgen dat alle afdelingen van de gemeentelijke organisatie blijvend actief zijn om de klimaatdoelstellingen te realiseren. Het Energie Actie Team is opgericht na de toetreding van Nibbixweer tot het Klimaatakkoord. Dit multidisciplinaire team werkt aan de uitvoering van de Energie Roadmap, waarin de route naar een klimaatneutrale gemeente Nibbixweer uitgestippeld is. 2. Business case Energie Roadmap In de Energie Roadmap is een scenario uitgewerkt dat leidt naar de besparingsdoelstelling in Hierbij zijn programma s en projecten gedefinieerd en economisch onderbouwd. Op de korte termijn zijn besparingen gerealiseerd met veel effect tegen lage investeringen. Daarmee is budget gecreëerd voor diepteinvesteringen op de langere termijn. Het sluitstuk naar energieneutraliteit is een windmolenproject, dat extern wordt gefinancierd. 3. Borging, meten en communicatie De weg naar een energieneutrale gemeente is een traject van jaren over meerdere ambtsperiodes van bestuurders. Borging van de gestelde doelen is daarmee van wezenlijk belang. Een centraal energiemanagementsysteem en goede communicatie op strategisch, tactisch en operationeel niveau zijn hierbij een must. Volg gemeente Nibbixweer Website: info@nibbixweer.nl LinkedIn: Gemeente Nibbixweer 10 11

7 2 Samenwerken met de energieke samenleving Plasterk: Gemeenten cruciaal in stimuleren doe democratie Burgers nemen het heft in handen en gaan zelf aan de slag in hun leefomgeving. Ze organiseren zich, en nemen stappen op weg naar duurzaamheid. Ze kopen samen zonnepanelen, regelen deelauto s en leggen buurtmoestuinen aan. Ook in het sociale domein ontstaan burgerinitiatieven: van buurtbus rijden tot jeugdzorg. Deze trend (de doe democratie, energieke samenleving) is door verschillende overheidsorganisaties opgepikt: PBL kwam in 2011 met De Energieke Samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie. Daarna volgden nog vele rapporten (SCP, RMO, WRR, ROB) over de beweging van de overheid om zeggenschap over te dragen aan burgers. Minister Plasterk van Binnenlandse zaken geeft in een kamerbrief aan dat hij de ontwikkelingen ook ziet. Hij kent een grote rol toe aan lokale overheden: Belangrijker (dan de rol van de rijksoverheid) is echter nog de rol van het lokaal bestuur, omdat verreweg de meeste voorbeelden van doe democratie zich op dat niveau afspelen. Burgers zijn, met hun toegenomen opleidingsniveau en sterk verbeterd organiserend vermogen, het meest gemotiveerd zich in te zetten voor hun directe leefomgeving. Gemeenten Voor gemeenten is het overdragen van verantwoordelijkheden nog een zoektocht. Decennialang was werken volgens structuurplannen en met meerjaren beleid het uitgangspunt. Wanneer burgers met hun idee bij de overheid aanklopten voor ondersteuning, werd de aanvraag langs de reeds uitgestippelde paden behandeld. Initiatieven buiten die geijkte paden vielen buiten de boot. Erg jammer, want alle energie, en vooral ook burgerenergie, is nodig om te werken aan maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, maar ook sociale vraagstukken als armoede en eenzaamheid. Hoe kunnen gemeenten deze kansen pakken? Samenwerking met de Milieufederatie Noord-Holland ligt hierbij voor de hand. De Milieufederatie stimuleert en ondersteunt al enige jaren lokale energie-initiatieven. Zij organiseren bijeenkomsten, activeren (lokale) netwerken en ontsluiten kennis. Zo krijgen deze nieuwe energie-initiatieven een impuls via het Servicepunt Hier Opgewekt. Het programma Duurzaam Door, van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, ontwikkelde handvaten Transition Town Zutphen licht mensen voor over klimaatverandering, peak oil en lokale veerkracht. Foto: TTZ Uitreiking van de Zutphense Toekomstprijs. Een stimulans voor duurzame initiatieven. Foto: Tjitske Ypma voor lagere overheden om goed om te gaan met de energieke samenleving, bestaande uit burgers, onderwijs, ondernemers organisaties, en andere overheden. Als een van de partners van het Klimaatverbond bij de organisatie van de Masterclasses, brengt ze graag haar kennis in. Zo publiceerde ze een handvest, genaamd tien kansen voor de energieke ambtenaar. Die variëren van wees nieuwsgierig, zet een systeembril op en werk op meerdere niveaus tot het geven handvatten voor wat je kunt doen en hoe je intervenieert. De laatste twee kansen gaan over borgen van kwaliteit. Veranderende rol overheid Programma-adviseur Irma Straathof: De duurzaamheidsopgave is te groot voor alleen de overheden. Samenwerken met andere partijen is essentieel en biedt ook nieuwe kansen. De overheid wordt daarmee één van de partijen, wat consequenties heeft voor de bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de overheid. Het is belangrijk om je dit als ambtenaar en bestuurder te realiseren. De overheid zit niet meer aan het stuur, en zal ook processen los moeten laten. Maar de lokale overheden kunnen wel een rol spelen in het faciliteren van initiatieven. Met kennis en kunde, een vergaderruimte, het stroomlijnen van vergunningstrajecten of ondersteuning in de communicatie, zijn veel initiatieven geholpen. Toekomstateliers Stichting Oikos, ook partner in de Masterclasses Energietransitie, brengt daarbij haar praktijkervaring mee van vijf Toekomstateliers, gehouden in drie gemeenten in Midden-Nederland. Deze bijeenkomsten waren geïnitieerd door de gemeente en platforms van initiatieven. Stakeholders op het gebied van duurzaamheid in brede zin bezochten deze Toekomstateliers. Begeleidster Irene Karssiens-Tom: Gemeentelijk succes hangt af van het loslaten van het resultaat. Gemeenten moeten een proces gaan begeleiden waarin de mensen zelf eigenaar zijn van de stappen die ze zetten. De gemeente kan daarin zelf ook een partij zijn, en opgepakte kansen faciliteren en samenwerkingen bevorderen. Haar ervaring is dat gemeenten zo n losse aanpak lastig kunnen vinden. Zij hebben jarenlang zelf gewerkt aan programma s, en zijn gewend te sturen, maar het past bij de huidige tijd. Wij raden aan te beginnen bij het begin: luisteren. Ook goede ontwikkelingen in de maatschappij komen aan bod. Waar ben je trots op, wat gaat goed? Daar komt energie bij vrij. Die wordt ingezet om verbeterpunten te noemen en om gezamenlijke beelden van een gewenste duurzame toekomst te creëren. Die geven richting aan verdere stappen. Nieuwe samenwerkingen ontstaan en de faciliterende rol van de gemeente wordt duidelijk. Bijzonder is, dat mensen niet betaald hoeven te worden voor hun inzet. Het samen werken aan iets wat je belangrijk vindt is voor veel mensen genoeg: er hoeft niet nog een beloning tegenover te staan. Erkenning in de vorm van een prijs bijvoorbeeld is wel heel stimulerend. Meer informatie: RVO: Irma.straathof@rvo.nl of Oikos: i.l.karssiens@stichtingoikos.nl 12 13

8 Uit de praktijk Haarlem De Groene Mug: Haarlem Klimaatneutraal in Samenwerken met lokale energiecoöperaties Hoe verstevig je als gemeente de positie van lokale energie coöperaties? De Groene Mug in Haarlem Klimaatneutraal in 2030, dat is het ambitieuze streven van de gemeente Haarlem. De gemeente geeft zelf het goede voorbeeld door de eigen organisatie al in 2015 klimaatneutraal te maken. Maar daarnaast zullen ook de inwoners en bedrijven uit Haarlem hun steentje moeten bijdragen. Om de bewoners en bedrijven te betrekken bij en te stimuleren om mee te doen met het realiseren van de doelstellingen, ontwikkelde de gemeente een opvallende en effectieve campagne: De Groene Mug. De Groene Mug is opgezet door de gemeente en haar partners als een open platform waar alle Haarlemmers ideeën kunnen uitwisselen voor een beter klimaat. De gemeente discussieerde met inwoners, bedrijven, maatschappelijke organisaties over de vraag wat alle betrokkenen kunnen doen om het klimaatprobleem op te lossen. Het resultaat was een Ideeënboek met plannen en projecten die leiden tot energiebesparing. Op basis van dit Ideeënboek is in 2009 het Duurzaamheidsprogramma opgesteld, waarin de ideeën zijn vertaald naar concrete projecten en maatregelen. De Groene Mug is de plek waar al deze projecten, ideeën, vragen, informatie, wensen en initiatieven op het gebied van duurzaamheid en energie worden gebundeld en weer gedeeld. Een platform waar gemeente, bewoners, maatschappelijke organisaties en bedrijven samen werken aan de ambitie Haarlem klimaatneutraal in Meer informatie: Foto: Fotogroep Haarlem In Noord-Holland zijn zo n 40 lokale en regionale energie-initiatieven actief. De provincie en gemeenten zijn daar trots op. Deze lokale energie-initiatieven richten zich op de opwekking en levering van zon, wind, warmte en / of energiebesparing. Het belang van de lokale gemeenschap, uitgaan van eigen kracht, eigen energie, winst terug in de gemeenschap, lokale werkgelegenheid en sociale cohesie staan hierbij centraal. Enkele coöperaties bewegen zich breder, bijvoorbeeld op gebied van zorg, stadslandbouw en mobiliteit. Zowel de Rijksoverheid, via onder andere het energieakkoord, provincie als ook veel gemeenten verwachten veel van deze energieke samenleving en ondersteunen en faciliteren dan ook deze initiatieven. De provincie doet dat ook, bijvoorbeeld door ondersteuning van een revolverend fonds voor de Haarlemse Huizenaanpak. De Haarlemse Huizenaanpak (HHA) levert bouwexpertise op het gebied van duruzame renovatie en nieuwbouw. In de HHA werken gespecialiseerde Haarlemse vakmensen samen om een verbouwing op maat te leveren. Elke woning verschilt en heeft een aanpak op maat nodig. De HHA zorgt daarvoor door een unieke samenwerkende keten van adviseurs, aannemers en installateurs met kennis van Haarlemse huizen. Het Fonds heeft een budget dat revolverend moet zijn door de opbrengst van de uit te voeren projecten. Elke HHA-deelnemer kan een investeringsvoorstel met een innovatief karakter indienen. De voorstellen worden door de ondernemers in de groep zelf getoetst op drie hoofdcriteria: is het revolverend, is de kans op succes reëel en is het budget in verhouding tot het te verwachten resultaat. Uit de omzet die bedrijven genereren met hun projecten wordt een vast percentage afgedragen aan het Fonds, waardoor het revolverende karakter ontstaat. De aanpak in Haarlem spreekt tot de verbeelding, wat blijkt uit belangstelling uit andere gemeenten in de regio Zuid-Kennemerland die willen deelnemen aan dit initiatief. 2 Verbinden van de lokale initiatieven met partijen die het initiatief verder kunnen versterken 3 Ruimte geven: - Fysiek: denk ook aan (tijdelijk) anders bestemmen - Juridisch: vergunningen, regelruimte - Financieel: bijvoorbeeld startsubsidie, werk neerleggen bij coöperaties ikv ondersteuningsstructuur, uitvoering regelingen, communicatie energiebeleid. - Symbolisch: laat zien dat je het initiatief ondersteunt, als serieuze partner ziet. Dat helpt enorm. Meer info: Onderzoek iov Planbureau voor de Leefomgeving Energiecoöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten Gemeenten ondersteunen initiatieven door: 1 Visie neer te leggen op duurzame energieontwikkeling en de rol van lokale initiatieven hierin. Coöperaties zouden bijvoorbeeld voorrang kunnen krijgen bij aanbestedingen. Koolzaad brengt olie, en energie. Foto: Colzaco 14 15

9 Sven Pluut van Zonnepanelen delen (1miljoenwatt) Gemeenten Er zijn gemeenten die zelf een initiatief starten. Voorbeelden zijn Tilburg (MOED), De Bilt en Diekendamme (Duurzaam Diekendamme). VVE s VVE s vatten soms het plan op om samen zonnepanelen te installeren of het eigen gebouw te verduurzamen. Dat is onder de huidige regelgeving ingewikkeld en daarom biedt HIER opgewekt graag ondersteuning. Voorbeelden zijn VVE s die gesteund worden door de gemeente Amsterdam en Wij Krijgen Kippen of Vondelparc in Utrecht. Woningcorporaties Voor corporaties geldt min of meer het zelfde. Het is qua wet- en regelgeving ingewikkeld om gezamenlijk zonnepanelen of energiebesparende maatregelen te organiseren. Corporaties hebben evenwel ook de mogelijkheid nog een stap verder te gaan, bijvoorbeeld eigen biomassaprojecten. Voorbeeld hiervan is DEVO in Veenendaal. Kijk voor een uitgebreide inventarisatie op www. hieropgewekt.nl/initiatieven. Hier zijn de initiatieven per provincie gerangschikt en kunt u zoeken en selecteren op een aantal criteria. Nederlander welwillend tegenover lokale duurzame energie-initiatieven De helft van de Nederlanders staat welwillend tegenover deelname aan lokale duurzame energie-initiatieven. De opkomst van deze samenwerkingsverbanden zal dan ook, gezien deze voedingsbodem, ongetwijfeld doorzetten. Dit blijkt uit de USP Energie Monitor, een maandelijks terugkerend consumentenonderzoek van USP Marketing Wanneer een lokaal duurzaam energie initiatief aan consumenten wordt voorgelegd, geeft 50% van 300 ondervraagden boven de 18 aan deel te willen nemen (9% zeker wel, 41% waarschijnlijk wel). Een kwart van de consumenten heeft hier geen interesse in (8% zeker niet, 17% waarschijnlijk niet) of vindt het moeilijk om hierover te oordelen (25%). Gezien het grote aandeel Nederlanders (50%) wat open staat voor dergelijke initiatieven, zal het aantal van deze lokale samenwerkingsverbanden ongetwijfeld verder doorgroeien. Door deze toename zal de rol van energieleveranciers en de eisen die aan de netten worden gesteld van de netbeheerders veranderen. Uit de praktijk Castricum CALorie - bewoners verenigen zich voor duurzame energie Koeienmest is een bron van energie Lokale initiatieven: rijp en groen In heel het land ontstaan kleinschalige duurzame energie initiatieven. De diversiteit is enorm. Ze verschillen in grootte, zitten in verschillende ontwikkelingsfasen, hebben verschillende rechtsvormen en ook de ambities zijn uiteenlopend. HIER opgewekt, het kennisplatform voor lokale duurzame energie initiatieven, hanteert voorlopig de volgende ruwe indeling, gebaseerd op initiatiefnemer en motivatie. Productiecapaciteit Initiatieven gericht op ontwikkelen van productiecapaciteit van duurzame energie. De initiatiefnemers nemen het heft in eigen hand bij verduurzaming van de (eigen) energievoorziening. Zij worden gedreven door duurzaamheid. In stedelijk gebied hebben initiatieven vaak dit karakter. Denk aan Energie U in Utrecht. vitaliseren van de lokale gemeenschap. De opbrengst van de energieproductie willen zij investeren in lokale voorzieningen. Soms richten zij zich niet exclusief op energie maar bijvoorbeeld ook op voedsel of zorg. Voorbeelden zijn de dorpsmolen in Reduzum en Duurzaam Hoonhorst. Collectieve inkoop Buurtinitiatieven gericht op collectieve inkoop van onder andere pv. Vaak hebben initiatiefnemers niet de ambitie om een echt energiebedrijf op te zetten, maar begint het met een collectieve inkoopactie van zonnepanelen of gezamenlijke isolatieprojecten. Het kan zijn dat ze de smaak te pakken krijgen en iets meer structureels willen organiseren, maar dat hoeft niet. Voorbeeld: Bewonersvereniging Biesland, Den Haag. Ondernemers Soms zijn het niet bewoners die initiatief nemen maar ondernemers. Dat kunnen agrariërs zijn, bijvoorbeeld in kassengebieden of melkveehouders (Stichting Groene energie Kromme Rijn en Heuvelrug). Maar ook andere ondernemers zoals bij Adem CALorie is de plaatselijke coöperatie voor duurzame energie van en voor de inwoners van de gemeente Castricum. Doelstelling is dat Castricum in 2030 zichzelf van energie voorziet. De naam CALorie verwijst zowel naar energie als naar de CAL-gemeente. CAL is de afkorting voor de dorpen van de gemeente Castricum: Castricum, Akersloot, Limmen, Bakkum en De Woude. CALorie is een echt lokaal bedrijf. CALorie wil op lokaal niveau duurzame energie gaan opwekken en die ook weer door onze leden laten gebruiken. Eventuele winst komt ten goede aan de leden en de participanten van de projecten. Leden beslissen mee over het beleid, bijvoorbeeld welke energieprojecten ontwikkeld gaan worden. Leden kunnen ook participaties in de energieprojecten kopen. Iedereen die een of meer participaties heeft, is mede-eigenaar van een CALorie-energieproject. Zodra een project winst maakt, verdwijnt die niet uit het zicht maar komt die ten goede aan de leden/participatiebezitters. CALorie is een coöperatieve vereniging met op dit moment 75 betalende leden en 300 geregistreerde sympathisanten. Het bestaat uit een bestuur, een (betaalde) coördinator, werkgroepen en leden. CA- Lorie werkt samen met tal van bedrijven, overheden en organisaties. Binnen CALorie zijn 4 werkgroepen actief: 1. Energie Besparen: voorlichting en mensen bij elkaar brengen met als doel minder energieverbruik door bijvoorbeeld isolatie bevorderen. 2. Zon op Castricum: oprichten van coöperatieve zonnecentrales, zodat mensen zonder goed dak ook zonnestroom kunnen opwekken. 3. Windenergie: voorlichting/discussieavonden over windenergie. 4. ZonDerwijs: scholen aan de zonnestroom helpen. Zonder dat het hen werk kost, zodat zij met onderwijs bezig kunnen zijn. Meer informatie: Lokale veerkracht Initiatieven waarbij duurzame energie een van de aandachtspunten is. Met name in kleinere kernen ontstaan initiatieven die gericht zijn op het (re) Houten

10 4 Financiële ruimte Subsidies en leningen voor energietransitie Zonnepanelen zijn door particulieren en kleine bedrijven al zonder subsidie rendabel te plaatsen, met terugverdientijden van 8 tot 10 jaar. Op wind zit 3 cent subsidie: de laagste categorie, omdat dit bijna zonder subsidie kan. De terugverdientijd voor zonne energie is kort vanwege de salderingsregeling, dat wil zeggen dat de eigen productie mag worden verrekend met het gebruik. Voor zonne-energie op eigen dak is dit al zo, en ook voor zonnepanelen die in dezelfde postcoderoos liggen. Bij biomassa fluctueert de opbrengst (het rendement) met de kosten van de grondstof, die stevig kunnen schommelen. Langjarige contracten voor bijvoorbeeld afname van snoeihout geven enige zekerheid. Energiebesparing in de bestaande bouw betaalt zich vaak ook binnen een termijn van vijf tot tien jaar terug, maar hier ontbreekt veel kennis en de wil om iets te veranderen. Warmtenetten kunnen rendabel zijn, wanneer vraag en aanbod dichtbij elkaar liggen. Grootschaliger projecten met bodemenergie kunnen rendabel zijn, maar ook helemaal niet. Risico s zijn groot, banken terughoudend. Bij geothermie, aardwarmte, warmte en koude opslag en warmtepompen is goede technische kennis nodig om het systeem goed te beheren. Kortom, veel projecten komen niet van de grond op basis van de oude financieringsstructuren, waarbij de gas- en stroominfrastructuur vanuit overheidswege aangelegd wordt, maar andere infrastructuur niet. Er is hulp bij nodig. Dit slaagt het best door te werken op vele fronten, zoals met én crowdfunding, én banken, én gemeente, provincie en landelijke regelingen, en eventueel Europese subsidies. Europa Kijk voor tips en informatie over Europese subsidies op Voor advies op maat kunt u ook terecht bij de subsidieadviseur van het Servicepunt Duurzame Energie Noord-Holland. Landelijk Ook zijn er landelijke regelingen zoals de SDE+ regelingen, die onrendabele toppen wegnemen. En er bestaan fiscale maatregelen voor ondernemers. Zie website Voor particuliere woningeigenaren heeft de overheid in samenwerking met ASN Bank, Rabobank en het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting een voordelige Energiebespaarlening beschikbaar gesteld: Provinciaal Noord-Holland heeft voor grote investeringen in energieprojecten ( meer dan ,-) het Participatiefonds Duurzame Economie Noord-Holland (PDENH)). Alle informatie over dit fonds vindt u op Daarnaast kent de provincie Noord-Holland de Uitvoeringsregeling Duurzame Energiemaatregelen Bestaande Bouw. Noord-Hollandse gemeenten (inclusief Amsterdamse stadsdelen) hebben vanuit deze regeling in 2012 subsidie ontvangen die zij tot en met 2015 mogen inzetten. De subsidie wordt gebruikt voor het stimuleren van burgers met een eigen woning om energiebesparende of duurzame energiemaatregelen te treffen aan deze woning. Gemeenten en stadsdelen mogen deze subsidie echter ook inzetten voor het ondersteunen van burgers die gezamenlijk investeren in een zonnestroominstallatie op het dak van een derde partij (bijvoorbeeld van de gemeente). Sinds april 2013 levert het Servicepunt Duurzame Energie (SDE) van de Provincie Noord-Holland een nieuwe dienst: het ESCO Service Center. Met deze dienst levert de provincie woningcorporaties en gemeenten gratis ondersteuning bij de verduurzaming van vastgoed. Hiervoor wordt als middel de oprichting van een Energy Service Company (ESCO) gebruikt. Een toelichting over wat dit concept inhoudt en welke ondersteuning het ESCO Service Center woningcorporaties en gemeenten kan bieden bij de ontwikkeling van een ESCO vindt u op esco-service-center. Op 6 september 2013 ondertekenden ruim 45 partijen, waaronder VNG en Klimaatverbond, het SER Energieakkoord. Daarmee ging een nieuwe periode van start waarin overheid, maatschappelijke organisaties, bedrijven en branche organisaties gezamenlijk optrekken. Een borgingscommissie komt een aantal jaar bijeen en bewaakt en stimuleert de voortgang van de gezamenlijk geformuleerde doelstellingen. Namens de decentrale overheden hebben VNG (directie) en Klimaatverbond (voorzitter) zitting in de borgingscommissie. Bezien vanuit het Energieakkoord werken decentrale overheden ook mee aan een bijdrage: aan een besparing van het finale energieverbruik met gemiddeld 1,5 procent per jaar; aan 100 Petajoule aan energiebesparing in het finale energieverbruik van Nederland per 2020; aan een toename van het aandeel hernieuwbare energieopwekking (nu 4 procent) naar 14 procent in 2020; aan een verdere stijging van dit aandeel naar 16 procent in 2023; aan ten minste voltijdsbanen, voor een belangrijk deel in de eerstkomende jaren te creëren. Op basis van het Energieakkoord heeft VNG namens en in samenwerking met gemeenten, ministeries en reeds bestaande klimaatprogramma s (zoals de Lokale Klimaatagenda) het Ondersteuningsprogramma Energie opgesteld en gepubliceerd in Beeld: Duurzame Transportcorridor Betuwe SER Energieakkoord en VNG Ondersteuningsprogramma voor gemeenten maart Het ondersteuningsprogramma Energie voor gemeenten bestaat uit twee onderdelen. Ten eerste: het deelprogramma gebouwde omgeving (particuliere woningeigenaren). Dit betreft een ondersteuningsstructuur voor lokale en regionale energiebesparing en opwekking in de gebouwde omgeving. Hiervoor heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken voor de periode aan de VNG 15 miljoen beschikbaar gesteld. Dit bedrag wordt met name ingezet voor regionale ondersteuning en voor expertise- en competentieontwikkeling. Tot 15 juni 2014 konden regionale allianties van samenwerkende gemeenten voorstellen indienen om in aanmerking te komen voor een subsidiebijdrage. Vanuit Noord-Holland zijn zes regionale aanvragen ingediend. Ten tweede bestaat het Ondersteuningsprogramma Energie uit het deelprogramma bedrijven, huur- en vastgoedsector, mobiliteit en duurzame energieproductie. Dit betreft de ondersteuning van gemeenten bij de overige ambities uit het Energieakkoord. Het gaat daarbij om het stimuleren en handhaven van energiebesparing bij bedrijven (Wet Milieubeheer), maatregelen ten behoeve van verduurzaming van de sociale huurvoorraad, het maatschappelijk vastgoed (oa. schoolgebouwen), openbare verlichting, mobiliteit en transport en duurzame energieopwekking. Onder andere de klimaatmonitor en Enervisa spelen een rol in de monitoring. Zie voor meer informatie hierover deel 4: Communicatie. Informatie en updates zijn beschikbaar via

11 5 Ruimte door kennis en netwerk Programma DuurzaamDoor van RVO Nederland bevordert samenwerking Met meer mensen ontstaan meer mogelijkheden. Het is daarom verstandig regionale samenwerking te creëren, zoals al beschreven stond in het hoofdstuk over samenwerken met de energieke samenleving. Achterin deze reader staan de belangrijkste landelijke partners op een rij, en een overzicht van online community s en scholingsmogelijkheden. Kennis en netwerken opbouwen zijn cruciaal voor energietransitie. In dit hoofdstuk een bijdrage van het kennisprogramma DuurzaamDoor, Sociale innovatie voor een groene economie van RVO Nederland. Kennisprogramma DuurzaamDoor DuurzaamDoor is een interbestuurlijk en interdepartementaal kennisprogramma. Staatssecretaris Dijksma (EZ) noemt DuurzaamDoor in de brief aan de Tweede Kamer van juni 2013; de paraplu voor educatieve activiteiten op het gebied van natuur, milieu en duurzaamheid. DuurzaamDoor heeft als doel de ontwikkeling naar een groene, duurzame economie te helpen versnellen en om doorbraken te helpen realiseren. Centraal staan maatschappelijke vraagstukken over energie, water, biodiversiteit, grondstoffen en voedsel. DuurzaamDoor vergroot betrokkenheid en bewustwording én bevordert samenwerking en leren van elkaar, via sociaal instrumentarium: sociale innovatie voor een groene economie. In DuurzaamDoor werken de vijf O s met elkaar samen: ondernemers, overheden, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstellingen en (burger)organisaties. Landelijke partners van DuurzaamDoor: Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO) NME-Platform IVN Nederland Stichting Veldwerk Nederland SME Advies Netwerk NME-Diensten MVO Nederland Onderwijsnetwerk Duurzame Pabo Onderwijsnetwerk VO The Sustainable Chain Gang New World Campus NCDO Het Groene Brein De Groene Zaak Groen Gelinkt In uitvoering Centraal staan de ondersteuning van regionale duurzaamheidsnetwerken en het sluiten van Kennisen Educatiedeals rond de centrale thema s. Hiermee versterkt DuurzaamDoor de verbinding tussen de beleidsagenda s van een aantal departementen en lokale/regionale initiatieven en maatschappelijke opgaven. Partnerschap, co-creatie en cofinanciering zijn hierbij de leidende principes. Uitvoering van de deals leidt tot betere kennisdeling, meer groene professionaliteit, meer samenhang en opschaling van initiatieven. Dit komt ten goede aan de groene economie, de leefbaarheid en aan de concurrentiekracht van Nederland. (klimaat, globalisering) zijn zo complex en hardnekkig, dat geen eenvoudige oplossingen voorhanden zijn. Hiërarchische beleidssturing heeft veel van haar kracht verloren, want problemen gaan over grenzen heen en de burger bedenkt zelf vaak betere oplossingen. Onze netwerksamenleving vraagt om ondersteuning bij het op gang brengen van initiatieven die gericht zijn op verduurzamen. Sociaal instrumentarium kan daar in voorzien. Voordelen van de inzet van sociaal instrumentarium t.o.v. traditionele beleidsinstrumenten: Hogere inhoudelijke kwaliteit van voorstellen Meer draagvlak Snellere en (kosten)efficiëntere beleidsuitvoering Grotere beleidseffecten De kracht van Sociale innovatie Sociale innovatie zorgt voor dynamiek, experimenteerdrift, innovatieve verdienmodellen en actieve betrokkenheid bij de publieke zaak. Nederland loopt achter op het vooruitstrevende beleid van andere landen. Een overheid moet mensen ruimte geven innovatief te zijn. Dat betekent: nieuwe paden durven betreden, vernieuwende initiatieven een kans geven en waar nodig ondersteunen, aldus Uri Rosenthal, voorzitter van de AWT. (persbericht 31 januari 2014, Adviesraad voor het Wetenschaps- en techniekbeleid) Aansluiting bij beleid DuurzaamDoor sluit aan op het Nederlandse Topsectorenbeleid. Onder meer door de focus op de gekozen thema s, maar ook door het verbinden van verschillende maatschappelijke stakeholders. En door het centraal stellen van de ondernemingsgeest en het leervermogen van de energieke samenleving is er ook een duidelijke koppeling met de Groene Groeistrategie. En er is aansluiting met opgaven in Europese en mondiale verdragen rond duurzame ontwikkeling. Lokaal/regionaal spelen veelal dezelfde DuurzaamDoor thema s (zoals water, biodiversiteit en energie), maar kent de uitwerking een meer integrale benadering. Regionale duurzaamheidsnetwerken Steeds vaker komen in onze samenleving duurzaamheidsinitiatieven tot stand door bundeling van krachten en competenties in een bepaalde regio. Overheden, burgers, ondernemers en andere partijen verenigen zich daarbij in regionale duurzaamheidsnetwerken. DuurzaamDoor richt zich op versterking en verbreding van dergelijke regionale netwerken. Bij ondersteuning van regionale netwerken door Duurzaam- Door gaat het steeds om maatwerk. Er vindt altijd afstemming plaats met de trekkers van het netwerk en met lokale en regionale overheden (Duurzaam- Door is immers een interbestuurlijk programma). Mogelijke vormen van ondersteuning zijn: de inzet van sociaal instrumentarium, verbinden van netwerken, een koppeling realiseren met landelijke netwerken of expertisecentra, competentieontwikkeling, kennisinstrumenten als GroenGelinkt op maat inzetten. Echter, DuurzaamDoor kent geen projectsubsidies. DuurzaamDoor organiseert zelf geen regionale netwerken, maar richt zich op de energie die er al in de regio is. GDO De gemeenten worden in DuurzaamDoor vertegenwoordigd door de Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO). GDO is een landelijk netwerk van gemeentebestuurders dat zich vanaf 2014 vooral richt op ondersteuning en versterking van Natuur- en Milieu Educatie (NME) - organisaties. Ruim 100 gemeenten zijn lid. Meer info: Samenwerking met de Provincies Ook de provincies zijn aan de slag met Duurzaam- Door. Alle provincies hebben hun aanpak beschreven in het Provinciaal Ambitie Statement (PAS). Op de website van DuurzaamDoor zijn deze ambitiedocumenten en de provinciale contactpersonen te vinden. DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in bij organisaties en netwerken. Daarmee organiseert ze leerprocessen die bijdragen aan versnelling van de weg naar een groene, duurzame economie. Het gaat dan om kennis, vaardigheden en methodieken die leerprocessen op gang brengen en die kennisverspreiding bevorderen. Sociaal instrumentarium ondersteunt partijen bij het effectief innoveren. Het zorgt voor de omstandigheden waarin een creatieve zoektocht kan ontstaan naar innovatieve oplossingen. Duurzaamheid is immers mensenwerk en daarom is het cruciaal om van en met elkaar te leren. Waarom sociaal instrumentarium? Veel van de huidige maatschappelijke vraagstukken Community of practice verbindt en versnelt. Beeld: DuurzaamDoor 20 21

12 DUURZAAMDOOR IN DE PRAKTIJK Regionale netwerken in de Zuidwestelijke Delta In West-Brabant en Zeeland opereert de Strategic Board Delta Region: een klassieke gouden driehoek waarin overheden, ondernemers en (in dit geval hoger) onderwijs met elkaar samenwerken om de regio economisch vitaal en duurzaam te maken. Economische speerpunten zijn logistiek, maintenance en agro-food/ bio-based. Onderliggend uitgangspunt is om zoveel mogelijk kringlopen te sluiten (circulaire economie). In dezelfde regio is er ook het netwerk Waterpoort: een samenwerkingsverband van een 20-tal partijen, waaronder gemeenten, provincies (Brabant, Zeeland, Zuid-Holland), waterschappen, MKB en maatschappelijke organisaties rond Zoommeer-Volkerak. Het doel van dit netwerk is om de vitaliteit en leefbaarheid van het gebied te versterken door (kleinschalige) bedrijvigheid te stimuleren op gebieden als zilte teelt, watersport en recreatie, toerisme, kleinschalige energieopwekking etc. Ondersteuning Regionale netwerken komen in aanmerking voor ondersteuning indien ze: gebruik maken van sociaal instrumentarium zich actief richten op ondersteuning van maatschappelijk initiatief al een basis hebben gelegd met het netwerk werken op het snijvlak van landelijk en regionaal beleid; de 5 O s verbinden of daartoe de potentie hebben werken met meerdere duurzaamheidsthema s en aanhaken bij procesthema s van het programma een natuurlijke geografische begrenzing hebben Beide netwerken opereren echter los van elkaar. DuurzaamDoor neemt initiatieven om deze (en andere) netwerken met elkaar te verbinden en wederzijds vruchtbaar te maken, kennisontwikkeling en deling te versterken (intern, maar ook van binnen naar buiten en vice versa) en de netwerken te verbreden door maatschappelijke organisaties en de gehele onderwijskolom te betrekken. Wat dit laatste betreft: op korte termijn is de focus vaak gericht op betrokkenheid van het hoger en wetenschappelijk onderwijs/onderzoeksinstellingen, op de lange termijn is betrokkenheid van de gehele onderwijskolom noodzakelijk. daartoe langdurig geïnvesteerd in het versterken van de energieke samenleving. Waarbij burgers, maatschappelijke organisaties, onderwijsinstellingen en bedrijven zelf het initiatief nemen om hun eigen woon-, werk- en leefomgeving vorm te geven. Waar de klassieke overheid zelf beleid formuleert, uitvoert en sanctioneert, is de rol van de lokale overheid in de nieuwe situatie in toenemende mate gericht op ondersteunen, faciliteren en regisseren van deze initiatieven. In de gemeenteraad van Lochem werd daartoe door alle raadsfracties een nieuw beleidsdocument aangenomen, die de nieuwe rol expliciteert en het College opdracht geeft dit te realiseren. Een andere rol van de overheid betekent echter ook dat overheidsdienaren zich anders moeten opstellen en andere competenties moeten ontwikkelen. In voorkomende gevallen kan dat personele consequenties met zich meebrengen. DuurzaamDoor heeft de afdeling Bestuurskunde van de Technische Universiteit Twente gevraagd de ontwikkelingen in Lochem te onderzoeken. Hoe heeft dit proces zich tot nu toe heeft voltrokken? Wat waren/zijn de succes- en faalfactoren? Hoe permanent is deze ontwikkeling? Welke instrumenten zijn ingezet? De kennis en ervaring die in Lochem is opgedaan wordt beschreven en komt daarmee beschikbaar voor andere lokale overheden en studenten op de opleiding Bestuurskunde. GroenGelinkt Welk educatief aanbod op welk moment het beste past is iets dat alleen scholen, naschoolse opvang, leerlingen en ouders zelf kunnen bepalen. Wat aanbieders van natuur en milieu educatie kunnen doen is hen helpen passende keuzes te maken. Voorwaarde is een overzichtelijk en inzichtelijk informatiesysteem. Dit biedt GroenGelinkt. GroenGelinkt is een onderdeel van het Programma DuurzaamDoor van RVO.nl. Meer informatie: Meer informatie Meer informatie over het kennisprogramma DuurzaamDoor kunt u vinden op 6 Ruimte door wet- en regelgeving Wet Milieubeheer helpt gemeenten en bedrijven bij energiebesparing Energiebesparing: wat is het? Energiebesparing is stap 1 in de Trias Energetica. U kunt energiebesparing stimuleren door middel van subsidies of revolverende fondsen, het goede voorbeeld te geven door uw gemeentehuis en werken energie-efficient in te richten en door uitvoering te geven aan de energiebesparingsbepaling van de Wet Milieubeheer. Veel gemeenten bewandelen een stimulerend en toezichthoudend spoor en behalen daar goede resultaten mee. Uit onderzoek blijkt echter dat er nog veel potentieel te benutten is. In de doorrekening van het SER Energie-akkoord blijkt er 4-36 PJ te realiseren door middel van toezicht op de energiebesparingsbepaling. Wat levert het op? Het realiseren van deze PJ besparingen is goed voor het klimaat, maar ook goed voor de lokale groene economie. Venlo heeft bijvoorbeeld door laten rekenen dat de investeringen in de lokale groene economie zich dik terugverdienen. Als er geen energiebeleid gevoerd zou worden, zouden de energiekosten voor de regio tot en met 2030 oplopen tot 6 miljard euro. Met actief energiebeleid komen de kosten uit op 3 miljard. Investeringskosten: 1,5 miljard. Er wordt dus niet alleen flink bespaard op die energiekosten, maar van de investeringen die er plaats vinden, komt een groot deel in de lokale economie terecht: groene groei in de regio. Wat staat er in het Activiteitenbesluit art 2.15? In artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit1 is de wettelijke plicht voor een ondernemer vastgelegd om alle energiebesparende maatregelen te realiseren die zich binnen 5 jaar terugverdienen. In eerste instantie moet een ondernemer zelfstandig aan de slag gaan met het realiseren van energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering (zelfredzaamheid). Door stimulering van een actief toezicht op het naleefgedrag van ondernemers, kan het bevoegd gezag een bijdrage leveren aan energie-efficiëntieverbetering bij bedrijven. Op grond van artikel 2.15 zijn drie typen energiegebruikers te onderscheiden: - Kleingebruikers, bijvoorbeeld een café of een kleine winkel - Middelgrote gebruikers, bijvoorbeeld supermarkten en zorginstellingen - Grootgebruikers bijvoorbeeld een tuinderij of groot kantoor Fernwärme Wien brengt warmte vanuit een afvalverbrander in Spittelau naar de stad Wenen. Ontwerp van Hundertwasser. Voorbeeld van verduurzaming warmtevoorziening. Foto: Tjitske Ypma Afhankelijk van de grootte van de bedrijven gaat het dan over de volgende maatregelen Meerjaren Energie-efficiency overeenkomsten (MJA s) tussen bedrijven en overheden. Stimuleren van energiebesparing door kleingebruikers te wijzen op relevante (generieke) energiebesparende maatregelen. Het door de grootverbruikers laten doen van onderzoek en opstellen van een plan van aanpak gericht op energiebesparing en het desnoods afdwingen dat dat onderzoek wordt gedaan of het plan wordt uitgevoerd. Het met behulp van landelijk vastgestelde maatregelenlijsten per branche bevorderen en desnoods afdwingen dat bedrijven maatregelen treffen. In het SER energieakkoord is afgesproken dat er nieuwe, erkende maatregellijsten komen per branche, in overleg met de branche. De eerste lichting is bijna afgerond en zal in de zomer van 2015 inwerkingtre- Om welke bedrijven en maatregelen gaat het? Deze wettelijke plicht is alleen van toepassing als aan de onderstaande toetsingscriteria wordt voldaan: Gemeente Lochem als voorbeeld een minimaal jaarlijks elektriciteitsverbruik van De gemeente Lochem mag je gerust een koploper kwh; of noemen waar het de lokale ontwikkeling van een minimaal jaarlijks verbruik van m3 duurzaamheid betreft. Het College van B&W heeft aan aardgasequivalenten aan brandstoffen een terugverdientijd van vijf jaar (of minder) per energiebesparende maatregel 22 23

13 7 Ruimte door duurzaam in te kopen Duurzame infrastructuur: hoe pak je dat aan? Fernwärme Wien. Foto: Tjitske Ypma den. De komende tijd zullen de nieuwe lijsten getest worden en van een handleiding worden voorzien, in samenwerking met bevoegd gezag. Ook wordt er een opleidingsmodule ontwikkeld voor toezichthouders om met de nieuwe lijsten en regelgeving aan de slag te gaan. De milieuinspecteur zou daarbij in eerste instantie een stimulerende en adviserende rol kunnen vervullen: de milieuinspecteur als energieambassadeur. Wat is de eerste stap? De eerste stap is het dat de Regionale Uitvoeringsdienst in overleg met de opdrachtgevers bepaalt hoe en waarop men de komende jaren haar activiteiten gaat richten en dat daarvoor capaciteit ter beschikking zal worden gesteld. Het rijk zal hiertoe indien gewenst - ondersteuning bieden. Hoe ziet het vervolgtraject eruit? Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en de Vereniging Nederlandse Gemeenten hebben de handen ineengeslagen om gemeenten behulpzaam te zijn bij de uitvoering van het SER Energieakkoord. In de tweede helft van 2014 zal in veel bijeenkomsten voor en gesprekken met bestuurders en RUD s verteld worden over de mogelijkheden en het belang van energiebesparing bij bedrijven door middel van stimulering, toezicht en handhaving. We streven er naar de uitvoering te vereenvoudigen (o.a. met de genoemde maatregelenlijsten en opleidingen), maar we zullen vooral insteken op de bereidheid bij bevoegd gezag om in de (milieu)jaarprogramma s en/ of de werkafspraken tussen gemeenten en regionale uitvoeringsdiensten, tijd te reserveren voor deze belangrijke taak. Het Rijk biedt ook de mogelijkheid om een eenmalige financiële bijdrage te verkrijgen en daarmee de opstart van deze (voor velen) nieuwe prioriteit in het werkpakket mogelijk te maken (bijvoorbeeld in de vorm van een Green Deal). Hoe kan ik bedrijven helpen? Bedrijven hebben energiebesparing meestal niet als prioriteit. Toch kan er veel geld mee bespaard worden, structureel. Het is zaak dat bedrijven daarvan bewust worden gemaakt, meestal door het inzichtelijk maken van de kansen die er liggen en het financiële voordeel wat behaald kan worden. Hoe eerder een investering zich terugverdient, hoe eerder men bereid is tot het nemen van maatregelen. U kunt bedrijven in uw regio stimuleren inzicht te krijgen in de winst die te behalen valt met het nemen van energiebesparende maatregelen. Dat zijn directe besparingen, en belastingvoordelen zoals met EIA en VAMIL. Ook kunnen bedrijven en branche-organisaties aanspraak maken op begeleiding vanuit RVO, via de programma s MJA3/MEE (via subsidies-regelingen/deelnemen-mja3/mee). De omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid maakte een filmpje van adviserend toezicht op energiebesparing bij een school: Tot slot Meer informatie over het energieverbruik in uw regio kunt u vinden op: klimaatmonitor.databank.nl Meer informatie over energiebesparing bij bedrijven kunt u vinden op de website van het Kenniscentrum Info: energie/praktijkvoorbeelden/ Contactpersoon bij Ministerie van I&M is Stef Strik: Stef.strik@minienm.nl, Contactpersoon bij VNG: Programmateam energie, Lian Merkx, energie@vng.nl Het Rijk heeft, net als provincies, gemeenten en waterschappen onder meer voor de Spoor- en GWW-sector ingezet op duurzaam inkopen. Het is nu aan opdrachtgevers en de markt om samen na te denken over het aanbestedingsproces op het gebied van duurzaamheid en hier handen en voeten aan te geven. Ze hebben hun krachten gebundeld in het Samenwerkingsverband Duurzaam GWW en een uniforme werkwijze ontwikkeld: de Aanpak Duurzaam GWW: een uniforme aanpak voor een eenduidige marktbenadering. De Aanpak Duurzaam GWW is een praktische werkwijze om duurzaamheid in GWW-projecten concreet te maken. Maar wel zonder vooraf generiek voor te schrijven wat de duurzaamheidseisen zijn. De Aanpak wil juist per project de kansen op duurzaamheidswinst maximaal benutten. Met deze werkwijze kan een projectorganisatie (opdrachtgevers/ingenieursbureaus) in elk stadium van een project een stappenplan volgen en daarmee duurzame ambities formuleren, vastleggen en doorgeven naar de volgende projectfase. Door duurzaamheid zo vroeg mogelijk in het project te borgen, worden de kansen optimaal benut. Dit gebeurt via het Ambitieweb, waarmee de ambities op de belangrijkste GWW-thema s beeldend worden weergegeven (zie figuur 1). Figuur 1: Het ambitieweb biedt een kapstok om gedurende alle fases van het bouwproces de ambities op bepaalde thema s (bijv. energie, materialen etc.) goed voor ogen te blijven houden. Ambitieniveau 1: Inzicht in duurzaamheidsbelasting op deze thema s en/of minimaal duurzaamheidsniveau is behaald (oa. de 100% duurzaam inkopencriteria van de overheid); Ambitieniveau 2: Significante verbetering is bereikt op dit thema; Ambitieniveau 3: Toegevoegde waarde: De belasting op mens/milieu is nihil, of er wordt zelfs een positieve bijdrage geleverd (bv. energieneutraal of energieleverend, C2C). Structurele Aanpak via het stappenplan De Aanpak draait om ambities formuleren, afwegen, concreet maken, uitvoeren en doorgeven naar de volgende projectfase. Om dit gestructureerd en consequent te doen is een stappenplan ontwikkeld (zie figuur 2). Er is gekozen voor een aanpak die op alle fases in een aanbestedingsproces aangrijpt en die ruimte biedt aan duurzame innovatie. Uitgangspunt hierbij is het meewegen van de duurzaamheidsaspecten van de hele levenscyclus van een werk. Of het nu gaat om een innovatief aanbestedingstraject of een meer traditioneel bestek, de werkwijze is toepasbaar voor alle aanbestedingsmethoden. Belangrijke gezamenlijk geformuleerde uitgangspunten in de Aanpak zijn: Het zo vroeg mogelijk in het project starten met de Aanpak Duurzaam GWW, liefst al in het stadium van integrale gebiedsontwikkeling. In de planfase liggen immers de grootste duurzaamheidskansen; Per project te focussen op de duurzaamheidsthema s waar de meeste duurzaamheidswinst te behalen is; Ruimte creëren voor innovaties door zoveel mogelijk oplossingsvrij te specificeren. En dat niet alleen voor opdrachtnemers, maar ook in het eigen ontwerpproces. Zo krijgen markt en innovaties meer kans; Gebruik maken van een gezamenlijk instrumentarium zoals DuboCalc, CO2-Prestatieladder en Omgevingswijzer. Dit om duurzaamheid op consistente wijze te kunnen meten, toetsen en borgen. Wat levert werken met de Aanpak Duurzaam GWW u op? u krijgt praktische handvatten om duurzaamheid op een weloverwogen manier een plek te geven in projecten; u kunt per project eigen duurzaamheidsambities formuleren en aansluiten bij de ambities van de eigen organisatie; 24 25

14 u weet dat de markt op deze Aanpak anticipeert en voorstellen doet; u kunt gebruik maken van kennis en ervaringen bij andere GWW projecten; u draagt bij aan een duurzame samenleving. Waarom een Aanpak Duurzaam GWW? Als opdrachtgevers en -nemers ondersteunt het samenwerkingsverband Duurzaam GWW de ambitie van de rijksoverheid om 100% duurzaam in te kopen. De inkoopcriteria* die in het verleden hiertoe zijn ontwikkeld, hebben dus ook een plek in de Aanpak Duurzaam GWW (zie ambitieweb niveau 1). Maar het samenwerkingsverband wil daarnaast een betere aansluiting op functioneel aanbesteden met oplossingsvrije criteria en meer ambitie inbrengen in duurzaamheid in de GWW-sector in het algemeen. Naast de Aanpak, werkt het samenwerkingsverband Duurzaam GWW ook aan een gezamenlijke langetermijnvisie: wat kan de sector bijdragen aan een duurzame samenleving in 2040, welke innovatieprojecten hebben prioriteit, en welke ambities stelt de sector zichzelf? zorgen dat de aanpak breed geïmplementeerd wordt in de GWW-sector en de verduurzaming versnellen. Hoewel iedere deelnemer eigen doelstellingen heeft binnen de Green Deal, gaat er een groot gevoel van saamhorigheid van uit. Partijen zijn partners, willen met elkaar meedenken, kennis delen en gezamenlijk duurzaamheid op de kaart zetten. Dat biedt mensen de ruimte om vanuit eigen drijfveren aan de slag te gaan, in plaats van aan verplichtingen voldoen. Wat houdt de deal in? Naast de eigen doelstellingen zijn de volgende gezamenlijke doelstellingen afgesproken. Doen : Partijen gaan in 2013 tot en met 2015 een gecontroleerde, praktijkgerichte implementatie laten plaatsvinden bij Partijen of bij de leden van Partijen; Verbreden toepassing : Partijen zorgen ervoor dat in 2015 het merendeel van de partijen in de GWW-sector op de hoogte is van de Aanpak Duurzaam GWW en het nut van de toepassing ervan. samen: bij 30 of 50% van de opdrachten Aanpak toegepast Opdrachtnemers: via koepels allemaal stimuleren toepassen van de Aanpak, kennis uitwisseling, CoP,s, Building Changes, etc etc samen goed voor meer dan 90 % van de GWW bouwketen 40% van opdrachtgevers in volume gaat er nu meteen mee aan de gang, doel van de green deal dus de andere 60% zsm te betrekken zodat effect echt 100% duurzaam is Betrokken partijen De volgende partijen hebben de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013 ondertekend: Aannemersfederatie Nederland, Bouwend Nederland, Stichting CROW, FME-CWM, Gemeente Molenwaard, Gemeente Rotterdam, Koninklijke Metaalunie, Ministerie van Defensie, Dienst Vastgoed, Ministerie van Economische Zaken/Dienst Landelijk Gebied, Ministerie van Infrastructuur en Milieu en Rijkswaterstaat, MKB Infra, NLingenieurs, Nederlands Verbond Toelevering Bouw (NVTB), ProRail, Provincie Gelderland, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Railforum Nederland, Stichting SBRCURnet, Uneto-VNI en de Unie van Waterschappen. De Green Deal is op 10 februari 2014 door de volgende partijen ondertekend: provincie Zuid-Holland, provincie Noord-Holland, provincie Zeeland, provincie Flevoland, provincie Drenthe, provincie Groningen, TNO en de Vereniging van Waterbouwers Partijen die geïnteresseerd zijn kunnen zich te allen tijde aansluiten. Ook u kunt meedoen met Duurzaam GWW. U kunt hiervoor contact opnemen met het Samenwerkingsverband via info@duurzaamgww.nl. Voor meer informatie: Samenwerkingsverband Duurzaam GWW Voor meer informatie over duurzaam inkopen op andere terreinen: Green Deal Duurzaam GWW Op zowel 10 juni 2013 als op 10 februari 2014 is de Green Deal Duurzaam GWW ondertekend. Meer duurzame innovatie, meer energiebesparing en meer doen met minder budget in de GWW-sector. Dat willen deelnemende partijen aan de Green Deal Duurzaam GWW bereiken. De Green Deal moet zorgen voor een versnelde verduurzaming van de spoor-, grond-, weg- en waterbouwsector. Met de Green Deal Duurzaam GWW willen deelnemende partijen Ontwikkelen : Partijen gaan de Aanpak Duurzaam GWW doorontwikkelen, concretiseren en werkbaar houden / maken voor de gehele GWW-sector. Gezamenlijk wordt het volgende gerealiseerd in 2013: Alle opdrachtgevende partijen tezamen minimaal 34 projecten met (onderdelen van de) Aanpak Duurzaam GWW + 3 boegbeeldprojecten Rijk In 2015: alle Rijksopdrachtgevers in de GWW Bij aanleg infrastructuur zijn veel kansen voor duurzaamheid door slimme combinaties te maken en door partijen er in een vroeg stadium bij te betrekken. Foto: Tjitske Ypma 26 27

15 Uit de praktijk Nieuw-Lekkerland Duurzame aanpak infrastructuur in Nieuw-Lekkerland 8 Fysieke ruimte Waterschappen: benut de ruimte In de Venuslaan en aanliggende straten in Nieuw-Lekkerland was het rioolstelsel nodig toe aan vervanging. Door zettingen was de woonwijk maar liefst ca. 80 cm gezakt ten opzichte van het aanlegniveau. Die zettingen hadden tevens negatieve effecten op de toegankelijkheid en bereikbaarheid van de wijk. Maar er speelde meer. Zo was de inrichting van het woongebied niet Duurzaam Veilig, aan het einde van zijn levensduur en waren er parkeerproblemen. Verder paste de staat van het groen niet meer bij de beeldkwaliteit en de onderhoudsintensiteit die de gemeente voor ogen heeft. Het vervangen van het riool was een prima mogelijkheid om het gebied grondig te reconstrueren en te optimaliseren. De Aanpak De gemeente Molenwaard, waartoe Nieuw-Lekkerland behoort, heeft burgerparticipatie hoog in het vaandel staan. Aangezien dit project een zeer grote impact heeft op de leefomgeving, zijn de bewoners en andere belanghebbenden direct betrokken bij het bepalen van de ambities en het maken van het ontwerp. De methode Duurzaam GWW combineerde de verschillende behoeftes en gaf handvatten voor de inzichtelijke en bewuste afwegingen. Duurzaam GWW begon daarom met het hoogste Beeld Duurzaam GWW Niels van Amstel, regiomanager bij Megaborn: Al met al was de reconstructie complex. Dat vergde een aanpak waarbij het beleid en de behoeften per system met elkaar in lijn gebracht moesten worden voor een integrale aanpak. Het fijne aan Duurzaam GWW is dat die al die behoeftes combineert en het dus complex maakt, maar aan de andere kant weer de handvatten geeft voor inzichtelijke en bewuste afwegingen en stappen voor het vervolg. abstractieniveau, namelijk de visie op de wijk. Wat verwacht men van de verkeersaanpak en het leven in de wijk? Een niveau lager is dan de beschouwing van de riolering, de weginrichting en de groeninrichting. Op die manier zijn alle betrokkenen meegenomen in het stramien van beleid, uitgangspunten, randvoorwaarden, behoeften, oplossingsruimte en keuzes. Een klankbordgroep, bestaande uit bewoners, vertegenwoordigers van Huurdersvereniging Nieuw-Lekkerland en Woningbouwvereniging Nieuw-Lekkerland, fungeerde daarbij als luisterend oor, gaf aan wat er leefde in de wijk en hield hierbij goed de samenlevingsverbanden in de gaten. Hulpmiddelen De Omgevingswijzer en het Ambitieweb Voordelen door De Aanpak De Omgevingswijzer geeft een goed overzicht van het beleid over alle relevante beleidsthema s heen; Het Ambitieweb ondersteunt de betrokkenen om een beeld te vormen wat als belangrijk wordt ervaren en focus aan te brengen. Bewoners kunnen daardoor gerichter meepraten en aangeven waar zij de ambitie naar boven wilden bijstellen; Door de integrale benadering van de Aanpak en de ruimtelijke begrenzing van het project zijn de min of meer losstaande problemen met elkaar verbonden; Verbeterde leefomgeving voor de bewoners; Optimale balans tussen parkeergelegenheid, groen en veiligheid; Een onderhoudsvrij, hygiënisch en duurzaam system; Bewonersparticipatie waardoor zij tevreden zijn over de herinrichting en hun inspraak hierin. Ruimte is op twee manieren een belangrijke factor in energietransitie. Ten eerste is het belangrijk ruimtelijk te kijken: waar is vraag naar bijvoorbeeld warmte en is er ergens restwarmte? Waar komt snoeihout vandaan, waar kan het worden gebruikt? Hoe vang je de meeste zonne-energie met een zonnepaneel? Kijk naar zonatlas. En waar is goed wind om te zetten in energie, en kunnen elektrische auto s erop rijden? Hiervoor zijn verschillende tools ontwikkeld. Er is een warmtekaart, een energieatlas, een zonatlas. Het zijn fantastische hulpmiddelen, om samen met bewoners en gebruikers van de ruimte de mogelijkheden te ontdekken. Rafael Lazaroms van de Unie van Waterschappen: Ga bijeen zitten rond een kaart, en pak een stel prikkers. Zet een prikker op iedere plek waar iets mee kan, en start vervolgens het gesprek. De mogelijkheden voor lokale duurzame energie zijn sterk verbonden met de mogelijkheden van de Uit: Visiebrochure - Routekaart afvalwaterketen bestaande infrastructuur en de aanwezigheid van bedrijven. Het vraagt om een helikopterview om de kansen voor duurzame energie te zien en te herkennen. De gemeente is als gebiedsregisseur bij uitstek geschikt om deze helikopterview te ontwikkelen. En om de relevante partijen met elkaar te verbinden en de kansen ook daadwerkelijk te verzilveren, vindt Lazaroms. Eén van die relevante partijen is het waterschap in uw gebied. De waterschappen beschikken over veel biomassa en terreinen. Zij zijn zelf ook uitvoerder van bedrijfsmatige processen (afvalwaterzuivering). De waterschappen zijn zowat de grootste producent van biogas. Dit is alleen niet zichtbaar, omdat het merendeel daarvan tot nu toe nog zelf wordt gebruikt voor het zuiveringsproces. De biogasproductie wordt de komende jaren flink opgeschroefd. Daarnaast verkennen de waterschappen de mogelijkheden om andere duurzame energiebronnen toe te passen, zoals wind- en zonne-energie, warmteterug

16 Kansenkaart Afvalwaterketen De Routekaart afvalwaterketen 2030 van VNG en Unie van Waterschappen bevat inspirerende voorbeelden voor energietransitie.12 kansen uitgelicht. winning en waterkracht. Waarom vinden de waterschappen dit zo belangrijk? 1 Klimaatverandering wordt steeds meer zichtbaar en voelbaar Waterschappen hebben in hun dagelijks werk veel last van de klimaatverandering. Dijken moeten worden versterkt en watersystemen robuust gemaakt om Nederland veilig en leefbaar te houden. Wateroverlast ligt op de loer, ook in het stedelijk gebied. De waterschappen willen daarom ook maatregelen nemen om de (eigen) uitstoot van broeikasgassen zoveel mogelijk te beperken. Dit is een gemeenschappelijke basis voor samenwerking met de gemeente aan lokaal klimaatbeleid. 2 Waterschap als producent van duurzame energie De Unie van Waterschappen heeft vorig jaar samen met het Klimaatverbond en de VNG het Energieakkoord ondertekend. De waterschappen hebben getekend voor scherpe ambities: 40% van het energieverbruik wordt in 2020 zelf duurzaam geproduceerd. Overschotten worden bij voorkeur lokaal ingezet en geleverd aan gemeenten en bedrijven. 3 Duurzaam is niet duur Uit vele voorbeelden blijkt dat duurzaamheid goed samen kan gaan met kostenefficiency. Veel projecten verdienen zich na enige tijd terug, welk voordeel weer ten goede komt aan de burger (via de belastingen). Bij samenwerking tussen waterschap en gemeente kunnen kosten en voordelen worden gedeeld wordt dan 3. Er wordt in het kader van het Bestuursakkoord Water al intensief samengewerkt om de kostenefficiency te vergroten, maar de kansen voor duurzame energie en besparing zijn tot nu toe nog wat onderbelicht gebleven. Wist u dat 60 PJ energie aan warmte eenvoudigweg verdwijnt via het afvalwater in riolering en oppervlaktewater? Dit is evenveel als het elektriciteitsverbruik van bijna anderhalf miljoen huishoudens. Deze warmte kan via warmtewisselaars in de badkamer, in de riolering of op de rioolwaterzuivering worden hergebruikt, bijvoorbeeld voor woonwijken, kantoren of zwembaden. Er zijn veel mogelijkheden de energie uit rioolwater beter te benutten, zie ook hoofdstuk biomassa. Deze en vele andere kansen zijn opgenomen in de Kansenkaart Afvalwaterketen. Zie voor meer informatie over deze voorbeelden of voor de visiebrochure en andere mooie projecten. Samenwerking met burgercoöperaties voor zonneweiden Een aantal waterschappen onderzoekt mogelijkheden om terreinen ter beschikking te stellen aan burgercoöperaties voor de plaatsing van zonnepanelen. Daarbij wordt gedacht aan rioolwaterzuiveringen, waterbergingsterreinen en (slaper)dijken. Deze mogelijkheid is sterk afhankelijk van de fiscale salderingsregeling die in het Energieakkoord is overeengekomen. De Unie van Waterschappen, het Klimaatverbond en Triodosbank onderzoeken momenteel de mogelijkheden voor toepassing van deze fiscale regeling. Medio dit jaar zal een onderzoeksrapport ter beschikking komen. Er zitten nogal wat haken en ogen aan de fiscale regeling en postcode-roos pakt niet overal goed uit. Desalniettemin lijken er onder omstandigheden kansen te zijn. Afstemming en samenwerking met de gemeente zijn bij deze initiatieven wenselijk. Dus: nieuwe wethouder, kom kennismaken bij uw lokale waterschap en bespreek de mogelijkheden! 30 31

17 Voor meer informatie kunt u terecht op de website en Uit: Kansenkaart afvalwaterketen van Unie van Waterschappen 32 33

18 DEEL 2 Energiebronnen Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Zon, wind, biomassa, waterkracht, aardwarmte en waterkracht. De verschillende vormen hebben ieder hun eigen voor- en nadelen, maar uiteindelijk hebben we ze allemaal nodig om zonder fossiele brandstoffen en met behoud van welvaart te kunnen leven. Zie ook 1 Windenergie: veel voor weinig Steeds meer burgercoöperaties enthousiast Naar Deens voorbeeld beginnen ook in Nederland steeds meer burgercollectieven warm te lopen voor windmolens. In Nederland zijn tientallen windcoöperaties van burgers actief. Ze investeren samen in windmolens, en nemen hier de stroom van af. Dat gebeurt nu nog tegen een normaal tarief van 22 cent per kilowattuur (Windvogel). Met een salderingsregeling (zie hoofdstuk samenwerken met lokale energiecoöperaties) en zonder subsidie zou dit 5 cent goedkoper kunnen zijn. De provincie Noord-Holland levert haar bijdrage aan de rijksopgave voor de realisatie van windenergie. Daarnaast zet de Energy Board van de provincie Noord-Holland in op het stimuleren van offshore windparken. Wind op zee is de vrijblijvendheid voorbij: het besef neemt toe dat windenergie in belangrijke mate gaat bijdragen aan onze duurzame-energie behoefte. De bedrijven en havens in Noord-Holland kunnen daar volop van profiteren. De Energy Board maakt hun activiteiten zichtbaarder, zorgt ervoor dat bedrijven die een rol kunnen spelen in de offshore windindustrie sterke ketens vormen en dat de belangstelling onder jongeren voor een carrière in de windsector toeneemt. Alle informatie over de Energy Board en de doelstellingen vindt u op

19 2 Zonne-energie Zonnepanelen: Goud op je dak! Eindelijk iets dat je zelf kunt doen, energie uit zonoogsten van je eigen dak. Tenminste als je een eigen dak hebt, dat gunstig ligt ten opzichte van de zon. Nederland zit in een stijgende lijn wat betreft de aanschaf van zonnepanelen door particulieren en wat betreft grootschaliger zonne-energie projecten op grotere daken of braakliggende stukken land. In 2013 is de hoeveelheid opgestelde zonnepanelen in Nederland verdubbeld ten opzichte van 2012, terwijl 2012 ook al een verdubbeling te zien gaf ten opzichte van Vorig jaar was er voor 665 megawatt aan vermogen. In 2012 was dit nog 365 megawatt. Dit blijkt uit cijfers van de Nederlandse netbeheerders. Die explosieve groei komt niet uit de lucht vallen. Sinds enkele jaren is het voor particulie- ren en sommige bedrijven goedkoper om met zonnepanelen op het dak energie op te wekken, dan om stroom van het net te kopen. Zonnestroominstallaties hebben een rendement ( return on investment ) van 8 11%. De maatschappelijke acceptatie van zonnepanelen is merkbaar toegenomen. Ze beginnen normaal te worden. Gerard van Amerongen van branchevereniging Holland Solar de Volkskrant Er is een golf aan initiatieven ontstaan waarbij consumenten alleen of gezamenlijk zonnepanelen kunnen aanschaffen. En er is steeds meer onafhankelijke informatie op maat beschikbaar over de zonne-energiepotentie van daken op websites zoals Zonatlas.nl, Zonnekaart.com en Zonnepanelencalculator.nl. De zonpv installatiebranche speelt daarop in. Momenteel is er keuze uit zo n 80 verschillende typen zonnepanelen. Ook de samenleving springt er op in en organiseert zich in een rap tempo in coöperaties die als collectief zonne-energie projecten organiseren. Klimaatverbond voelde in 2011 deze ontwikkelingen aan en maakt een vertaalslag van het Duitse Solar Potenzialkataster naar de Nederlandse Zonatlas. De Zonatlas was uniek, omdat de geschiktheid voor ZonPV van alle daken in een gemeente nauwkeurig zichtbaar worden door gebruik van Hoogtekaart gegevens van Rijkswaterstaat (AHN2), kadastrale gegevens, historische weerdata en lijsten van monumentale gebouwen. Dat was fundamenteel verschillend van de online kaarten die op basis van google maps inschattingen waren gemaakt. Gemeente Arnhem, Tiel en Eindhoven schaften hun eigen Zonatlas aan en starten de campagne Goud op je dak met ondersteuning van Klimaatverbond. Daarna volgde provincie Gelderland met 56 gemeenten. Op Zonatlas is te zien welke daken geschikt zijn voor zonnepanelen. Groen is geschikt, rood is niet geschikt. het geval is, biedt een uitdraai van de eigen situatie houvast voor het opvragen en beoordelen van offertes voor aanschaf en installatie. Andersom maken installateurs gebruik van de Zonatlas of Zonnekaart om de installatie precies op maat te installeren en hun eigen offerte te voorzien van onafhankelijke informatie. De rol van gemeenten is cruciaal. Niet alleen bieden zij hun inwoners en bedrijven een zonne-energie instrument aan. Zij kunnen ook het buurman-buurman effect aanjagen door mooie voorbeelden uit te lichten. Periodieke terugkoppeling bieden over de groei van zonne-energie in hun gemeente. Daarnaast beschikken gemeenten over de mogelijkheid om duurzaamheidsleningen aan te bieden of zelf subsidies te verstrekken op de aanschaf van zonnepanelen. Dit is steeds minder nodig omdat terugverdientijden al onder de ten jaar liggen. De laatste ontwikkeling sluit aan op het ontwikkelen van de arbeidsmarkt. Sinds juni 2014 stelt de Provincie Noord-Holland voor de hele provincie de Zonatlas beschikbaar via Een mooie kans voor gemeenten om zonne-energie nog meer onder de aandacht te brengen. Het Servicepunt Duurzame Energie ondersteunt gemeenten bij het inzetten hiervan met o.a. een leidraad gemeentelijke communicatie. Woningstichting Sint Joseph in Boxtel plaatst zonnepanelen. Bekostigd door huurverhoging, maar met lagere maandlasten tot gevolg. Foto: PDK Foto Op 5 juni 2014 lanceerde Jaap Bond, gedeputeerde Duurzame Energie provincie Noord-Holland, de Zonatlas Noord-Holland. Op noord-holland kunnen alle bewoners, bedrijven en organisatie in Noord-Holland met een paar muisklikken checken hoe geschikt hun dak is voor zonnepanelen. Komende zomer beschikt bijna iedere Nederlander over een online zonne-energie instrument om te kunnen bekijken of zonnepanelen renderen. Als dat Het recentelijk verschenen artikel in het magazine Eigen Huis bevestigt een mooie ontwikkeling: starters op de woningmarkt zullen een huis met zonnepanelen interessant vinden. Het verlaagt immers structureel de maandlasten. Dat is lucratief gezien alle smartphones, tablets, laptops, die dag in dag uit in het stopcontact worden opgeladen. Meer informatie De meest gestelde vragen worden beantwoord op Via zonatlas@servicepuntde.nl kunnen de Noord- Hollandse gemeenten ondersteuning krijgen bij technische en inhoudelijke vragen en bij hun communicatietraject

20 3 Biomassa Biomassa en de biobased economy Biomassa zijn alle organische stoffen die door dier en plant wordt geproduceerd. Eenvoudiger gezegd, alle mest, takken, bladeren, gras en gft dat vrijkomt. Het wordt helder als we de drie hoofdstromen scheiden, omdat voor ieder van die stromen een andere visie en aanpak nodig is. Natte biomassa (mest) Droge biomassa (takken en gras) GFT. Waarom is biomassa zo belangrijk Biomassa is de basis van alle fossiele brandstoffen. Het bestaat uit organische stof. Een samenspel van koolstof, waterstof en zuurstofhoudende verbindingen. Wanneer biomassa lang in de grond zit, kan er olie, kolen en gas ontstaan. Deze fossiele brandstoffen zijn in onze huidige economie de basis voor brandstof en voor de chemische industrie. Wanneer we fossiele brandstoffen vervangen door (verse) biomassa, scheelt dit in de uitputting van eindige fossiele grondstoffen en voorkomen we toename van CO2 in de atmosfeer. De in olie opgeslagen CO2 zit al miljoenen jaren in de grond. Biomassa kan dus worden ingezet als brandstof, of als basis voor chemische/synthetische producten, die voor deze specifieke toepassing is omgedoopt in biobased industry. Voorbeelden zijn de productie van plastic en grondstoffen voor medicijnen en voedsel. Pas als biomassa wordt verbrand, bestaan de verbindingen niet meer en komt CO2 vrij. Het is dus zaak om de biomassa zo lang mogelijk in de keten te houden voordat het moet worden verbrand. Iedere stap in de keten leidt tot een eind- of restproduct dat weer laagwaardiger in de keten kan worden ingezet, totdat het eindigt als brandstof. Een eenvoudig voorbeeld is een boom waarvan de planken eerst tot een tafel worden gemaakt, voordat hij via de boomhut voor de kinderen in de open haard verdwijnt. Grafisch wordt dit weergegeven in de piramide van toegevoegde waarde biobased. (Bron: BiobasedEconomy.nl) Kenmerkend is dat hoe hoger de toegevoegde waarde, hoe minder biomassa hiervoor geschikt is. Biomassa visie Veel lokale visies op biomassa gaan uit van de inzet van biomassa voor de opwekking van energie. Dat is een goed uitgangspunt, wanneer in het beleid geen of minder belang wordt gehecht aan de stimulering van de lokale economie, het behoud van goede landbouwgronden of aan energietransitie. Energiefabriek van Waterschap Reest en Wieden in Echten. Foto: PDK Foto Beslaat de visie een langere termijn of wordt lokale economie hierin geïntegreerd, dan zal de visie op biomassa zich meer richten op het inzetten van de biomassa voor de biobased industry. Een eerste stap is vaak wel lokale biomassa eerst als brandstof te gebruiken, voor er meer waarde in wordt gezien. Lokale biomassa kan van akkers komen, maar dan gaat het ten koste van de voedselproductie. In alle gemeenten ontstaat echter ook biomassa in de vorm van snoeiafval. De bijdrage van deze biomassa aan verduurzaming van de energievoorziening kan verschillen van enkele procenten bedragen met uitschieters voor landelijke gemeenten tot 10 à 15%. Op de mogelijkheden die biomassa daarvoor biedt en de ervaringen hierbij gaan we verder in op basis van de drie hoofdstromen. GFT Het inzetten van GFT maakt onderdeel uit van het gemeentelijk afval beleid. GFT komt vrij bij bedrijfsvoering, maar vooral bij particulieren. GFT is een grondstof voor compostering, maar wordt ook verbrand in huisvuilverbrandingsinstallaties. Gemeentelijk beleid zet in op het verminderen van de groene afvalstroom door scheiding en het stimuleren van compostering bij de bewoner. In deze notitie wordt deze stroom verder buiten beschouwing gelaten, omdat de samenstelling en aanlevering te divers is. Natte biomassa/mest Sommige boeren halen energie uit mest. Hiervoor gebruiken ze in de meeste gevallen naast mest ook co-stromen, zoals energiemais of reststromen uit de levensmiddelenindustrie. Nadat er biogas is gewonnen, blijft er digestaat over. Dit kan als meststof op het land worden uitgereden. Mestverwerkers zijn ook bezig om er kunstmest van te maken, maar dit is nog niet erkend (en helpt dus niet bij het wegzetten van de mest: in Nederland een dure aangelegenheid). Biogas, het product van mestvergisting, is een interessante optie voor regio s die streven naar energieof CO2 neutraliteit. Belangrijk is dat het biogas voldoet aan de eisen van de gebruiker, of anders kan worden opgewerkt tot groen aardgas en op het net kan worden ingevoed of LBG (de biogas vorm van LPG). Biogas/aardgas/LBG is ook een goede grondstof voor de chemische industrie. Een dergelijke omzetting past goed bij de transitie naar biobased toepassingen. Er zijn projecten in voorbereiding waarbij vergistingsinstallaties aan een biogasleiding worden gekoppeld die het gas kan transporteren naar afnemers die dit kunnen verwerken. Hiervoor worden subsidies binnen de SDE+ regeling ter beschikking gesteld. De markt is bezig met monovergisting, mestraffinage en mestvergassing. Met de hoeveelheden gas die dan worden geproduceerd, lijkt de boer uit de voeten te kunnen voor de eigen bedrijfsvoering. Waterschappen bezig met vergisting rioolslib en winning grondstoffen Afvalwater is een bron van energie en grondstoffen. Dat blijkt uit de visie die de Unie van Waterschappen samen met de VNG hebben ontwikkeld over de toekomst van de afvalwaterketen op weg naar Deze visie laat zien dat afvalwaterzuivering kostbaar is, maar dat het ook een waardevolle bron is van duurzame energie en grondstoffen. De mooiste kansen liggen in de goede lokale samenwerking met gemeente, waterschap en bedrijven. Nu al produceren de waterschappen produceren bij elkaar ruim 100 miljoen kuub biogas (ongeveer 2,3 PJ). Dat is ongeveer 25% van het totale energieverbruik van de waterschappen en ongeveer 30% van de afvalwaterzuivering. In aantallen: in totaal zijn er 350 RWZI s. Op een kwart wordt biogas geproduceerd, met name op de grotere installaties. In totaal wordt de helft van al het Nederlandse slib vergist. Het geproduceerde gas wordt momenteel vrijwel volledig ingezet voor het eigen zuiveringsproces. Er zijn op dit moment 6 energiefabrieken (rioolwaterzuiveringen die energieneutraal zijn of energie leveren, meestal in de vorm van elektriciteit en/of warmte). In 2015 willen we nog 6 extra energiefabrieken realiseren. Deze zijn nu in aanbouw/ombouw, zegt Lazaroms. Naar verwachting wordt het overschot aan biogas steeds vaker ingezet voor lokale toepassing, bijvoorbeeld aan bedrijven of groen gas voor mobiliteit (voor toepassing eigen auto s, voor bussen OV of vuilnisvrachtwagens van gemeenten). Op 6 rioolwaterzuiveringen wordt nu struviet teruggewonnen voor toepassing van meststof in de landbouw (kleine zuiver fosfaat). Dit gaat nu naar Duitsland, want het is nog niet toegestaan in Nederland (aanpassing regelgeving is in voorbereiding). Dit aantal wordt sterk uitgebreid. In 2015 verwachten we in totaal 12 terugwinlocaties. De komende jaren verwachten we ook terugwinning van vezels, alginaat en C02. Zie voor meer informatie en