De Vuurtoren DEJORIJN. lloe Loiiicii delr kwarttdeiiiiioiis gdùstelsel? De historische datum daarvan is

Transcriptie

1 DEJORJN De Vuurtoren lloe Loiiicii delr kwarttdeiiiiioiis gdùstelsel? De historische datum daarvan is bekend. Het vroegmiddeleeuwse geldsysteem had ais basismunt de penning en kende daarnaast de halve en lhpenning. Filips de Goede verving dit systeem in 1434 door het Bourgondische systeem met de stuiver als basismunt (1 stuiver 16 penningen Hollands). Dit systeem vertoonde opeenvolgende halveringen De vuurtoren van Wester Schouwen bij Haamstede uit 1937, gebouwd naar een van de stuiver tot één penning Hollands ontwerp van architect L. Vaik, die model heeft gestaan voor de voorkant van het (Foto: /.J. Krui0 (i/iastuiver) en bezat dus ook de /+stui- j250 biljet. ver (4 penning). Sinds die tijd zijn Nederlanders gewend aan kwarten. - 1

2 DEJORJN u i n 1521 voerde Karel V de gulden in (20 stuiver) als basismunt. Het prinape van de kwarttallen werd gehandhaafd maar de invoering van een 1/4gdden (5 stuiver) bleef uit, dit tot teleurstelling van het publiek. Na mislukte pogingen om een lhgdden ingang te dom vinden door de Staten van Hoüand (1692) en de muntmeesters (1759) werd pas in 1816 onder koning Wdem het kguldenstuk een officiële munt in het, inmiddels decimale, muntstelsel. Enquête Het brietje vanfl00 is het meest ge bruikte bankbiljet de laatste tien jaar zijn ruwweg vier van de tien biljetten honderdjes. Het geldstelsel is hierdoor vrij kwetsbaar. Bij grootschalige namaak zou bijna de helft van de bankbiljetten ineens onbruikbaar worden. Om het aantal briefjes vanf 100 te verkleinen besloot de Bank in 1978 def50 uit te geven. Daarnaast wilde de Bank ook nog een nieuwe coupure tussen defl00 en flo00 creëren n september 1981 ondervroeg het Nip0 voor de Bank ruim tweeduizend Nederlanders naar hun voorkeur voor een nieuwe coupure van f200,f250, off500. De meeste respondenten hadden toen géén behoefte aan dergeiijke coupures Vandegenendiewel een nieuwe coupure tussen defl00 en flo00 wensten, gaf bijna driekwait de voorkeur aan een biljet vanf500. Dat wilde de Bank weer niet omdat de afstand van def500 tot def100 te groot is, waardoor het zogenaamdesubstitutieeffect van het nieuwe biljet te gering wd. ndien de keuze beperkt bleef tot een coupure vanf200 off250 bleek er op nieuw een duideiijke voorkeur voor kwarttallen in ons geldstelsel; dus voor de f 250. Er is enige wetenschappelijke grond voor deze voorkeur. Een criterium voor de samenstelhg van het geldsteldsel is dat een bet@ met zo min mogelijk bankbiljetten moet gesdiieden n een onderzoek van de Muntcommissie 1968 is voor Nederland gecondudeerd dat de volgende muntenreeks optimaal zou zijn: cent, wat dus duidelijk van de bestaande afkijkt. inmiddels is door de afsdiaffing van de cent in 1983 de 5 cent de kleinste pasmunt. Uit nevenstaande tabel blijkt dat eenmuntenreeks iets effiaënta is dan ndien een 50 centstuk aan deze reeks zou worden toegevoegd blijken beide reeksen een gelijke efficiëncy te hebben. n de NPOinquête van 1981 gafmeer dan de helft van de respondenten de voorkeur aan: & cent. Hierop voortbordurend kan men stellen dat een nieuwe coupure vanf250 beter past bij de kleinste pasmunt van 5 cent, het kwmje, de rijksdaalder en het briefje vanf25 dan een coupure vanf200, zowel uit oogpunt van overzichtelijkheid als &üëncy. Daarom besloot op 5 november 1981 de directie tot de uitgifte van de nieuwe coupure vanf250. De Bank heeft niet d e r een coupure vanf250 uitgegeven; wel zijn er coupures vanf200,f300 en f500 in omloop geweest en vanf20, f40j60, enf80. De verwachting is dat straks acht tot twaalf procent van het totaal aantal biljetten in omloop een biljet vanf250 zal zijn. De opdracht Hetf250 biljet werd niet het begin van een nieuwe serie; het diende te sporen met de huidige serie en met name met de flcû/snip en de f50/zonnebioem. Daarom werd prof. RD.E Oxenaar, sinds 1965 de grafixh ontwerper van de Nederlandse bankbiljetten, gevraagd deel uit te maken van het ontwerpteam. Het zoeken naar een geschikt onderwerp van afbeelding werd overgelaten aan het ontwerpteam, wat ook bij de Snip en de Zonnebloem is gebeurd. Dit betekende dat een keuze niet enkel gebaseerd hoefde te worden op een idee voor een onderwerp, maar bepaald kon worden door het samenspel tussen kleur, onderwerp, vormgeving en benoembaarheid. Juist de Combinatie van die vier factoren is van invloed op de beleving door het publiek. Uit NPO-enquêtes van 1981,1983 en 1985 is gebleken dat deze werkwijze succesvol is: het publiek heeft een hoge 2

3 DEJ~ORJN waardering voor de vormgeving van de f 1001Snip en f50/zonneblom. Meer dan zestig procent van de respondenten vindt dne biljetten mooi', De directie gaf het ontwerpteam wel een aantal uitgangspunten op waaraan het biljet diende te voldoen. Voor het goed functioneren van bankbiljetten in het betalingsverkeer is het essentieel dat het publiek er vertrouwen in heeft. Het onderwerp moest daarom waardig en statig zijn, zonder statisch of somber te worden. Omdat een bankbiljet bovendien een uiting is van de Nederlandse cultuur diende het een Nederlands karakter te hebben, althans niet on-nederlands. Verder was van belang dat men de verschillende coupures goed van elkaar kon onderscheiden. Daarom moest de kleur van de nieuwe coupure duidelijk afivijken van de overige. Terkille van de herkenbaarheid moest de afbeelding op het biljet ook benoembaar zijn en bij voorkeur een Nederlandse naam hebben met één of twee lettergrepen. Omdat een model ongeveer vijftien jaar in omloop is mocht het evenmin al te mode of trendgevoelig zijn. Het diende wel een afspiegehg te zijn van de tijd waarin wij leven. Ten slotte moest het hoofdonderwerp, vanwege de plaatdruk, 'gravuregeschikt' zijn, dat wil zeggen, niet te hoekig en met verschillende lijndikten. O N B?. ^ < t.? < O a~.'.~'<r Werktekeningenvande ontwerpers OxcnaarenKruit, ten behoevevande 'geldswaardige aanmaak' van drukkerij Joh. Enschedé. Het ontwerp n het voorjaarvan 1982gingde'Projektgroepf25ü van start. Behalve Oxenaar en zijn medewerker j.j. Kruit waren in het ontwerpteam vertegenwoordigd, de VHP Veiligheidspapierfabriek Ugchelen, joh. Enschedé en de Bank Eerst moest de kleur van het biljet worden bepaald. Bij de keuze van de hoofdkleur voor de f50 in 1978 bleek dat de kleuren geel en violet nog niet in de serie waren gebruikt. Voor de f 50 is toen gekozen voor geel; de 'deftige kleur' violet werd toen gereserveerd voor een hoge coupure tnssen de f100 en floo0, al hebben Oxenaar en Kruit voor def250 ook een aantal grijze ontwerpen gemaakt. Tot zover de kleur. n het begin van het project werd systematisch naar een onderwerp gezocht. Tijdens het ontwerpen van def i OO/Snip

4 ~ was al onderscheid gemaakt naar mensen, dieren, pianten, dingen en ideeën. De twee laatste, dingen en ideeën, waren nog niet vertegenwoordigd in de serie. Deze huisje, boompje, beestje - filosofie leidde voordef250 tot venchdlende ontwerpen met architectuur als onderwerp. Behalve gebouwen zijn er in september 1982 ook een aantal ontwerpen ( praatmodellen ) met schelpen, een wereldbolen hetmenselijkoogaandedirectie voorgelegd. De ontwerpers voelden uiteindelijk het meest voor het Schröderhuis in Utrecht endatdanineengrijzekleurstelhg. De vuurtoren, een fantasietoren, maar sterk geinspireerd op die van Haamstede, was de tweede keuze van Oxenaar en Kruit. De vuurtoren kon zowel in grijs als in violet worden uitgewerkt. De derde keuze van de ontwerpers was eveneens afkomstig uit de architectuur: het Paleis op de Dam in grijs. Grijstinten vormen echter een te geringe belemmering voor de namaker: een zwart-wit kopieennachie zou het ontwerp dan al grotendeels kunnen reproduceren. Ook gekleurde grijstinten zijn niet moeilijk na te maken. De mathematische indeling van het Schröderhuis, kenmerkend voor De Stijl, bleek bovendien niet erg gravuregeschikt. Tegen het Paleis op de Dam was, naast de grijze kleur, weer het hezwaar dat dit niet type- rendgenoegis Mor onze tijd Devuurtoren bleekhetmeest tevoldoenenwelom de volgende redenen. Door de heldere kleuren is bijna letterlijk tegemoet gekomen aan het verlangen van een zekere vrolijkheid. De ronddraaiende lichtflitsen zijn op een eigentijdse wijze verheeld door een spectrum en het dynamische karakter van het m e del wordt nog verder versterkt door de spiraalvormige baan op de toren. Een ander punt is dat de vuurtoren een fäntasietoren is en daardoor niet plaatsbepaald, in tegenstelling tot de beide andere gebouwen. Een fantasiegebouw kan k- men beter aan de eisen worden aangepast. Zo zijn bijvoorbeeld op de vuurtoren, naast de dikke lijnen in het lichthuis, ten behoeve van de gravure twee dunne spnetwnnige antennes geplaatst, die op de echte toren niet voorkomen. Verder heeft een vuurtoren een onmiskenbaar Nederlands karakter, hetgeen nog benadrukt wordt door de gehele kustlijn van Nederland op de achterkant af te beelden Ten slotte leek de vuurte ren het meest geschikt om een echt Oxenaar-biljet te worden. Zowel het Sch& derhuis als het Paleis op de Dam zijn ontworpen door bekende architecten, respectieveiijk Gefit Rietveld en Jacob van Campen. De vuurtoren van Haamstede is ontworpen en gebouwd door de minder Mende L Valk. Nadat dit schetsontwerp Vuurtored door de ontwerpen nader was uitgewerkt, is het op 13 januari 1983 goedgekeurd. De drukproef Een telkens terugkerende doelstelling bij het ontwerpen van nieuwe bankbiljetten is dat een nieuw model beter beveiligd moet worden dan het voorgaande De Bank dient de namakers van bankbiljetten voortdurend een stap voor te blijven Def250 moest dus een grotere bescherming tegen namaak bieden dan def50/ Zonnebloem. Dit is bereikt door in de f250 een aantal verbeteringen en vernieuwingen op te nemen. Een belangrijke verbetering, en dit lijkt op het eerste gezicht misschien gek, is het ontbreken van gravure-of plaatdruk op de achterkant van def250. Gebruikelijk voor hoge coupures is een enkele ofietdruk en tweezijdige plaatdruk Bij tweezijdige plaatdruk wordt echter het reliëfuit de eerste druk aan de achterkant letterlijkpiatgeperst doorde tweede druk, zoals op defs0 duidelijk is te voc len. Def250 ontstaat door één plaatdrukgang op een dubbele ofietdruk Het voordeelvan dezeextraofietdrukis dat er twaalf kleuren meer gebruikt kunnen worden dan drie bij een tweede plaatdruk. Uit het oogpunt van beveili- U 4

5 L ontwikkelineswerk bii oh. Enschede leverde de kgelijkhid*tot metamerie. Metamere inkten zijn gebaseerd op een fysiologisch vusdujnsel: ze geven bij daglicht een gelijke kleurindruk, maar onder een lamp of roodfilter verschilien ze. Het metamere element in def250 zit in het olijfgroene gedeelte links op de achterkant. Wie hierover een roodfilter legt zal een licht konijn in een donker holletje zien. De meeste mensen kunnen trouwens ook bij daglicht ai iets van het konijn onddeiden. Een andere verbetering is meer een kwestie van vormgeving dan techniek: de grotere toegankelijkheid van een aantal echtheidskenmerken voor het publiek. in het algemeen weet men bijvoorbeeld niet dat de componist Sweeiinck op het bnefjevanfz5 staat en dat de achterkant en het schaduwwatermerk in dit model gestiieerde muziekgolven morstellen. Met de nieuwefloû en def50 werden de modelien om te beginnen makkelijker benoembaar: Snip en Zonnebloem. Bovendien werd de relatie tussen de aheiding en het &duwwatermerk verbeeld door eui reaiistische morsteihg (de kop van een snip in de fl00 en in def50 een bij) in piaats van de abstractere figuren in de oudere modeiien. Ook de achterkant van de nieuwere modelien hebben een meer reaiistische atbeelding (de kop van een snip op defl00 en de Jsselmeerpolders op de f5o). Naar aanleiding van onder meer de NPOcnquête in 1983 zijn de realistische associaties in def250 nog sterker doorgcvoerd dan bij de Snip en de Zonnebloem. Voor het schaduwwatermerkis een konijn ontwoxpen en voor het doorzichtregister een scholekster, in piaats va^ het abstracte grid van iijntjes en blokjes, zoals op def50. Bovendien zijn voor de mikmtekst van artikel 208 uit het Wetboekvan Strafrecht op deachterkant nu de namen van plaatsen met een vuurtoren gekomen. De cijfertjes bij de plaatsnamen corresponderen met de genummerde puntjes van de kustlijn van Nederland. Op de achterkant is verder duidelijk een duinlandschap, een strand, P w 3 4 Drie ontwerpen voor het watermerk. Het onderste is het definitieve. J. H~lunan van de papierhbriek WU heeft hiervan een gipsmodel gestoken, dat voor de aanbreng in het papier is gebruikt. 5

6 t. DE~ORJN een wolkenlucht en nóg een vuurtoren te herkennen. - en De plaatsnamen in de &tekst dat is wéér een verbetering- zijn gedrukt in alternerende kleuren: per lettergreep wisselen zij elkaar af. Door deze kleuring wordt benadrukt dat iedere vuurtoren een eigen lichtcode heeft. Bij een speufieke vorm van namaak ( lijnnamd) zullen de letters dansen. Overigens staan voor de plaatsnamen de liditcodes van de betreffende vuurtorens. Oxenaar en Kruit hebben deze codes op een eigen wijze vormgegeven, die enigszins afwijkt van de internationale aanbevelingen. Met behulp van kleurcodering is aangegeven dat de schitterlichten een verschillende tijdsduur in seconden van helderheid kennen (0,30s = paars, 0,20 s magenta, 0,15 s = blauw, 0,lO s blauw met open driehoekje). Het paarse detailweergave element, linksboven op de achterkant (ook nieuw) geeft een indicatie voor de scherpte van het biljet. Hieraan kan men ahlezen welke details het reproduktiesysteem van een namaker nog heeft kunnen drukken. Verder, het puntraster (nieuw) in drie alternerende kleuren in het midden, onderaan de achterkant, is ten behoeve van de precisie ( registernauwkeurigheid ). De samenstellende puntjes hebben een diametervan 60 pm en zijn met het blote oog niet waar te nemen. n een reproduktie, bijvoorbeeld een kleurenkopie, kan een kleurverandering optreden van dit vlakje, doordat de kopieermachine Net in staat is alle puntjes afzonderlijk weer te geven. Weer een andere verbetering is dat de tekst de namaker of vervalser wordt gestraft met daartussen tweemaal de tekst wetboek van strafrecht artikel 208 nu gedrukt is op een kleurgelijke offsetondergrond. Het kleine contrast tussen de tekst en de ondergrond zal een namaker niet gauw kunnen realiseren. Ook het voelteken op def250, waaraan visueelgehandicapten het biljet kunnen herkennen, is verbeterd. Het voelteken op def 50/Zonnebloem is een oranje driehoek, met de tophoek naar beneden. Dit driehoekje verwijst door de v-vorm naardevijftallen(f5 enf 50). Devoeltekens op def10 enfl00 hebben een o-vorm en verwijzen naar de tientallen Voor def 250 is bet vierkant als uitgangs- punt gekozen Door de L-vorm dubbel uit te voeren, met een tussenruimtevan 1,5 mm, werd devoelbaarheidversterkt. Een laatste verbetering is dat in het schaduwwatermerk voor het eerst de afkorting van de naam van de papierfabriek is opgenomen: de letters VHP. De directie heeft uiteindelijkop 25 juli 1985 de drukproef goedgekeurd, zoals op de voorkant te zien is. Na een aantal kleine correctiesis de drukproefin massa gereproduceerd. De eerste oplage is vijftig miijoen exemplaren. Op 7 januari 1986 heeft de Bank bet nieuwe bankbiljet f 250Nuurtoren in circulatie gebracht. H.A.M. de Heij Bion~crmclding t Van Gelder, H.E., en M. Hoc; Lcr Monnaics der & p B u bourguignons ei cspagnols l , Amsterdam 19éû. Opbic o n d a o e k OW brokbiljetten, NPO Tweede Kuner dei StatenGmemal, 6716 Het Muntbeleid. Lijst VU Antwwrdcn (nn de Staatsecmais van Financiën J.C. Kombink) BoeKhotui, W.C., WTh.A.J. Dasrcq ED.n n Lm; Numeiek Beleidsmdel MO BankbüjcttenbedrijP. Dc Ncdcrlrndschc Bank N X Onderzoek over bankbiljetten, NPO Onderzoek over bankbiljetten, NPO Werkbesprekingen bij Joh. Enschedé. Boven vlnr: ing. P. Smit, prof. R.D.E. Oxenaar, i.j. Wotte, J. Hoefsmit, J.A.C. v.d.veldt, ir. H.A.M. de Heij enrg.a. Willemse. Onder vlnr: J.J.A.M. Lemmers, JJ. Kruit, ir. J. Wotte, J.A.C. v.d. Veldt, ir. H.A.M. de Heij, J. N ï j u i s en Pnh. Roost.