Foto: Dong Energy Solar Challenge. Vaart maken met energietransitie

Transcriptie

1 Reader Masterclass Energietransitie voor wethouders Handreikingen voor een succesvolle collegeperiode

2 2 Vaart maken met energietransitie Foto: Dong Energy Solar Challenge

3 Inleiding Reader: de rode draad naar energietransitie Van de één op de andere dag bent u wethouder geworden van uw gemeente. Of u bent gebleven, maar werkt nu in een nieuw college. Samen met uw collega s binnen uw gemeente en met uw collega s in uw regio staat u aan de lat om de komende vier jaar vaart te maken. Vaart te maken met de oh zo nodige transitie naar een duurzame energievoorziening in Nederland. Vele bedrijven en inwoners in uw gemeente staan te springen om hieraan bij te dragen. Wij raden u dan ook aan om de energie uit de samenleving te benutten. De samenleving ziet u, als gemeente, als een belangrijke en betrouwbare speler in deze transitie, en met name u als wethouder kunt een verbindende rol spelen om samenwerkingen tot stand te brengen. Zoals staatssecretaris Mansveld regelmatig aanhaalt alleen ga je sneller, samen kom je verder. Onze gereedschapskist voor energietransitie bestaat uit drie onderdelen: de Masterclasses Energietransitie van het Klimaatverbond met bijbehorende reader, de website met daarop de inhoud van deze reader plus naslagwerk en verwijzingen én natuurlijk het netwerk hier aanwezig bij de masterclass en te benaderen via Klimaatverbond. Deze reader is gemaakt voor Drenthe, voor andere provincies zijn andere versies gemaakt. Alle versies verschijnen ook online. De inhoud van deze reader is samengesteld met input van alle partners -zoals het ministerie van Infrastructuur en Milieu, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, Unie van Waterschappen, provincies en regio s. Van Beek adviesbureau en Stichting Oikos geven een bijdrage vanuit hun praktijkervaringen met gemeenten en energieke samenleving. SKAO en HIVOS laten zien hoe het werkt met duurzaam inkopen en duurzame datacenters. De basis komt vanuit de kennis van het Klimaatverbond zelf: als vereniging van, voor en door gemeenten al tweeëntwintig jaar bezig met klimaatbeleid. Ook zijn meegenomen de conclusies van belangrijkste artikelen over klimaatbeleid uit de landelijke media en Binnenlands Bestuur van de afgelopen maanden (tot begin mei 2014). Een redactieraad bestaand uit een aspirant wethouder en bestuursleden van Klimaatverbond hebben de redactie bijgestaan in het maken van onderwerpkeuzes en opbouw. We hopen dat dit geheel u een stevige basis verschaft voor uw belangrijke en uitdagende taak de komende vier jaar: uw gemeente helpen aan een nieuwe duurzame energie basis, en daarmee aan een nieuwe basis voor uw economie! Wij wensen u veel succes in de komende collegeperiode. Voor vragen en advies staan wij graag voor uw klaar. Namens het Klimaatverbond, Carolien van Merksteijn en Tjitske Ypma, projectleiders Masterclasses Energietransitie Anna Schoemakers, directeur Klimaatverbond 3

4 Leeswijzer De reader begint met een inleiding vanuit het Klimaatverbond, een persoonlijk woord van oud wethouder Mirjam de Rijk van Utrecht, en een actualiteitenoverzicht. Daarna komen we bij deel 1: beleid en energieke samenleving. Succesvol energie- en klimaatbeleid begint bij de juiste kaders. Die bestaan uit een positieve grondhouding ten aanzien van de energieke samenleving, een heldere missie, visie en strategie vanuit de gemeente, een goede relatie met burgerinitiatieven, oog voor financieringsmogelijkheden en ruimte in wet- en regelgeving. Daarbij is een regioscan onontbeerlijk: wat voor vraag en aanbod zit er op energiegebied, waar is ruimte voor windmolens en zonnepanelen en op wiens terrein? Deel 1 gaat geheel over deze voorwaardenscheppende omstandigheden. Deel 2 zoomt vervolgens in op energiebronnen: zon, wind, biomassa, maar ook warmtenetten en bodemenergie komen aan bod. Deel 3 gaat over besparing op gebruik van fossiele brandstoffen en klimaatadaptatie. Energie besparen in de bestaande bouw komt aan bod, evenals elektrisch vervoer. Het hoofdstuk klimaatadapatie gaat over het omgaan met klimaatverandering. Deel 4 gaat over meten en communiceren: vervolgstappen, die cruciaal zijn om vaart te gaan maken. Meten is weten en weten is besparen, en geen draagvlak zonder communicatie. Tot slot is er nog deel 5: het netwerk. Bij welke organisaties moet je aanhaken, wie kan wat voor je betekenen? En waar moet je zijn op social media? Misschien is dit wel het belangrijkste hoofdstuk: stapt u ook in ons netwerk en fietst u mee? Hier staat ook de presentatie van de provincie Drenthe. Feedback op de reader is welkom via tjitske.ypma@klimaatverbond.nl Online updates zijn te vinden op de website. 4

5 Inhoudsopgave Inleiding 3 Leeswijzer 4 Woord vooraf 6 Het actuele debat in de media 7 DEEL 1 1 Beleid en energieke samenleving 1 Missie, visie, strategie 8 - Uit de praktijk: 2013: Jaar van de duurzaamheid in de gemeente Aa en Hunze 10 - Uit de praktijk: Drenthe gaat voor energietransitie vanuit de samenleving 11 - Uit de praktijk: Energiezuinige wijk Nieuwveense Landen 12 2 Samenwerken met de energieke samenleving 13 3 Samenwerken met lokale enegiecoöperaties 15 - Uit de praktijk: Drentse energie via Drentse KEI en NLD Energie 17 4 Financiële ruimte 18 5 Ruimte door kennis en netwerk 20 6 Ruimte door wet- en regelgeving 23 7 Ruimte door duurzaam in te kopen 25 - Uit de praktijk: Samen optrekken in duurzaam terreinbeheer 28 8 Fysieke ruimte 29 DEEL 2 Energiebronnen 1 Windenergie 34 2 Zonne-energie 36 3 Biomassa 38 4 Bodemenergie 42 5 Warmtenetten 43 - Uit de praktijk: Provincie Drenthe stimuleert WKO 43 DEEL 3 Energiebesparing en klimaatadaptatie 1 Energiebesparing in bestaande bouw 44 2 Duurzame scholen 45 3 Mobiliteit 46 - Uit de praktijk: Groene brandstoffen tanken bij Green Planet Pesse 48 4 Duurzame datacentra 49 5 Klimaatadaptatie 50 - Uit de praktijk: Duurzame en integrale herinrichting Darp 51 DEEL 4 Communicatie 1 Uitwisselen en campagne voeren 52 2 CO2-Prestatieladder helpt bij duurzaam aanbesteden 53 3 Klimaatmonitor en duurzaamheidsmeter van even groot belang 54 DEEL 5 Netwerk en kennis delen 1 Overzicht organisaties 56 2 Scholingsmogelijkheden 57 3 Social media 58 Presentatie Energietransitie Drenthe 59 5

6 Woord vooraf Mirjam de Rijk: Laat energiebeleid grootschalig én sexy zijn Een gemeente(raad) die zichzelf een beetje serieus neemt heeft tegenwoordig een mooie klimaatdoelstelling: X procent minder CO2 in 2020, Y procent duurzame energie in..., klimaatneutraal in... Het stellen van dat doel was niet zo moeilijk, maar nu moet het waargemaakt worden. En 2020 was ooit ver weg, maar komt steeds dichterbij... De doelstelling is in veel gemeenten met een grote raadsmeerderheid aangenomen, maar nu is het de kunst die raadsmeerderheid ook achter de noodzakelijke maatregelen te krijgen. Veel mensen realiseren zich niet wat die breed aangenomen doelstelling vergt. Want ga maar na: zelfs een tussendoel van dertig procent minder CO2 in 2020 betekent dat álle woningen gemíddeld dertig procent zuiniger zijn, én alle auto s (wat ongeveer betekent dat iedereen de komende zes jaar op een all-electric overstapt, of op de fiets) én alle bedrijven. Als wethouder verantwoordelijk voor klimaatbeleid sta je vaak voor de keuze: ga je voor de grote CO2- besparing, of meer voor de snelle, zichtbare en sexy resultaten? Als we de door gemeenteraden gestelde doelstellingen (en die zijn er niet voor niets, klimaatverandering blijkt zelfs sneller te gaan dan gedacht) serieus nemen, zijn we de tijd van de pilot en het etalageproject eigenlijk al lang voorbij. Het zou nu moeten gaan over de helft van de bestaande woningen vrijwel klimaatneutraal maken, over een massale omslag naar ov en fiets, over een totaal ander productieproces bij bedrijven (zelfs in een dienstenstad als Utrecht, vrijwel zonder zware industrie, zijn bedrijven verantwoordelijk voor zestig procent van de CO2uitstoot). Ga er maar aan staan... De kunst is het ene -de grootschalige uitrol- te doen, en het andere, het sexy etalageproject, niet te laten. En bij die grootschalige uitrol zo goed mogelijk samen te werken met alle collega-wethouders. De meeste wielen zijn inmiddels uitgevonden, dus (uit) rollen maar! Het Rijk geeft, oa in het energie-akkoord, de gemeenten een enorme verantwoordelijkheid voor klimaatbeleid. Europese ambities luiden: 20 procent vermindering van de uitstoot van broeikasgassen (dit kan oplopen tot 30 procent wanneer er een internationaal klimaatakkoord wordt gesloten) 20 procent minder energieverbruik 20 procent van het totale energiegebruik moet afkomstig zijn uit hernieuwbare energie, zoals wind- en zonne-energie. Dit vertaalt Nederland in het SER Energieakkoord naar: energiebesparing van jaarlijks 1,5% resulterend in een 100 Petajoule besparing van energieconsumptie in 2020; 14% ipv 4,4% van het energieverbruik moet afkomstig zijn van hernieuwbare bronnen in 2020, en 16% in 2013; stijging van fulltime banen. Maar daar waar gemeenten belemmerd worden door gebrek aan landelijk beleid, of door het verkeerde landelijke beleid, moet het Rijk toch echt zelf over de brug komen. Wethouders kunnen daar met concrete voorbeelden in de hand voor pleiten in Den Haag. Liefst samen met partners in de gemeente die staan te popelen. Te popelen om bv al hun bedrijfsdaken vol te leggen met zonnepanelen maar dat nu niet doen omdat dat, door rijksregels, financieel niet uit kan. Kortom, het is een prachtig portefeuille-onderdeel, duurzaamheid. En het is hard werken. Mirjam de Rijk, oud wethouder gemeente Utrecht 6

7 Het actuele debat in de media Burger zoekt richting Gedrag Veel kennis over duurzame energie ontbreekt. Mensen weten vaak niet hoeveel energie zij nu precies verbruiken bij de dagelijkse dingen die zij doen. Hoeveel energie kost een warm bad? Hoeveel energie bespaar ik met betere isolatie? Aan de overheid de schone taak om de mensen bewust te maken van dit gebruik. Vanaf 2015 krijgen alle woningen een indicatief energie-label en weet men hoeveel energie zij verdoen in relatie tot andere woningen. De gemeente Utrecht ging al een stapje verder door ongevraagd de warmte-uitstraling van huizen in de stad te meten en de resultaten te communiceren met de bewoners. Volgens de Raad voor Leefomgeving (RLI) kan de overheid milieubeleid veel effectiever maken door gebruik te maken van kennis over gedrag en motieven van mensen (Binnenlands Bestuur 5 maart jl.). Gemeenten kunnen tal van maatregelen nemen om ervoor te zorgen dat burgers beter afval scheiden, hun woning isoleren en minder voedsel verspillen. Meer dan windmolens Wanneer je weet hoeveel energie je nodig hebt, dan kun je als overheid op zoek naar een toepasselijke energiebron. Windmolens zijn nu het symbool van duurzame hernieuwbare energie. Windmolens wekken ook veel weerstand op. Tenzij de burger mede-eigenaar is, stelt Jos Duindam, windmolenondernemer in Pingjum in Zuidwest-Friesland in de Volkskrant van 12 april. Verschillende burgerinitiatieven steken dan ook de kop op. Betrokken burgers zetten een eigen duurzame energiecoöperatie op met plannen voor windmolenparken en velden voor zonne-energie. Volgens een reportage in het Financieel Dagblad van 17 februari zijn de eerste initiatieven al druk bezig, maar het is geen vetpot. Er zijn ook veel onderbelichte alternatieven. Volgens sommigen zet de inzet van biomassa meer zoden aan de dijk. Plas en poep is het nieuwe goud, zegt dijkgraaf Tanja Klip-Martin enthousiast in de Binnenlands Bestuur van 17 maart. Waterschappen transformeren zichzelf in energie- en grondstofleveranciers door rioolinstallaties om te bouwen naar biomassaverwerkers. Voor veel bedrijven en overheden is elektrisch vervoer een waardevolle bijdrage aan een beter klimaat. Politiek, burger en markt Op Europees niveau is het onderwerp energiebeleid een heikel punt. `Als we niets veranderen, importeert de EU 80% van haar energie in 2030 kopte het Financieel Dagblad op 18 februari naar aanleiding van een interview met Eurocommisaris voor Klimaat Connie Hedegaard. Volgens sommigen gaan de ambities van de EU op het gebied van hernieuwbare energie niet ver genoeg, volgens anderen schaden de duurzame ambities de economie. NRC Handelsblad constateerde op 2 februari dat het Duitse energieplan is mislukt; de subsidies voor groene stroom verstoort de energiemarkt waardoor de reguliere leveranciers overstappen op goedkope steenkool en daarmee de CO2 van het land vergroten. Anderzijds zijn de landen in de EU steeds meer afhankelijk van energie-import met alle onwenselijke gevolgen van dien. Ondertussen stuwen de groei van de wereldbevolking en economische groei de uitstoot van kooldioxide verder omhoog. Van wie moeten we een duurzaam energiebeleid verwachten; van de politiek, de burger of van de markt? Energie kost geld Beste burger, u komt er niet door eens per jaar een uurtje het licht uit te doen, uw telefoonadapter na gebruik uit het stopcontact te trekken en uw tv niet op standby te laten staan. U bewijst het klimaat pas een dienst door te stoppen met zeuren over horizonvervuiling als aan uw einder nieuwe windmolens worden gepland. U helpt het klimaat door flink meer belasting te betalen voor grijze stroom. stelt wetenschapsjournalist Bart van der Weijer in De Volkskrant van 29 maart. Volgens hem is het duidelijk: uiteindelijk gaat het om de (radicale) keuzes die gemaakt moeten worden. Zijn we bereid om te investeren in projecten waarvan wij pas op de lange termijn de vruchten kunnen plukken? Energiebesparende maatregelen kosten de maatschappij geld. Of ze toch moeten worden doorgevoerd, hangt af van de waarde die wordt gehecht aan vermindering van CO2-uitstoot. Het levert uiteindelijk ook geld op en veel bedrijven, burgers en gemeentes werken nu al enthousiast aan de meest uiteenlopende energieprojecten. Met de juiste kennis de beste keuzes maken, is nu de uitdaging. 7

8 DEEL 1 Beleid en energieke samenleving Voor je als wethouder aan de slag kunt, is het noodzakelijk op de hoogte te zijn van de randvoorwaarden. Daarvoor is het nodig om een duidelijke visie te hebben, draagvlak, en te weten hoe je ruimte creëert, zowel economisch als beleidsmatig. Vandaar dat deze reader begint bij het begin: beleid, ruimte creëren en samenwerken. 1 Missie, visie, strategie Van missie, visie naar concrete strategie voor de klimaatneutrale gemeente De begrippen strategie, missie en visie worden geregeld door elkaar gehaald. Door middel van je missie geef je aan wie je bent, wat je doet en wat je wil bereiken. Je missie is tijdloos, maar wel toe te passen op dit moment. Een missie staat dus, in tegenstelling tot een visie, niet voortdurend ter discussie. Een visie geeft een visionaire en ambitieus beeld van wat een organisatie wil zijn. In de definitie van de visie kijk je naar de wereld van nu en de kansen in de toekomst en beschrijf je de gewenste droomsituatie. In het strategisch plan beschrijft hoe de in de visie gestelde inzichten en doelstellingen bereikt gaan worden en geeft een samenhangende reeks stappen aan voor het handhaven van de continuïteit op langere termijn. Missie, visie en strategie schrijf je niet alleen. Het proces om met elkaar de stappen te zetten is zeker zo belangrijk. Het zijn belangrijke begrippen. De missie kan heel goed klimaatneutraliteit zijn. En als je het wat verbreed, dan voeg je daar de circulaire economie en een actief betrokken en open samenleving bij. middenveld, het bedrijfsleven, die route naar een klimaatneutrale gemeente? Hoe ziet zo n samenleving er uit en wie draagt bij aan deze wenselijke en noodzakelijke verandering? Wat is de betekenis van de energieke samenleving in dit proces. Wat zegt je visie over je partners? En kan je vanuit je visie ook andere partners uitnodigen die op hun beurt, hún visie uitspreken? Uiteraard verandert dit verleidelijk verhaal. Zonneenergie wordt goedkoper, er zal energieopslag komen, misschien stijgt de gasprijs zo er een enorme versnelling in het verduurzamen van de bestaande bouw komt. Dan stel je de visie bij. Het is je fundament, waar je ook als bestuur continuïteit uit kan halen. De tijdelijkheid van het wethouderschap wordt door de missie niet doorbroken. Het is een fundament waaraan de gemeenteraad en de samenleving de overheid kan toetsen, ook als je periode van wethouder lang voorbij is. En dat is belangrijk, want de verandering naar een klimaatneutrale samenleving, of circulaire economie, is een werkelijke transitie van vele jaren. Je opvolgers hebben dat fundament nodig. De visie sluit wel aan op het verleidelijk verhaal. De visie kan je heel goed met elkaar maken. Ze is meer veranderlijk en moet steeds weer worden bijgesteld. Hoe zie jij, de ambtenaren, het maatschappelijk 8

9 Het strategisch plan is actiegericht. Je weet, vanuit je visie, met wie je de plannen wilt en kan verwezenlijken. Met die partners zoek je uit wat nodig is, om het verleidelijk verhaal realiteit te maken. Welke stappen kan je met elkaar zetten, hoe steun je elkaar, wat doe je als resultaten tegen vallen, of je kan versnellen? Welke randvoorwaarden wil je garanderen, zoals professionaliteit en betrouwbaar, transparantie en breed draagvlak? In mijn gemeente, Lochem, waren al deze aspecten van cruciaal belang. Zo legde de gemeenteraad het fundament door klimaatneutraliteit als basis te nemen, en voegde daar onderweg het verduurzamen van de economie aan toe. Een welkome verbreding. En met elkaar deelden we de visie dat onze rol, als overheid, vooral die van aanjager, verbinder, coach, ondersteuner moest zijn, omdat in de lokale samenleving een enorme kracht beschikbaar is, die we als overheid alleen nooit kunnen evenaren. En zo ontstonden ideeën over klimaatneutrale dorpen, werd LochemEnergie geboren. Je moet als gemeente voorzichtig zijn met sturen van de maatschappij. Wat wel belangrijk is om te sturen is de overheid zelf. Want die vormt zelf vaak een obstakel. In haar besluiten, regels, randvoorwaarden. Een verleidelijk verhaal ontstond, van een energieke samenleving waarin LochemEnergie de meerderheid van de bevolking van lokaal opgewekte duurzame energie zou voorzien, zou helpen met energiebesparing, en de rendementen zou laten revolveren in de samenleving. Breed, voor duurzame ontwikkeling. En met elkaar hebben we daar een plan voor gemaakt, dat we regelmatig evalueren en bijstellen. Het resultaat, in 4 jaar, is indrukwekkend. Want nu hebben we een macht en kracht van vele vrijwilligers, zelfs professionals, die sterker is dan onze Lochemse overheid ooit kon zijn. En dit is maar het begin. Thijs de la Court, ex-wethouder van de gemeente Lochem, bestuurslid van het Klimaatverbond, de federatie E-decentraal en HierOpgewekt. Foto: PDK Foto 9

10 Uit de praktijk Gemeente Aa en Hunze 2013: Jaar van de duurzaamheid in de gemeente Aa en Hunze In januari 2012 heeft de gemeenteraad in Aa en Hunze een duurzaamheidsvisie vastgesteld. In deze visie zijn concrete doelstellingen opgenomen op het gebied van duurzaamheid. Een belangrijke onderdeel van deze duurzaamheidsvisie was het realiseren van het Jaar van de Duurzaamheid. Een jaar dat volledig in het teken stond van duurzame activiteiten en initiatieven. Toch moet het Jaar van de Duurzaamheid niet worden gezien als een losstaand initiatief. Het is eerder de opmaat geweest naar een ontwikkeling die nog jaren moet duren. Werkgroep Na het vaststellen van de duurzaamheidsvisie is de gemeente Aa en Hunze druk bezig geweest met de voorbereidingen voor het Jaar van de Duurzaamheid. Allereerst is er met belangstellende bewoners uit de gemeente die hadden gereageerd op een oproep daartoe, een brainstormsessie gehouden over de invulling daarvan. Naar aanleiding van de daar aan de orde gestelde onderwerpen en ideeën hebben zich een vijftiental mensen aangemeld, om binnen de werkgroep Duurzaam Aa en Hunze van de gemeente hier nader invulling aan te geven. De werkgroep bestond uit inwoners van de gemeente en is dus vanaf begin af aan betrokken geweest om mee te werken aan het Jaar van de Duurzaamheid. Bewoners Wat hebben de bewoners van de gemeente Aa en Hunze ervan gemerkt? Een belangrijke rol was weggelegd voor het zoeken naar duurzame oplossingen voor de toekomst. Via het delen van kennis over duurzaamheid, of aan de hand van voorbeelden zijn bewoners van de gemeente Aa en Hunze bewust gemaakt wat zij zelf aan een duurzamere toekomst konden bijgedragen. Door het stimuleren van zich hieruit ontwikkelende initiatieven, zijn mogelijke nieuwe oplossingen voor een duurzamere toekomst zichtbaar geworden. Om dit verder te bereiken en uit te dragen zal, is via onder meer de gemeentelijke website, Facebook en Twitter, een zo breed mogelijk publiek voortdurend van alle activiteiten en ontwikkelingen van het Jaar van de Duurzaamheid op de hoogte gehouden. Ook in het huis-aan-huis nieuwsblad De Schakel werd hieraan wekelijks door de gemeente aandacht besteed. Uitgangspunt bij dit alles was, dat alleen een gezamenlijke aanpak en betrokkenheid van de inwoners van de gemeente Aa en Hunze het Jaar van de Duurzaamheid Aa en Hunze 2013 tot een werkelijk succes konden maken. Projectleider Paul Sloot: Het Jaar van de Duurzaamheid was voornamelijk een opstartjaar om duurzaamheid hoger op ieders agenda te krijgen. Een aantal initiatieven is dit jaar gestart, maar verdient nog wel een follow up. Er is nog veel te doen aan bewustwording en tegengaan van verspilling en vervuiling. Voor mij is het themajaar dus zeker nog niet afgelopen. In het Jaar van de Duurzaamheid zijn meerdere activiteiten ondernomen. Hieronder volgt een greep uit het brede scala van gestarte initiatieven: Energiebureau DorpsEnergiePlan Expositie Duurzaamheid Kinderuniversiteit Energie Duurzame Streekmarkt Kinderen leren op de kinderuniversiteit over energieopwekking. Foto: Mary Ritsema 10

11 Uit de praktijk Provincie Drenthe Drenthe gaat voor energietransitie vanuit de samenleving Energiestrategie In het najaar van 2013 publiceerde de provincie Drenthe de Energiestrategie. In deze beleidsnota werd nader ingegaan op het verbruik en de productie van energie in Drenthe. De knelpunten en mogelijkheden op dit gebied zijn uitvoerig geanalyseerd en beschreven in de Energiestrategie: het huiswerk was gedaan. Tegelijkertijd was de Energiestrategie toch een klassiek overheidsdocument een rapport dat uiteindelijk ergens in een kast zou verdwijnen. Mede daarom is de Energiestrategie ingestoken als een gespreksdocument. Het moest leiden tot een vervolg. Een vervolg dat vernieuwend moet zijn, en anders. Anders vanwege het feit dat de wereld om ons heen aan het veranderen is. De verhouding tussen overheid, markt en samenleving was en is duidelijk aan verandering onderhevig. Dit betekende voor de provincie en de gemeenten ook dat er van hen een andere rol met andere antwoorden werd verwacht. Het was precies deze rol die in de Energiestrategie gesignaleerd werd en waar men met de Energietransitie Drenthe op wil inspelen. Interactieve beleidsvorming Een centrale notie in de aanpak van de Drentse Energietransitie is de totstandkoming van interactieve beleidsvorming. In het verleden zagen we vaak dat de overheid van bovenaf bepaalde wat er moest gebeuren zonder dat men wist wat er speelde. Die neiging zie ik nog steeds veel in overheidsland en dat is precies wat wij willen veranderen. Wij hebben niet de illusie dat wij precies weten hoe de weg naar een duurzame energiehuishouding in Drenthe eruit ziet. De kennis en expertise loopt niet (alleen) bij de gemeenten en de provincie rond, maar juist daar buiten. Daar zit de kracht. Het enige wat wij doen is dat proces faciliteren en ondersteunen. Wij streven naar beleid dat niet achter een bureau bedacht is, maar uit de Drentse samenleving komt, aldus projectleider Marcel van Vulpen. Loslaten Beleid dat niet achter een bureau bedacht is, maar uit de Drentse samenleving komt. Een mooi streven, maar is dat überhaupt mogelijk? En zo ja, hoe realiseer je dat dan? Eén van de antwoorden uit de Drentse koker is het inrichten van een aantal transitie-arena s. In deze arena s zullen de maatschappelijke koplopers uit de Drentse samenleving op het gebied van duurzame energie dus niet de beleidsambtenaren een toekomstbeeld van Drenthe neerzetten. Vervolgens zal er worden gekeken wat er nú gedaan moet worden qua experimenten en projecten om dat uiteindelijke toekomstbeeld van Drenthe te realiseren. Deze toekomstvisie en de uitgestippelde route daar naar toe zullen worden verwoord en samengevat in de uiteindelijke transitieagenda van Drenthe. Hiermee wordt er dus ook daadwerkelijk beleid gemaakt wat uit de Drentse samenleving komt. De eerste transitie-arena zal in het najaar van 2014 van start gaan. Leerlingen meten de opbrengst van zonnecellen. Foto: Mary Ritsema Platform voor co-creatie Het inzetten van transitie-arena s is niet de enige manier waarop de Drentse overheden de regie als het ware uit handen geven. Ook wordt er een online participatieplatform opgericht waarop maatschappelijke uitdagingen worden gekoppeld aan het oplossingsvermogen van de samenleving. Het is als het ware een platform voor co-creatie waarop burgers, overheden, bedrijven en kennisinstellingen samenwerken aan een duurzame Drentse energiehuishouding en de uitdagingen die dat met zich meebrengt. Hier worden de beste ideeën en oplossingen uit de Drentse samenleving gehaald, met elkaar gedeeld om vervolgens te kijken welke partijen er nodig zijn om het beste idee ook daadwerkelijk uit te voeren. Verder biedt het platform de mogelijkheid om met elkaar de dialoog aan te gaan, van elkaar te leren en kennis met elkaar te delen. Het platform zal in het najaar van 2014 online zijn. 11

12 Uit de praktijk Meppel Energiezuinige wijk Nieuwveense Landen Een klimaat neutrale gemeente, geen uitstoot van CO2 meer en in hoge mate zelfvoorzienend. Dat is de opdracht en het doel waar Meppel voor staat. Met dat in het achterhoofd is in 2011 het Duurzaam EnergiePlan, van klimaatgevoelig naar klimaatrobuust ontwikkeld. Hierin wordt als het ware de route uitgestippeld dmet alle elementen uit de energie-mix. Dus van energiebesparing in de gebouwde omgeving, tot gemeentelijk transport. En van participatie in windmolens op zee tot het bouwen van een energie-neutrale wijk. ook gebruikt om met behulp van warmtepompen warmte en koude te leveren aan een ander deel van de huizen. Ook is er een WKO, oftewel een Warmte Koude Opslag. De koude lucht wordt in de zomer gebruikt om woningen te koelen, de zogenaamde comfortkoeling. De warme lucht wordt in de winter gebruikt om woningen te verwarmen. De warmtepompen zijn eigendom van MeppelEnergie die zorg draagt voor installatie, onderhoud én vervanging. Een belangrijk uitgangspunt bij de ontwikkeling van 12 Nieuwveense Landen, aangenaam duurzaam is zo n nieuwe wijk. De gemeente wil de nieuwe wijk zo klimaatvriendelijk mogelijk maken en de benodigde energie lokaal opwekken. Al sinds 2009 bestaan er plannen om een dergelijke wijk te realiseren, in 2014 is daadwerkelijk met de bouw gestart. Energiemaatregelen De gemeente Meppel en RENDO Duurzaam hebben samen een energie-exploitatiemaatschappij opgericht, genaamd MeppelEnergie. De warmtebron wordt een biogas-wkk, die bovendien stroom en warm tapwater levert. De elektriciteit wordt niet alleen benut in het eigen huishouden, maar wordt deze wijk is dat de toekomstige bewoners optimaal wooncomfort krijgen tegen de laagste kosten. De wijk biedt ruimte voor zo n huur- en koopwoningen in verschillende prijsklassen en kavelgrootten op 400 hectare grond. Gezien de huidige economische situatie worden vooralsnog ruim woningen gerealiseerd. De Nieuwveense Landen zijn een mooi voorbeeld van waar beleid en uitvoering samen komen, aldus gemeentelijk strategisch adviseur duurzaamheid Kees Offringa. Deze unieke woonwijk is slechts een onderdeel van een bredere strategie, maar we merken duidelijk dat het realiseren van een icoonproject als dit bijdraagt aan de borging van je beleid.

13 2 Samenwerken met de energieke samenleving Plasterk: Gemeenten cruciaal in stimuleren doe democratie Burgers nemen het heft in handen en gaan zelf aan de slag in hun leefomgeving. Ze organiseren zich, en nemen stappen op weg naar duurzaamheid. Ze kopen samen zonnepanelen, regelen deelauto s en leggen buurtmoestuinen aan. Ook in het sociale domein ontstaan burgerinitiatieven: van buurtbus rijden tot jeugdzorg. Deze trend (de doe democratie, energieke samenleving) is door verschillende overheidsorganisaties opgepikt: PBL kwam in 2011 met De Energieke Samenleving. Op zoek naar een sturingsfilosofie voor een schone economie. Daarna volgden nog vele rapporten (SCP, RMO, WRR, ROB) over de beweging van de overheid om zeggenschap over te dragen aan burgers. Minister Plasterk van Binnenlandse zaken geeft in een kamerbrief aan dat hij de ontwikkelingen ook ziet. Hij kent een grote rol toe aan lokale overheden: Belangrijker (dan de rol van de rijksoverheid) is echter nog de rol van het lokaal bestuur, omdat verreweg de meeste voorbeelden van doe democratie zich op dat niveau afspelen. Burgers zijn, met hun toegenomen opleidingsniveau en sterk verbeterd organiserend vermogen, het meest gemotiveerd zich in te zetten voor hun directe leefomgeving. Gemeenten Voor gemeenten is het overdragen van verantwoordelijkheden nog een zoektocht. Decennialang was werken volgens structuurplannen en met meerjarenbeleid het uitgangspunt. Wanneer burgers met hun idee bij de overheid aanklopten voor ondersteuning, werd de aanvraag langs de reeds uitgestippelde paden behandeld. Initiatieven buiten die geijkte paden vielen buiten de boot. Erg jammer, want alle energie, en vooral ook burgerenergie, is nodig om te werken aan maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, biodiversiteitsverlies, maar ook sociale vraagstukken als armoede en eenzaamheid. Hoe kunnen gemeenten deze kansen pakken? Het programma Duurzaam Door, van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, ontwikkelde handvaten voor lagere overheden om goed om te gaan met de energieke samenleving, bestaande uit burgers, onderwijs, ondernemers organisaties, en andere overheden. Als een van de partners van het Klimaatverbond bij de organisatie van de Masterclasses, brengt ze graag haar kennis in. Zo publiceerde ze een handvest, genaamd tien Transition Town Zutphen licht mensen voor over klimaatverandering, peak oil en lokale veerkracht. Foto: TTZ 13

14 kansen voor de energieke ambtenaar. Die variëren van wees nieuwsgierig, zet een systeembril op en werk op meerdere niveaus tot het geven handvatten voor wat je kunt doen en hoe je intervenieert. De laatste twee kansen gaan over borgen van kwaliteit. Veranderende rol overheid Programma-adviseur Irma Straathof: De duurzaamheidsopgave is te groot voor alleen de overheden. Samenwerken met andere partijen is essentieel en biedt ook nieuwe kansen. De overheid wordt daarmee één van de partijen, wat consequenties heeft voor de bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de overheid. Het is belangrijk om je dit als ambtenaar en bestuurder te realiseren. De overheid zit niet meer aan het stuur, en zal ook processen los moeten laten. Maar de lokale overheden kunnen wel een rol spelen in het faciliteren van initiatieven. Met kennis en kunde, een vergaderruimte, het stroomlijnen van vergunningstrajecten of ondersteuning in de communicatie, zijn veel initiatieven geholpen. Toekomstateliers Stichting Oikos, ook partner in de Masterclasses Energietransitie, brengt daarbij haar praktijkervaring mee van vijf Toekomstateliers, gehouden in drie gemeenten in Midden-Nederland. Deze bijeenkomsten waren geïnitieerd door de gemeente en platforms van initiatieven. Stakeholders op het gebied van duurzaamheid in brede zin bezochten deze Toekomstateliers. Begeleidster Irene Karssiens-Tom: Gemeentelijk succes hangt af van het loslaten van het resultaat. Gemeenten moeten een proces gaan begeleiden waarin de mensen zelf eigenaar zijn van de stappen die ze zetten. De gemeente kan daarin zelf ook een partij zijn, en opgepakte kansen faciliteren en samenwerkingen bevorderen. Haar ervaring is dat gemeenten zo n losse aanpak lastig kunnen vinden. Zij hebben jarenlang zelf gewerkt aan programma s, en zijn gewend te sturen, maar het past bij de huidige tijd. Wij raden aan te beginnen bij het begin: luisteren. Ook goede ontwikkelingen in de maatschappij komen aan bod. Waar ben je trots op, wat gaat goed? Daar komt energie bij vrij. Die wordt ingezet om verbeterpunten te noemen en om gezamenlijke beelden van een gewenste duurzame toekomst te creëren. Die geven richting aan verdere stappen. Nieuwe samenwerkingen ontstaan en de faciliterende rol van de gemeente wordt duidelijk. Bijzonder is, dat mensen niet betaald hoeven te worden voor hun inzet. Het samen werken aan iets wat je belangrijk vindt is voor veel mensen genoeg: er hoeft niet nog een beloning tegenover te staan. Erkenning in de vorm van een prijs bijvoorbeeld is wel heel stimulerend. Meer informatie: RVO: Irma.straathof@rvo.nl of Oikos: i.l.karssiens@stichtingoikos.nl Uitreiking van de Zutphense Toekomstprijs. Een stimulans voor duurzame initiatieven. Foto: Tjitske Ypma 14

15 3 Samenwerken met lokale energiecoöperaties Hoe verstevig je als gemeente de positie van lokale energie coöperaties? Gelderland is met 43 lokale en regionale energiebedrijven koploper lokale energie in Nederland. De provincie en gemeenten zijn daar trots op. Deze lokale energiebedrijven richten zich op de opwekking en levering van zon, wind, warmte en / of energiebesparing. Het belang van de lokale gemeenschap, uitgaan van eigen kracht, eigen energie, winst terug in de gemeenschap, lokale werkgelegenheid en sociale cohesie staan hierbij centraal. Enkele coöperaties bewegen zich breder, bijvoorbeeld op gebied van zorg, stadslandbouw en mobiliteit. 3 Ruimte geven: - Fysiek: denk ook aan (tijdelijk) anders bestemmen - Juridisch: vergunningen, regelruimte - Financieel: bijvoorbeeld startsubsidie, werk neerleggen bij coöperaties ikv ondersteuningsstructuur, uitvoering regelingen, communicatie energiebeleid. - Symbolisch: laat zien dat je het initiatief ondersteunt, als serieuze partner ziet. Dat helpt enorm. Zowel de Rijksoverheid, via onder andere het energieakkoord, provincie als ook veel gemeenten verwachten veel van deze energieke samenleving en ondersteunen en faciliteren dan ook deze initiatieven. De provincie doet dat ook door ondersteuning van een Community of Practice (CoP) van de koplopers en verdergevorderde initiatieven. In deze CoP wordt kennis gedeeld en ontwikkeld in Masterclasses, zijn 2 werkgroepen (postcoderoos zon en burgerinitiatieven wind) actief. De postcoderoos is een regeling die inhoudt dat burgers ook de geproduceerde stroom op andersmans dak mogen verrekenen met hun eigen energierekening, mits dat dak binnen dezelfde of in een aangrenzende postcode ligt. Salderen heet dit verrekeningsprincipe, dit is financieel gunstiger dan alleen leveren. Windvogel, een organisatie van windenergiecoöperaties, pleit ook voor salderingsmogelijkheden voor aandeelhouders. Ook wordt er vanuit de Community of Practice gewerkt aan een gezamenlijk uitvoeringsprogramma, waarvoor mogelijk een beroep op Europese middelen zal worden gedaan. Startende initiatieven kunnen terecht bij het Steunpunt Hier Opgewekt. De lokale initiatieven kunnen bij de provincie een beroep doen op subsidie voor haalbaarheidsonderzoeken, businesscases en investeringen in hernieuwbare energieprojecten die geheel of gedeeltelijk met crowdfunding worden gefinancierd.ook kunnen de coöperaties terecht bij het Investerings- en Innovatiefonds bij PPM Oost. Gemeenten ondersteunen initiatieven door: 1 Visie neer te leggen op duurzame energieontwikkeling en de rol van lokale initiatieven hierin. Coöperaties zouden bijvoorbeeld voorrang kunnen krijgen bij aanbestedingen. 2 Verbinden van de lokale initiatieven met partijen die het initiatief verder kunnen versterken Koolzaad brengt olie, en energie. Foto: Colzaco Meer info: Onderzoek iov Planbureau voor de Leefomgeving Energiecoöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten 15

16 Sven Pluut van Zonnepanelen delen (1miljoenwatt) Nederlander welwillend tegenover lokale duurzame energie-initiatieven De helft van de Nederlanders staat welwillend tegenover deelname aan lokale duurzame energie-initiatieven. De opkomst van deze samenwerkingsverbanden zal dan ook, gezien deze voedingsbodem, ongetwijfeld doorzetten. Dit blijkt uit de USP Energie Monitor, een maandelijks terugkerend consumentenonderzoek van USP Marketing Wanneer een lokaal duurzaam energie initiatief aan consumenten wordt voorgelegd, geeft 50% van 300 ondervraagden boven de 18 aan deel te willen nemen (9% zeker wel, 41% waarschijnlijk wel). Een kwart van de consumenten heeft hier geen interesse in (8% zeker niet, 17% waarschijnlijk niet) of vindt het moeilijk om hierover te oordelen (25%). Gezien het grote aandeel Nederlanders (50%) wat open staat voor dergelijke initiatieven, zal het aantal van deze lokale samenwerkingsverbanden ongetwijfeld verder doorgroeien. Door deze toename zal de rol van energieleveranciers en de eisen die aan de netten worden gesteld van de netbeheerders veranderen. Lokale initiatieven: rijp en groen In heel het land ontstaan kleinschalige duurzame energie initiatieven. De diversiteit is enorm. Ze verschillen in grootte, zitten in verschillende ontwikkelingsfasen, hebben verschillende rechtsvormen en ook de ambities zijn uiteenlopend. HIER opgewekt, het kennisplatform voor lokale duurzame energie initiatieven, hanteert voorlopig de volgende ruwe indeling, gebaseerd op initiatiefnemer en motivatie. Productiecapaciteit Initiatieven gericht op ontwikkelen van productiecapaciteit van duurzame energie. De initiatiefnemers nemen het heft in eigen hand bij verduurzaming van de (eigen) energievoorziening. Zij worden gedreven door duurzaamheid. In stedelijk gebied hebben initiatieven vaak dit karakter. Denk aan Energie U in Utrecht. Lokale veerkracht Initiatieven waarbij duurzame energie een van de aandachtspunten is. Met name in kleinere kernen ontstaan initiatieven die gericht zijn op het (re) vitaliseren van de lokale gemeenschap. De opbrengst van de energieproductie willen zij investeren in lokale voorzieningen. Soms richten zij zich niet exclusief op energie maar bijvoorbeeld ook op voedsel of zorg. Voorbeelden zijn de dorpsmolen in Reduzum en Duurzaam Hoonhorst. Collectieve inkoop Buurtinitiatieven gericht op collectieve inkoop van onder andere pv. Vaak hebben initiatiefnemers niet de ambitie om een echt energiebedrijf op te zetten, maar begint het met een collectieve inkoopactie van zonnepanelen of gezamenlijke isolatieprojecten. Het kan zijn dat ze de smaak te pakken krijgen en iets meer structureels willen organiseren, maar dat hoeft niet. Voorbeeld: Bewonersvereniging Biesland, Den Haag. Ondernemers Soms zijn het niet bewoners die initiatief nemen maar ondernemers. Dat kunnen agrariërs zijn, bijvoorbeeld in kassengebieden of melkveehouders (Stichting Groene energie Kromme Rijn en Heuvelrug). Maar ook andere ondernemers zoals bij Adem Houten. 16

17 Gemeenten Er zijn gemeenten die zelf een initiatief starten. Voorbeelden zijn Tilburg (MOED), De Bilt en Diekendamme (Duurzaam Diekendamme). VVE s VVE s vatten soms het plan op om samen zonnepanelen te installeren of het eigen gebouw te verduurzamen. Dat is onder de huidige regelgeving ingewikkeld en daarom biedt HIER opgewekt graag ondersteuning. Voorbeelden zijn VVE s die gesteund worden door de gemeente Amsterdam en Wij Krijgen Kippen of Vondelparc in Utrecht. Woningcorporaties Voor corporaties geldt min of meer het zelfde. Het is qua wet- en regelgeving ingewikkeld om gezamenlijk zonnepanelen of energiebesparende maatregelen te organiseren. Corporaties hebben evenwel ook de mogelijkheid nog een stap verder te gaan, bijvoorbeeld eigen biomassaprojecten. Voorbeeld hiervan is DEVO in Veenendaal. Kijk voor een uitgebreide inventarisatie op www. hieropgewekt.nl/initiatieven. Hier zijn de initiatieven per provincie gerangschikt en kunt u zoeken en selecteren op een aantal criteria. Uit de praktijk Drenthe Drentse energie via Drentse KEI en NLD Energie De Drentse Koepel Energie Initiatieven (KEI) heeft één doelgroep: alle lokale Drentse energie-initiatieven. Voor de aangesloten initiatieven behartigt de Drentse KEI de belangen op het gebied van lokale opwekking en levering van duurzame energie. Dit doet zij door adviezen en kennis beschikbaar te stellen over energie besparen, lokaal energie opwekken en het in stand houden van duurzame energiecoöperaties. Dichtbij de mensen en vanuit eigen betrokkenheid. NLD is opgericht om de gehele winst naar de plaatselijke initiatieven terug te sluizen. Zij kunnen dit goed herinvesteren, zij weten immers als geen ander waar lokaal behoefte aan is. Zo wordt de transitie naar duurzaamheid volgens het Cittaslow principe optimaal gestimuleerd. Samen met haar zuster-koepelorganisaties uit Groningen en Friesland heeft Drentse KEI het initiatief genomen om als eigen coöperatieve energieleverancier te fungeren: NLD Energie. NLD Energie is de fatsoenlijke coöperatieve energiepartner voor het noorden en levert duurzaam opgewekte stroom en CO2-gecompenseerd gas tegen aantrekkelijke tarieven. Leden van Drentse KEI leveren niet alleen energie aan, maar kunnen ook wederverkoper worden van NLD Energie. Zij krijgen dan een eigen pagina op de website van NLD Energie en ontvangen een jaarlijkse financiële vergoeding voor de leden die zij aanmelden bij NLD Energie. NLD Energie is opgericht om de duurzame ambities van lokale initiatieven in het noorden te ondersteunen en versnellen. Niet van bovenaf opgelegd, maar van onderop georganiseerd. De leden zijn de drie provinciale koepelcoöperaties: Ús Koöperaasje (FR), Drentse KEI (DR) en GrEK (GR). Elke koepelcoöperatie vertegenwoordigt weer alle initiatieven uit de desbetreffende provincie. Dus NLD energie is eigenlijk een soort coöperatie voor coöperaties. NLD energie gelooft dat de toekomst van onze energievoorziening voor een belangrijk deel op lokale schaal ligt: lokaal opgewekt en lokaal afgenomen. Toch moet de nadruk niet al te veel komen te liggen op NLD Energie als instrument, vindt projectleider Pieter Wittenberg. Ik ga ervan uit dat NLD Energie over tien jaar niet meer nodig is. Het is slechts een manier om een beweging op gang te brengen. Meer informatie Meer informatie is te vinden op en 17

18 4 Financiële ruimte Subsidies en leningen voor energietransitie Zonnepanelen zijn door particulieren en kleine bedrijven al zonder subsidie rendabel te plaatsen, met terugverdientijden van 8 tot 10 jaar. Op wind zit 3 cent subsidie: de laagste categorie, omdat dit bijna zonder subsidie kan. De terugverdientijd voor zonne energie is kort vanwege de salderingsregeling, dat wil zeggen dat de eigen productie mag worden verrekend met het gebruik. Voor zonne-energie op eigen dak is dit al zo, en ook voor zonnepanelen die in dezelfde postcoderoos liggen. Bij biomassa fluctueert de opbrengst (het rendement) met de kosten van de grondstof, die stevig kunnen schommelen. Langjarige contracten voor bijvoorbeeld afname van snoeihout geven enige zekerheid. Energiebesparing in de bestaande bouw betaalt zich vaak ook binnen een termijn van vijf tot tien jaar terug. Warmtenetten kunnen rendabel zijn, wanneer vraag en aanbod dichtbij elkaar liggen. Grootschaliger projecten met bodemenergie kunnen rendabel zijn, maar ook helemaal niet. Risico s zijn groot, banken terughoudend. Bij geothermie, aardwarmte, warmte en koude opslag en warmtepompen is goede technische kennis nodig om het systeem goed te beheren. Kortom, vaak is er een duwtje in de rug nodig. Europa Zie in het kader een eerste lijst met tips, van Hezelburcht subsidie-advies. Kijk voor meer tips en informatie en een opsomming van Europese subsidies op Landelijk Ook zijn er landelijke regelingen zoals de SDE+ regelingen, die onrendabele toppen wegnemen. En er bestaan fiscale maatregelen voor ondernemers. Zie website Voor particuliere woningeigenaren heeft de overheid in samenwerking met ASN Bank, Rabobank en het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting een voordelige Energiebespaarlening beschikbaar gesteld: Provinciaal Drenthe heeft voor grote investeringen in energieprojecten ( ) de Drentse Energie Organisatie (DEO) opgericht. Daarnaast zijn er zowel op gemeentelijk als op provinciaal niveau verschillende leningen en subsidies beschikbaar. De nadruk bij deze leningen en subsidies ligt voornamelijk op de energiebesparingskant. Zo hebben meerdere gemeenten bijvoorbeeld een Duurzaamheidslening waarbij tegen een zeer lage rente geld geleend kan worden om te investeren in het energiezuinig maken van een woning. Kijk op uw eigen gemeentelijke website om te achterhalen of uw gemeente ook een soortgelijke regeling beschikbaar heeft. Op de website van het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) is een overzicht te vinden van de verschillende leningen die door SNN worden uitgevoerd voor de Drentse gemeenten en provincie: Tenslotte heeft de provincie een subsidieloket waar al haar subsidies en regelingen te vinden zijn: Europese subsidie heeft de meeste kans als het gaat om: Innovatieve, multidisciplinaire projecten met een voorbeeldwerking; Hoe beter de doelstellingen van uw project (en organisatie) aansluiten bij de doelstellingen van het betreffende subsidieprogramma, hoe hoger uw slaagkans; Een afgebakend project dat uitvoeringsgereed is, biedt de meeste kans op financiering; Er zijn nauwelijks subsidies of fondsen beschikbaar voor projecten gericht op exploitatie of onderhoud van bepaalde zaken. Ook projecten die gericht zijn op het uitvoeren van een (wettelijk) verplichte taak zijn niet subsidiabel. Slechts wanneer een bovenwettelijke verplichting wordt uitgevoerd, behoort subsidie tot de mogelijkheden. Informatie is te vinden op de website van het Europese financieringsprogramma Horizon2020. Dit programma heeft een looptijd van : 18

19 Beeld: Duurzame Transportcorridor Betuwe SER Energieakkoord en VNG Ondersteuningsprogramma voor gemeenten Op 6 september 2013 ondertekenden ruim 45 partijen, waaronder VNG en Klimaatverbond, het SER Energieakkoord. Daarmee ging een nieuwe periode van start waarin overheid, maatschappelijke organisaties, bedrijven en branche organisaties gezamenlijk optrekken. Een borgingscommissie komt een aantal jaar bijeen en bewaakt en stimuleert de voortgang van de gezamenlijk geformuleerde doelstellingen. Namens de decentrale overheden hebben VNG (directie) en Klimaatverbond (voorzitter) zitting in de borgingscommissie. Bezien vanuit het Energieakkoord werken decentrale overheden ook mee aan een bijdrage: aan een besparing van het finale energieverbruik met gemiddeld 1,5 procent per jaar; aan 100 Petajoule aan energiebesparing in het finale energieverbruik van Nederland per 2020; aan een toename van het aandeel hernieuwbare energieopwekking (nu 4 procent) naar 14 procent in 2020; aan een verdere stijging van dit aandeel naar 16 procent in 2023; aan ten minste voltijdsbanen, voor een belangrijk deel in de eerstkomende jaren te creëren. Op basis van het Energieakkoord heeft VNG namens en in samenwerking met gemeenten, ministeries en reeds bestaande klimaatprogramma s (zoals de Lokale Klimaatagenda) het Ondersteuningsprogram- ma Energie opgesteld en gepubliceerd in maart Het ondersteuningsprogramma Energie voor gemeenten bestaat uit twee onderdelen. Ten eerste: het deelprogramma gebouwde omgeving (particuliere woningeigenaren). Dit betreft een ondersteuningsstructuur voor lokale en regionale energiebesparing en opwekking in de gebouwde omgeving. Hiervoor heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken voor de periode aan de VNG 15 miljoen beschikbaar gesteld. Dit bedrag wordt met name ingezet voor regionale ondersteuning en voor expertise- en competentieontwikkeling. Gemeenten zijn op dit moment druk bezig met het indienen van voorstellen om in aanmerking te komen voor een subsidiebijdrage. Ten tweede bestaat het Ondersteuningsprogramma Energie uit het deelprogramma bedrijven, huur- en vastgoedsector, mobiliteit en duurzame energieproductie. Dit betreft de ondersteuning van gemeenten bij de overige ambities uit het Energieakkoord. Het gaat daarbij om het stimuleren en handhaven van energiebesparing bij bedrijven (Wet Milieubeheer), maatregelen ten behoeve van verduurzaming van de sociale huurvoorraad, het maatschappelijk vastgoed (oa. schoolgebouwen), openbare verlichting, mobiliteit en transport en duurzame energieopwekking. De klimaatmonitor en de duurzaamheidsmeter spelen beide een rol in de monitoring. Zie hiervoor deel 4: Communicatie. Informatie en updates zijn beschikbaar via 19

20 5 Ruimte door kennis en netwerk Programma DuurzaamDoor van RVO Nederland bevordert samenwerking Met meer mensen ontstaan meer mogelijkheden. Het is daarom verstandig regionale samenwerking te creëren, zoals al beschreven stond in het hoofdstuk over samenwerken met de energieke samenleving. Achterin deze reader staan de belangrijkste landelijke partners op een rij, en een overzicht van online community s en scholingsmogelijkheden. Kennis en netwerken opbouwen zijn cruciaal voor energietransitie. In dit hoofdstuk een bijdrage van het kennisprogramma DuurzaamDoor, Sociale innovatie voor een groene economie van RVO Nederland. Kennisprogramma DuurzaamDoor DuurzaamDoor is een interbestuurlijk en interdepartementaal kennisprogramma. Staatssecretaris Dijksma (EZ) noemt DuurzaamDoor in de brief aan de Tweede Kamer van juni 2013; de paraplu voor educatieve activiteiten op het gebied van natuur, milieu en duurzaamheid. DuurzaamDoor heeft als doel de ontwikkeling naar een groene, duurzame economie te helpen versnellen en om doorbraken te helpen realiseren. Centraal staan maatschappelijke vraagstukken over energie, water, biodiversiteit, grondstoffen en voedsel. DuurzaamDoor vergroot betrokkenheid en bewustwording én bevordert samenwerking en leren van elkaar, via sociaal instrumentarium: sociale innovatie voor een groene economie. In DuurzaamDoor werken de vijf O s met elkaar samen: ondernemers, overheden, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstellingen en (burger)organisaties. GDO De gemeenten worden in DuurzaamDoor vertegenwoordigd door de Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO). GDO is een landelijk netwerk van gemeentebestuurders dat zich vanaf 2014 vooral richt op ondersteuning en versterking van Natuur- en Milieu Educatie (NME) - organisaties. Ruim 100 gemeenten zijn lid. Meer info: Samenwerking met de Provincies Ook de provincies zijn aan de slag met Duurzaam- Door. Alle provincies hebben hun aanpak beschreven in het Provinciaal Ambitie Statement (PAS). Op de website van DuurzaamDoor zijn deze ambitiedocumenten en de provinciale contactpersonen te vinden. Landelijke partners van DuurzaamDoor: Vereniging van Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO) NME-Platform IVN Nederland Stichting Veldwerk Nederland SME-advies en de samenwerkende NME-Diensten MVO Nederland Onderwijsnetwerk duurzame pabo Onderwijsnetwerk VO The Sustainable Chain Gang New World Campus NCDO Het Groene Brein De Groene Zaak Groen Gelinkt In uitvoering Centraal staan de ondersteuning van regionale duurzaamheidsnetwerken en het sluiten van Kennisen Educatiedeals rond de centrale thema s. Hiermee versterkt DuurzaamDoor de verbinding tussen de beleidsagenda s van een aantal departementen en lokale/regionale initiatieven en maatschappelijke opgaven. Partnerschap, co-creatie en cofinanciering zijn hierbij de leidende principes. Uitvoering van de deals leidt tot betere kennisdeling, meer groene professionaliteit, meer samenhang en opschaling van initiatieven. Dit komt ten goede aan de groene economie, de leefbaarheid en aan de concurrentiekracht van Nederland. DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in DuurzaamDoor zet sociaal instrumentarium in bij organisaties en netwerken. Daarmee organiseert ze leerprocessen die bijdragen aan versnelling van de weg naar een groene, duurzame economie. Het gaat dan om kennis, vaardigheden en methodieken die leerprocessen op gang brengen en die kennisverspreiding bevorderen. Sociaal instrumentarium ondersteunt partijen bij het effectief innoveren. Het zorgt voor de omstandigheden waarin een creatieve zoektocht kan ontstaan naar innovatieve oplossingen. Duurzaamheid is immers mensenwerk en daarom is het cruciaal om van en met elkaar te leren. Waarom sociaal instrumentarium? Veel van de huidige maatschappelijke vraagstukken 20