TOEKOMST AFSLUITDIJK. Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

Transcriptie

1 TOEKOMST AFSLUITDIJK Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

2 Voorwoord Voor u liggen acht integrale visies op de Afsluitdijk. Het is het (tussen)resultaat van een uniek proces. Een proces waarin gezocht is naar de optimale benutting van mogelijkheden, creativiteit en innovatiekracht, door interactief, open en voortvarend te werken, op basis van twee essentiële uitgangspunten: nauwe samenwerking tussen overheden (rijk en regio s) en vroege betrokkenheid van de markt. Acht consortia - ruim 30 bedrijven - zijn aan het werk geweest. Deze bundeling van kennis en kunde heeft visies opgeleverd die ik met veel belangstelling gelezen heb. Ik ben ervan overtuigd dat ze de opmaat zijn voor een daadkrachtig vervolgproces, en bovendien voor velen een bron van inspiratie zullen vormen. Kan er meer met de Afsluitdijk? Op 24 mei 2007 werd het 75-jarig bestaan van de Afsluitdijk gevierd. Dat jubileum richtte de aandacht op een internationaal icoon. Dit icoon moet versterkt worden om blijvend bescherming tegen hoogwater te bieden. Dat biedt de mogelijkheid te onderzoeken of we meer kunnen realiseren. Klimaatverandering en maatschappelijke ontwikkelingen vragen om een creatief antwoord, en bieden kansen typisch Nederlandse innovaties op het grensvlak van water en land op de kaart te zetten. Van dromen Begin dit jaar hebben we belanghebbenden, deskundigen en belangstellenden gevraagd naar hun dromen over de toekomst van de Afsluitdijk. Dat heeft een prachtige variëteit aan visies, concepten en oplossingen opgeleverd. Deze zijn gepresenteerd op een symposium op 14 maart 2008 en gebundeld in het boekje Toekomst Afsluitdijk, resultaten van een participatieve verkenning. Naar denken Vervolgens is de stap gezet naar de markt. Met als resultaat de voor u liggende visies die het stadium van dromen zijn ontstegen. De losse ideeën zijn verworden tot acht integrale plannen, waarbij is gekeken naar haalbaarheid en betaalbaarheid. Ook is nagedacht over een optimaal proces tot realisatie. Naar doen Het proces leidt begin 2009 tot een advies aan de Staatssecretaris van V&W over het vervolg; wat zijn de mogelijkheden, welk proces past daarbij en hoe werken overheden Toekomst Afsluitdijk 3

3 en markt in het vervolg samen? Maar eerst wordt gekozen welke drie tot vijf visies doorgaan naar een tweede fase. Die keuze is een eerste trechtering en betekent niet zozeer dat er gekozen wordt voor een bepaalde visie. Een aantal consortia wordt gevraagd hun visie op onderdelen te verdiepen in de periode oktober november Het totaal geeft uiteindelijk het palet van mogelijkheden waarbinnen de overheid meent dat de problemen het best opgelost worden, en waarbinnen haar ambities het best tot hun recht komen. Ik wens U veel leesplezier en inspiratie. Drs. E.H.T.M. Nijpels Voorzitter Adviescommissie 4 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1)

4 Inhoudsopgave Inleiding 9 Met WaddenWerken een veilige Afsluitdijk 13 Consortium: DHV Amersfoort / IMARES Wageningen / Bureau Alle Hosper Haarlem Afsluitdijk 21ste eeuw 18 Consortium: Arcadis Amersfoort / Dredging International Zwijndrecht (B) / Nuon Duurzame Energie N.V. Amsterdam Monument Afsluitdijk 26 Consortium: Boskalis BV Rotterdam / West8 D&L Architecture BV Rotterdam / Witteveen & Bos Deventer De visie van Grietje Bosker 32 Consortium: Van Hattum en Blankevoort BV Woerden / TNO Delft / AT Osborne BV Utrecht / Movares Nederland BV Utrecht / Archipelontwerpers BV Den Haag / AE3 Consultancy Yerseke / Transatlantis Den Haag Pompen of verzuipen 37 Consortium: ECORYS Ned. BV Rotterdam / IMSA BV Amsterdam Natuurlijk Afsluitdijk 41 Consortium: Royal Haskoning Ned. BV Nijmegen / Wubbo Ockels BV Amsterdam / Rabobank B.A. Utrecht / Van Oord Nederland BV Rotterdam / Kon. BAM Groep NV Gouda / Raadgevend Ingenieursbureau Lievense BV Breda / Eneco Milieu BV Van Afsluitdijk naar Aansluitdijk 48 Consortium: Grontmij Nederland BV Haren / NV Bank Nederlandse Gemeenten Den Haag / Haverkort Voormolen BV Apeldoorn / HKV Lijn in Water BV Lelystad Momument in balans 57 Consortium: Oranjewoud BV Heerenveen / GD Architecten BV Burdaard Colofon 67 Toekomst Afsluitdijk 7

5 Inleiding In dit boekje zijn acht integrale visies op de Afsluitdijk samengevat. De visies zijn in de maanden mei en juni 2008 opgesteld door acht consortia, in het kader van de marktverkenning. De marktverkenning is onderdeel van het Onderzoek Integrale Verbetering Afsluitdijk. De complete visies zijn te bekijken op: Aanleiding Het onderzoek naar de integrale verbetering van de Afsluitdijk is eind 2007 gestart, omdat de dijk niet meer voldoet aan de normen tegen hoogwater. Het is een integraal onderzoek, waarbij onderzocht wordt of er méér mogelijk is met de Afsluitdijk en de omgeving. Er worden kansen gezien op het gebied van onder andere duurzame energie, recreatie en natuurontwikkeling. De dijk wordt ondertussen genoemd als symbool van duurzaamheid en de manier waarop we in Nederland omgaan met klimaatverandering, icoon van innovatie, visitekaartje van waterbouwend Nederland en gezien als kans een impuls te geven aan de regionale economie. Opdracht De opdracht voor het onderzoek kwam van de Staatssecretaris van V&W, die het ministerie van Verkeer en Waterstaat de opdracht gaf te kijken of er synergie mogelijk is tussen de veiligheidsopgave, het waterbeheer en andere maatschappelijk vraagstukken en ambities. Het onderzoek wordt getrokken door Rijkswaterstaat en de provincies Fryslân en Noord-Holland, in nauwe afstemming met de gemeenten Wûnseradiel en Wieringen en andere belanghebbenden. Het proces Het is de bedoeling om begin 2009, als gezamenlijke overheden (rijk, provincies, gemeenten), te komen tot een gedegen en gedragen besluitvorming over de toekomst van de Afsluitdijk. De marktverkenning geeft hiertoe informatie over haalbaarheid en betaalbaarheid. 8 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 9

6 Het proces is qua opzet vernieuwend; het is interactief, open, voortvarend en het kent twee essentiële uitgangspunten: 1. vanwege het gezamenlijke belang is er een nauwe samenwerking tussen de overheden, zowel tussen de departementen als met de regio 2. om creativiteit en innovatiekracht maximaal te benutten is de markt al in een vroeg stadium bij het proces betrokken. Terugblik In de periode voorafgaand aan de marktverkenning is belanghebbenden, deskundigen en belangstellenden gevraagd naar hun ideeën over de toekomst van de Afsluitdijk. Dat heeft een variëteit aan visies, concepten en oplossingen opgeleverd. Deze zijn gepresenteerd op een symposium op 14 maart 2008 en gebundeld in het boekje Toekomst Afsluitdijk, resultaten van een participatieve verkenning (SMO, 2008). De ideeën dienden als inspiratiebron voor de partijen die deelnamen aan fase 1 van de marktverkenning. Marktverkenning fase 1 In de marktverkenning is de eerste stap gezet van dromen naar doen. Aan de markt is gevraagd integrale totaalvisies te ontwikkelen. De visies moeten voldoen aan de eisen die aan de basisfuncties van de dijk worden gesteld (zoals veiligheid, waterbeheer en verkeer) en optimaal tegemoet komen aan de ambities op andere terreinen (zoals duurzame energie, natuurontwikkeling en recreatie). In deze marktverkenning wordt gekeken naar maatschappelijke, technische en juridische haalbaarheid en de betaalbaarheid. Bovendien wordt nagedacht over een optimaal proces tot realisatie. Fase 1 van de marktverkenning vond plaats in een continue dialoog tussen markt en overheid, zodat kennis en kunde van beide zijden optimaal benut kon worden. Besluitvorming De stuurgroep, onder leiding van staatssecretaris Tineke Huizinga, kiest welke consortia doorgaan naar de volgende fase. De stuurgroep wordt daarin geadviseerd door een breed samengestelde adviescommissie (wetenschappers en bedrijfsleven, rijksoverheden en provincies) met Ed Nijpels als voorzitter. In de stuurgroep zijn de rijksoverheid, de provincies en gemeenten aan beide zijden van de dijk vertegenwoordigd. Vooruitblik: marktverkenning fase 2 en vervolg In fase twee, de periode oktober november 2008, wordt een aantal consortia gevraagd om hun visie op onderdelen te verdiepen. De visies zijn mogelijke toekomstbeelden. Het totaal geeft uiteindelijk verschillende mogelijkheden waarbinnen de overheid meent dat de problemen het best opgelost worden, en waarbinnen haar ambities het best tot hun recht komen. 10 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 11

7 Met WaddenWerken een veilige Afsluitdijk Een zeewering van 1500 hectare nieuwe natuur die meegroeit met de zee Consortium: - DHV Amersfoort - IMARES Wageningen - Bureau Alle Hosper Haarlem Van hard en hoog naar bouwen met de natuur De veiligheid van de Afsluitdijk en de spuimiddelen en sluizen is bij een laatste toets onvoldoende gebleken. De redenen hiervoor zijn vooral een aanpassing van het huidige veiligheidsniveau van 1 op 1430 jaar naar een norm 1 op , waardoor de huidige dijk globaal 2 meter tekort komt in hoogte. Daarbovenop komt dan nog een zeespiegelstijging van 1 meter over de komende 100 jaar. Doordat de dijk te laag ligt, slaat ook teveel water over de dijk. Hiertegen is de bekleding van de dijk niet bestand. Artist impression Waddenwerken voor de Afsluitdijk 12 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 13

8 Dwarsprofiel 2015 gedacht aan het verder verbreden van de kwelders. Dit is voor de veiligheid niet nodig, zodat kan worden gewacht op momenten dat bijvoorbeeld sediment beschikbaar komt vanuit onderhoudsbaggerwerken. Met de groei van de kwelders kan ook op termijn de zoet-zoutovergang in oostelijke richting verder worden vergroot. Bij een traditionele versterking zou de Afsluitdijk met meters moeten verhoogd en opnieuw worden bekleed. In WaddenWerken wordt de dijk niet verhoogd maar met kwelders verbreed, waarmee een robuuste kering ontstaat die meegroeit met de zee. Met de aanleg wordt 1500 ha kwelders aan de westelijke Waddenzee toegevoegd. Door plaatselijke ondiepten te verhogen worden de nieuwe kwelders meer in de luwte gelegd en worden ook hoogwatervluchtplaatsen toegevoegd daar waar ze ontbreken. Door een slimme inzet van de spuisluizen in combinatie met deze luwtebanken wordt het effect van de huidige zoetwaterschokken afgezwakt waardoor ondiep habitat nabij de spuimiddelen een kwaliteitssprong maakt. Onderdeel van het ontwerp is ook de aanleg van een zoet-zoutovergang in het breedste deel van de kwelders en in de luwte van de westelijke luwtedam. De kwelders sluiten via een iets hoger gelegen kweldernok aan op de Afsluitdijk. Tussen kweldernok en Afsluitdijk is een vallei gelegen, waardoor de Afsluitdijk herkenbaar blijft en een visuele scheiding is aangebracht tussen verleden en heden. Als basis voor andere functies Met de verbreding van het profiel biedt WaddenWerken ook ruimte voor andere functies, waaronder recreatie en duurzame energie. Hiervoor zijn binnen het basisontwerp geschikte locaties beschikbaar. Zo kan een duurzaamheidcentrum nog op verschillende plaatsen worden ingepast. Deze koppeling is een aanvulling, maar is niet nodig voor de basisfunctionaliteit van het veiligheidsconcept onder Waddenwerken. Op termijn wordt ook gedacht aan twee bruggen, als toegangspoorten voor Friesland en Noord Holland, die uitzicht geven op Wadden en IJsselmeer. Deze bruggen overbruggen sluizen en beschermde dorpsgezichten en vormen een elegante en structurele oplossing voor de nu nog gelijkvloerse kruising van weg- en scheepvaartverkeer. Artist impression van een Waddencentrum nabij de Friese kust Pionierplanten aan het begin een kwelder Meegroeien met de zee WaddenWerken is met nadruk een groeimodel. Naar de initiële aanleg vindt een natuurlijke aangroei plaats van de kwelders. Deze groeien mee met de zee en worden hoger. Daarnaast kan in aanvulling op deze autonome ontwikkeling ook worden 14 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 15

9 Gasten uit de V.S. bewonderen de eeuwenoude techniek van kwelderwerken bij Friesland Buitendijks Innovatie en Internationale belangstelling Ondanks het no nonsense karakter is er wel degelijke sprake van een innovatie in de waterbouw. Niet eerder is op deze schaal voorland ingezet als onderdeel van het veiligheidsconcept. Building with Nature is een tendens die wereldwijd herkenbaar is, maar de eerste grote Nederlandse successen en voorbeelden laten nog een weinig op zich wachten. Het is een mooie samenwerking tussen Delft en Wageningen. De belangstelling voor het kweken van duurzame zeewering is groot. Zo zijn DHV, Wageningen IMARES en Deltares gezamenlijk actief in de Missisippidelta waar ecosysteemherstel aan de basis staat van de veiligheidsstrategie. Ook wordt op dit moment gewerkt aan de bouw van kuststad Caofeidian aan de Bohaizee in China. Deze stad wordt op een beschermende eilandenstructuur gebouwd, naar voorbeeld van de Nederlandse wadden inclusief WaddenWerken! Een haalbaar en betaalbaar alternatief WaddenWerken kan door de oogharen heen worden gezien als een no nonsense alternatief. De nadruk ligt op robuuste veiligheid en ecosysteemherstel door inzet van natuurlijke, maar ook grotendeels bewezen, techniek van kwelderwerken. Natuurlijk er zijn nog technisch-inhoudelijke vragen hoe aanleg en ontwerp verder geoptimaliseerd kunnen worden, maar in principe kan de Afsluitdijk voor 2015 op deze wijze worden versterkt. 16 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 17

10 Consortium: - Arcadis Amersfoort - Dredging International Zwijndrecht (B) - Nuon Duurzame Energie N.V. Amsterdam Afsluitdijk 21ste eeuw Voltooiing Zuiderzeewerken: van dam naar Watermachine Het consortium Afsluitdijk 21e eeuw (AD21) heeft in het kader van de marktverkenning Afsluitdijk een visie ontwikkeld op de Afsluitdijk voor 2100 met een doorkijk naar Vanwege de onzekerheden over klimaatsverandering, de daarmee samenhangende zeespiegelstijging en de behoefte aan een grote zoetwatervoorraad in Nederland, kiest AD21 voor een flexibel plan op de korte termijn dat verschillende toekomstperspectieven open houdt. Zie onderstaand schema. Opgave De opgave is vastgelegd in het Informatiedocument van Rijkswaterstaat van 20 juni AD21 interpreteert deze als volgt: Onzekerheid over klimaatverandering, zeespiegelstijging en zoetwatervoorraad en -levering leidt tot de noodzaak een flexibel korte termijn uitvoeringsplan op te stellen dat de verschillende toekomstperspectieven mogelijk maakt; Het IJsselmeer is belangrijk als zoetwaterleverancier voor Noord Nederland en wordt dit in de toekomst waarschijnlijk nog meer; De Afsluitdijk vormt een abrupte overgang tussen zoet en zout. Om het gebied ecologisch interessanter te maken, moet deze overgang geleidelijker worden; Energie uit water (osmose, getijde en waterkracht) hoort bij de specifieke ligging en de karakteristieken van de Afsluitdijk en is daardoor een integraal onderdeel van de planvorming; Ecologie dient over de volle bandbreedte, estuarien en zoet water, meegenomen te worden; Natuurcompensatie: Uitbreidingsprojecten van IJburg, Almere en Lelystad vragen om circa hectare natuurcompensatie. AD21 vindt dat deze natuurcompensatie het beste kan plaatsvinden bij de Afsluitdijk; Friese watersportambitie: Het is de ambitie van Fryslân om de watersportrecreatie sterk uit te breiden. Voor AD21 is dit een integraal onderdeel in haar visie. 18 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 19

11 Toekomstperspectieven Getijdekom Brakwaterbekken Dubbele vooroever > ha Afsluitdijk is overslagdijk Zoute overslag wordt opgevangen in kom Rivierwaterafvoer grotendeels via kom Peil IJsselmeer stijgt < 25 cm Peil getijdekom stijgt mee met Waddenzee Getijdenenergie succesvol Estuarien, zout-brak-zoet, vismigratie Recreatief medegebruik Maximaal ontwikkelde Fryske Archipel Zilte teelt > ha Afsluitdijk is overslagdijk Zoute overslag wordt opgevangen in bekken Rivierwaterafvoer 50% via bekken, 50% via osmose Peil IJsselmeer stijgt < 25 cm Peil bekken stijgt mee met Waddenzee Osmose-energie succesvol Accent op brakwater, kraamkamer Waddenzee Fryske Archipel Noord, Recreatieontwikkeling voor Noord-Hollandse kust, Recreatief medegebruik, Vaarverbinding Wieringen - Makkum Zilte teelt > ha Zachte bescherming aan voorzijde Mogelijke compartimentering voor extra peilopzet Rivierwaterafvoer pompen via bestaande spuimiddelen Peil IJsselmeer stijgt maximaal 1,50 m N.v.t. Windenergie in Wieringermeer Dynamische typen zoetwatersysteem Accent op recreatief gebruik Fryske Archipel maximaal ontwikkeld Vaarverbinding Wieringen - Makkum - Stavoren 20 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 21

12 Korte termijn uitvoeringsplan Op pagina 20 en 21 beschrijven wij drie toekomstperspectieven met hun kenmerken. Vanuit de toekomstperspectieven teruggeredeneerd naar de korte termijn ( ) wil AD21 een Watermachine realiseren, een gebied aan de zuidkant van de Afsluitdijk met een oppervlakte van circa 50 km 2. Het gebied functioneert als een machine met zoet- en zoutwaterkleppen, met een getijdenklep en met pompen. Door een opening met stormvloedkering in de Afsluitdijk ontstaat er getijdenbeweging in de Watermachine. Het bestaande profiel van de Afsluitdijk wordt gehandhaafd. Wel wordt het een zogenaamde overslagdijk. Zout overslagwater wordt in de Watermachine opgevangen zodat het IJsselmeer zoet blijft. Om het peilbeheer flexibeler en toekomstvaster te maken wordt overgegaan op pompen in plaats van spuien. Zoet water kan hierdoor gemakkelijker worden vastgehouden bij droogte of juist worden afgevoerd bij extreme rivierafvoer. Het spuicomplex bij Kornwerderzand wordt hiervoor omgebouwd tot een gemaal. De Watermachine: Wordt multifunctioneel ingericht en biedt ruimte aan natuurontwikkeling, recreatief gebruik en de ontwikkeling van watergerelateerde duurzame energievormen; Realiseert het herstel van de zout-zoetovergang en de natuurlijke verbindingen tussen Waddenzee en rivieren. Er ontstaat een dynamisch systeem met vismigratie tussen zout, brak en zoet water, foeragerende vogels, macrobenthos en zeegras; Maakt zilte voedselteelt mogelijk, zoals schelpdieren (waaronder mosselen), schaaldieren, zeekraal en zeeaster; Maakt een aanzet voor de ontwikkeling van de Fryske Archipel, de uitbreiding van het Friese watersportrecreatiegebied voor de kust van Fryslân met havens, huisjes, verblijfplekken en ondersteunende voorzieningen. Energieneutrale dijk AD21 realiseert een energieneutrale dijk door toepassing van zonnepanelen in de zuidelijke geleiderail van de A7. Windenergie Uit respect voor het oorspronkelijke ontwerp worden er geen windmolens op de dijk geplaatst. AD21 stelt een plaatsingsstrategie voor van concentratie in de Wieringermeer, waarbij de ambitie van meer dan 750 MegaWatt ( huishoudens) haalbaar is. De Watermachine 22 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 23

13 Mobiliteit Voor de korte termijn stelt AD21 voor de schutsluizen te renoveren waarbij nieuwe sluishoofden worden voorzien van de juiste drempeldiepte voor een klasse Va sluis. In een latere fase kunnen de sluizen dan gemakkelijk verdiept worden, zonder dat ook de sluishoofden opnieuw moeten worden aangepast. Om dit te expliciteren stelt AD21 voor een coöperatie op te richten, waarin alle grondeigenaren en bewoners van de Wieringermeer samenwerken met de projectontwikkelaar / energieafnemer. Om de interactie tussen wegverkeer en scheepvaartverkeer te reduceren vervangt AD21 de bestaande lage draaibruggen door verhoogde bruggen (doorvaarthoogte meter). Hierdoor zijn er geen brugopeningen noodzakelijk voor de beroepsvaart, de motorjachten en de kleinere zeilboten. Voor grote zeilboten blijft een brugopening noodzakelijk. Hiermee neemt de hinder voor het wegverkeer sterk af. De openbaarvervoersstromen tussen Noord-Holland en Fryslân/Groningen zijn klein. AD21 vindt op dit moment investeringen in nieuwe openbaarvervoerssystemen, zoals railgebonden systemen, dan ook niet nodig en niet verantwoord. Voor de korte termijn komen daarom systemen in beeld die geschikt zijn voor de minder intensieve stromen, met name uitbreiding van directe busverbindingen. Kennisontwikkeling AD21 pleit voor de realisatie van een informatie- en educatiecentrum ter plaatse van Breezanddijk. Hier kunnen bezoekers leren over het verleden en de toekomst van Nederland als waterland, de aanleg van de Afsluitdijk, de plannen die er zijn voor de toekomst, de opwekking van duurzame energie en zilte teelt. Regionale inbedding visie De Watermachine staat als project niet op zichzelf, maar heeft op het regionale schaalniveau beschouwd ook twee duidelijke landhoofden meegekregen. Aan de Noord-Hollandse kant is dit duurzame energie in de vorm van de Wieringermeer als de windpolder van Nederland. Aan de Friese kant ligt het accent op het faciliteren van de watersport in relatie met robuuste vormen van natuurontwikkeling. Vereeniging ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken AD21 stelt een publiekprivate samenwerking voor die de regie voert over de realisatie van de Watermachine: de Vereeniging ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken (de VVZW). Publieke en private partijen nemen hierin deel. De Vereeniging heeft tot doel de realisatie van de basisfunctionaliteit en de ambities, die door de publieke partijen zijn vastgelegd en vertaald zijn in onze visie. Coöperatie Windenergie Wieringermeer De belangrijkste succesfactor voor de realisatie van het windmolenpark in de Wieringermeer is de medewerking van de grondeigenaren en bewoners. 24 Toekomst Afsluitdijk Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) 25

14 Consortium: - Boskalis BV Rotterdam - West8 D&L Architecture BV Rotterdam - Witteveen & Bos Deventer Monument Afsluitdijk Het consortium Boskalis, West8 en Witteveen+Bos heeft wederom de krachten gebundeld in een toonaangevend project: een integrale visie te presenteren voor de Afsluitdijk tot Dit consortium heeft eerder samengewerkt in projecten zoals het Markeroog en het Wieringerrandmeer (Lago Wirense). De combinatie van een ervaren uitvoerende partij, multidisciplinair ingenieursbureau en visionair landschapsarchitect levert een mix van praktische en inhoudelijke kennis, innovatiekracht en visie - een ideale mix in de ontwikkeling van spraakmakende projecten. De fascinatie van de leden van het consortium voor het verleden van de Afsluitdijk en de oorspronkelijke visie van ir. Lely, vormen de basis voor een visie die mooi is in eenvoud. Uitgangspunt voor het plan is dat de Afsluitdijk wordt verduurzaamd op een manier die recht doet aan de historische integriteit van deze icoon. De visie op de Afsluitdijk kan niet los staan van een visie op de ontwikkeling van het IJsselmeer en de Wadden op lange termijn. De functie van de Afsluitdijk is daarom beschouwd in een breder kader als element binnen een groter systeem. Daarmee komt een breder scala van oplossingsrichtingen aan bod en kunnen interessante koppelingen worden gemaakt. De kern van de visie ligt bij de discrete aanpassing van de Afsluitdijk, parallel aan een ontwikkeling op lange termijn waarin de IJssel op natuurlijke wijze terug in het systeem wordt gebracht. De Afsluitdijk wordt met beperkte geen spijt maatregelen in etappes versterkt, al naar gelang de snelheid van de zeespiegelstijging. Ondertussen wordt het natuureiland Makkummerzand aangelegd in het IJsselmeer, ten westen van de Friese kust, die de IJssel met de waddenzee zal verbinden. Deze stap is essentieel om de spui-functie van de afsluitdijk op lange termijn veilig te stellen, en geeft een geweldige ecologische impuls aan de omgeving. Tenslotte wordt gebruik gemaakt van de unieke combinatie van getij en zoet en zout water om blauwe energie te ontwikkelen. Deze drie thema s de dijk als monument, het robuuste watersysteem, en de ontwikkeling van nieuwe vormen van energie vormen de rode draad in de visie, en zijn gepresenteerd als een drieluik. De luiken zijn verbonden en completeren elkaar. 26 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 27

15 Luik 2: Robuust Watersysteem Nederland Water is een van de belangrijkste ordenende principes van ruimte, milieu en infrastructuur in Nederland. De Afsluitdijk is een component die beschouwd moet worden als onderdeel van het grotere geheel. De Afsluitdijk heeft een belangrijke relatie met de waterhuishouding van het huidig en toekomstig Nederland. De gekozen strategie voor de waterhuishouding is net als voor het aspect veiligheid een serie maatregelen of stappen in de tijd, meegroeiend met de stijging van de zeespiegel. De voorgestelde stappen zijn een resultante van onze lange termijn visie, waarbij een natuureiland ten westen van de Friese kust aangelegd is en de IJssel als rivier terug in het systeem gebracht is. Het consortium ziet dit als de meest natuurlijke en duurzame vorm van afvoer van water op de lange termijn. Daarnaast zien we het ook als een kans om natuurlijke dynamiek terug te brengen, door het creëren van een natuurlijke zoetzout gradiënt en een grote ecologische impuls aan het gebied te leveren. Afsluitdijk profiel Luik 1: De Afsluitdijk als monument De waarde van de Afsluitdijk als monument hangt samen met zijn functie als waterkerende dijk. Zwaartepunt ligt bij het herstel van de unieke balans van het oorspronkelijke ontwerp. Gekozen is voor een stapsgewijs met de zeespiegel meegroeiende dijk, en daarmee een spreiding in tijd van investeringen. Bij verbreding van de dijk worden de mobiliteitsaspecten opnieuw bekeken om voldoende ruimte te creëren voor de capaciteitsbehoefte van dan. Luchtfoto Makkumerzand Verlengde IJssel 28 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 29

16 Plankaart Retoursluis innovatiecentrum Luik 3: Innovatie in watertechnologie Er is een aantal locatiespecifieke kansen voor innovatie. De scheiding zoet-zout en het getijdeverschil biedt een uitgelezen mogelijkheid voor de winning van energie door middel van osmose. De ontwikkeling van blauwe energie is duurzaam en in potentie een sterk exportproduct. Nederland heeft veel te bieden op het gebied van water als export product, en er wordt veel gedaan om dat imago te versterken. Voorgesteld wordt een innovatiecentrum op te zetten rondom de overgang van zoet naar zout water om daarmee duurzame technologie te ontwikkelen voor over 5-10 jaar. Zwaartepunt ligt bij duurzame energie en schoon-waterproductie. Een vergelijkbare overgang komt op meer locaties in de wereld voor. Kennisontwikkeling gevolgd door bouw van demonstratie-installaties kan ons op dit gebied tot een belangrijke speler in de wereld maken. 30 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 31

17 Consortium: - Grietje Bosker: Van Hattum en Blankevoort BV Woerden - TNO Delft - AT Osborne BV Utrecht - Movares Nederland BV Utrecht - Archipelontwerpers BV Den Haag - AE3 Consultancy Yerseke - Transatlantis Den Haag De visie van Grietje Bosker De Afsluitdijk naar het jaar 2200 Grietje Bosker was de eerste vrouw die in 1932 de net gesloten Afsluitdijk overstak - nog voor diverse hoogwaardigheidsbekleders dit hadden willen doen. Hoe zou Grietje antwoorden als we haar zouden vragen wat er méér kan met de Afsluitdijk? Ongetwijfeld eigenwijs en voor de troepen uit. Ze zal hebben gezien wat er de afgelopen 75 jaar is gebeurd op en rond haar dijk en herkennen dat we in 1932 de toekomst niet konden voorspellen en dat dit nu nog steeds niet lukt. Ze zal ons vragen waarom we steeds in één klap van die grootse ideeën in uitvoering willen brengen en of veel kleine stapjes niet beter zouden zijn. Onze visie is daarom een visioen over de mogelijke ontwikkeling van het gebied rond de Afsluitdijk. Omdat we nog steeds geen toekomstvoorspellers zijn, is het veel beter om te kiezen voor een adaptieve aanpak waarin de dijk uitgroeit tot een landschap van formaat. Stapsgewijs zorgt dit plan voor het ontstaan van een nieuwe dynamiek, waarbij functies van dijk en water niet worden beperkt, vele invullingen voor de toekomst open blijven en waarbij rust en ruimte worden benadrukt. Door ingrepen in het verleden en ontwikkelingen in het klimaat voldoet het systeem Waddenzee-Afsluitdijk-IJsselmeer niet meer aan de eisen die we tegenwoordig stellen aan veiligheid, biodiversiteit, vitaliteit, ruimtelijke variatie, waterkwaliteit en dynamiek van onze delta. Wij stellen ons hier een oplossing bij voor in de vorm van een mogelijk eindbeeld, visie of visioen. Het omvat: een continuüm tussen zout en zoet water ten behoeve van herstel van contacten tussen aquatische levensgemeenschappen; een ruimtelijk gevarieerd landschap van rust en ruimte; een robuuste, dubbel uitgevoerde waterkering, meegroeiend met de zeespiegel; een systeem dat (zoet) water vasthoudt, ook in toekomstige perioden van droogte; een grote oppervlakte/inhoud ratio ten behoeve van de diversificatie in het systeem; een systeem waarin cultuurhistorische waarden herleven in een productielandschap, waarin duurzame landbouw, visserij en energiewinning kansen en impulsen krijgen; een systeem met nieuwe trekpleisters voor toerisme en recreatie en op beperkte schaal woningen; duurzame energieopwekking door middel van een osmosecentrale; ruimte bieden aan natuurcompensatie voor gebiedsontwikkeling die in de ruimere omgeving van het IJsselmeer wordt gerealiseerd. 32 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 33

18 Indachtig Grietje Boskers vraag stellen wij voor om te starten met proeftuinen die in stappen kunnen groeien naar een dergelijk eindbeeld. Voor de context waarbinnen we de proeftuinen plaatsen hanteren wij vier belangrijke uitgangspunten. De te nemen maatregelen dienen: 1. bij te dragen aan het duurzaam keren van trends voortvloeiend uit mondiale issues als klimaatverandering met toenemende schaarste aan voedsel, energie en zoet water; 2. ook te passen bij de korte termijn aanpak voor nationale issues zoals veiligheid, mobiliteit, biodiversiteit, duurzame energie, waterberging, landbouw en toerisme; 3. de uniciteit van de dijk en haar omgeving te versterken met nadrukkelijk behoud van de cultureel historische waarden. Hierbij denken wij aan rust en leegte, bevestiging van de icoonwerking van de dijk voor de Nederlandse identiteit en aan objecten die bij uitstek in een omgeving als de Afsluitdijk passen, zoals een osmosecentrale (in plaats van windmolens); 4. bij te dragen aan de kenniseconomie van Nederland. Voorstellen, ideeën en oplossingen die door ons en anderen de afgelopen tijd zijn geopperd voor aanpak van de Afsluitdijk worden door de zeef van deze uitgangspunten gehaald en geclusterd in een drietal proeftuinen. Zo kunnen zij worden beschouwd als de eerste stap van een integrale aanpak. De Afsluitdijk voldoet sinds 2006 niet meer aan de wettelijk vastgelegde veiligheidsnormen. Die urgentie pakken wij op in de eerste proeftuin: de Hybride dijk. Gelijktijdig worden op korte termijn vanuit verschillende principes werken uitgevoerd om de veiligheid van de dijk op te waarderen. Op bepaalde plekken wordt de dijk hoger, op andere breder. Zo ontstaan verschillende mogelijkheden om de dijk te diversifiëren zonder dat het lineaire open karakter verloren gaat. De verhoging aan de Noord- Hollandse kant biedt de kans om de mobiliteit op land en water te verbeteren door dit te combineren met een hellingbaan en een hoge brug. Ook ontstaat door de verhoging een prachtig panorama over de dijk en de Waddenzee en is er in het talud ruimte voor de zogenaamde landscape-woningen zonder dat het open zicht op water verstoord wordt. De verbreding aan de Friese kant biedt ruimte om experimenten met zilte landbouw uit te breiden, zeker als dit gecombineerd wordt met vooroeverbescherming. Daar kunnen herstelde zeegrasvelden zorgen voor opslibbing, en kunnen jonge kwelders zich vormen, waarop zilte landbouw kan plaatsvinden. Duurzaamheid en dreigend energietekort worden gefaciliteerd in de tweede proeftuin: Blue Energy de osmosecentrale. Als zoet en zout water gescheiden door een semipermeabel membraan stromen, wordt een zeer duurzame vorm van energie opgewekt. De Afsluitdijk als afsluiting tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee is een logische locatie voor een proeftuin waarin kennis en ervaring met deze vorm van energieopwekking worden opgedaan. Door dit te combineren met extra spuicapaciteit en vispassage, worden tegelijkertijd nog drie problemen opgelost. De spuicapaciteit wordt vergroot, de visstand wordt verbeterd, en er wordt brak water gespuid, wat (in tegenstelling tot traditionele spui) de schadelijke werking wegneemt van de zoetwaterbellen op het bodemleven en de vis in de zoute Waddenzee. De proeftuin biedt ook kansen om onder andere herstel van zeegras te bestuderen. Omdat de spuisluizen niet meer voldoen zullen deze moeten worden vervangen. Als derde proeftuin stellen wij daarom voor de spuicapaciteit te differentiëren door een bypass naar het Wieringer Randmeer en het Amstelmeer. Deze biedt kansen voor: (1) noodopvang van spuicapaciteit tijdens de bouw van de nieuwe spuisluizen, (2) permanente extra spuicapaciteit, (3) spui over een langere afstand langs de Waddenzee, waardoor minder zoetwaterbellen, en (4) aanleg van een kleine zoet/zout overgang naar het Amstelmeer. Door hierin een gering getij te realiseren biedt dat perspectief voor zeegrasherstel en zilte productievormen: kweek van mosselen en zeegroenten, biogas uit wierdijken. Om dit de komende 200 jaar georganiseerd en beheerd te krijgen, stellen wij voor het Poldermodel achter ons te laten en over te stappen naar het Kwelderspel. Kern daarvan is een cyclisch proces, dat start met een actie, bijvoorbeeld het bouwen van een proeftuin. Middels monitoring wordt het effect van de proeftuin gedurende de looptijd van de actie bijgehouden. De resultaten van de monitoring worden geëvalueerd en op 34 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 35

19 Pompen of verzuipen Visie Afsluitdijk: innovatieve versterking, natuurontwikkeling, nieuw peilregime Consortium: - ECORYS Ned. BV Rotterdam - IMSA BV Amsterdam basis daarvan wordt een aanpassing doorgevoerd die resulteert in een nieuwe actie. Door deze intelligente manier van ontwikkelen stijgt het kennisniveau waardoor vervolgacties beter gefundeerd worden genomen en ruimte in de tijd ontstaat om nieuwe ontwikkelingen in het systeem te brengen. De visie bestaat uit een drietal hoofdlijnen. Zij vormen de waterhuishoudkundige, ecologische en sociaaleconomische ruggengraat. Hoofdlijn 1: Niet spuien onder vrij verval, maar pompen Voor het gehele traject is het essentieel dat er met de verschillende partijen, stakeholders, bestuurders en burgers goed gecommuniceerd wordt. Om de vaak complexe en abstracte materie tastbaar te maken stelt het consortium voor een speciaal infopaviljoen neer te zetten wat rond het hele IJsselmeer kan reizen. Het paviljoen is gebaseerd op verschillende kaarten uit de geschiedenis van de Wadenzee/IJsselmeer. Deze zijn geëvolueerd tot een ruimtelijke constructie. In haar architectuur verbeeldt dit paviljoen de evolutie van de voormalige Zuiderzee naar het heden. De regie over dit geheel ligt in handen van een Publieke Beheersorganisatie, waarin de betrokken overheden zijn verenigd. De Beheersorganisatie sluit privaatrechtelijke overeenkomsten af rondom de proeftuinen en is gemandateerd daarvoor vergunningen te geven. Uit die overeenkomsten ziet het consortium Grietje Bosker een nieuwe vorm van PPS ontstaan. Verschil met gangbare PPS is dat de betrokken bedrijven geen aannemer zijn die meedoet voor de vergoeding vanuit het eigen economisch belang. Het gaat om bedrijven die vanuit hun core business een natuurlijke partner zijn voor de overheid: zij gaan ingrepen doen die gunstig kunnen uitpakken voor waterzuivering, waterkering en andere waarden in het gebied. Onderling kunnen deze bedrijven naast de publiek-private contracten ook weer privaat-privaat contracten afsluiten. Onder elk contract ligt een business case. Samen vormen zij de business case van ons gehele plan. Het leren in proeftuinen, opdat clustergewijs gegroeid kan worden, is de grondslag van onze aanpak. Deze aanpak van kleine stappen vergt durf aan publieke kant om uit te leggen dat niet ineens gekozen wordt voor een definitieve oplossing die het publiek een gevoel van veiligheid moet geven. De oplossing moet groeien en kennisontwikkeling is daarvan een cruciaal onderdeel. Daarvoor hebben wij de Afsluitdijkacademie in gedachten: een instituut dat de kennis valideert en van daaruit helpt de succesvolle proeftuinen te selecteren. De kennis die zo groeit, kan ook buiten het gebied rond de Afsluitdijk weer benut worden. Het vigerende beleid stelt dat het IJsselmeerpeil gemiddeld over de seizoenen met de zeespiegel zal meestijgen, om overtollig water onder vrij verval te kunnen blijven spuien bij de Afsluitdijk. Onze visie is daarentegen: het peil in het IJsselmeergebied gemiddeld gelijk houden. Bij voortgaande zeespiegelstijging betekent dit: het lozen onder vrij verval vervangen door een stelsel van pompen in de Afsluitdijk. Een belangrijke reden om het IJsselmeerpeil gelijk te houden is dat de samenleving in het IJsselmeergebied zich heeft aangepast aan een al 75 jaar bestaande situatie. Structurele peilverhoging leidt daarom tot grote kosten, met name voor dijkversterkingen rond IJsselmeer, Markermeer en IJmeer, gevoegd bij aanpassing van sluizen, havenfronten, IJsselkop, etcetera. Daarnaast vormen de dijken en de havenfronten op het oude land een belangrijk cultuurhistorisch element in het landschap die, evenals de Friese voorlanden, bij peilverhoging zullen worden aangetast. Vergroting zoetwaterbuffer Vanwege de zomerdroogte die met klimaatverandering gepaard zal gaan is het voorts van belang om de functie van het IJsselmeer als zoetwaterreservoir in stand te houden of te versterken. Door te gaan pompen bij de Afsluitdijk wordt de zoetwaterbuffer vergroot. Deze schijnbare tegenstrijdigheid ontstaat doordat bij de huidige lozing onder vrij verval altijd rekening gehouden moet worden met opwaaiing van de Waddenzee bij noordelijke-noordwestelijke storm. Om deze reden zijn de dijken in het IJsselmeer in de huidige situatie extra verhoogd. Bij pompen kan continu worden geloosd en hoeft met opwaaiing van de Waddenzee geen rekening te worden gehouden. De bestaande marge in de dijkhoogte kan daarom grotendeels gebruikt worden voor het opzetten van het peil, waardoor een extra zoetwaterschijf wordt gecreëerd. De reservoirfunctie van het IJsselmeer neemt zo toe. 36 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 37

20 Wij pleiten er daarom voor de relatie tussen zeespiegel en IJsselmeerpeil los te laten. Op het moment dat de geplande uitbreiding van de spuicapaciteit niet meer voldoet (circa 2035) moet de vervanging van spuien door pompen volledig zijn. Osmose Combinatie met een vorm van osmose-energie (PRO of RED) ligt voor de hand; deze technologie gaat naar verwachting meer dan genoeg energie leveren om de pompen aan te drijven. Het overschot is duurzame energie voor de samenleving. Figuur 1 - Schematische dwarsdoorsnede: dijkprofiel met functionele elementen In onze visie wordt een groot aantal pompen parallel gezet, op diverse plaatsen, over de volle breedte van de dijk. Dit uit oogpunt van risicominimalisatie, maar ook van natuurbeheer. Zo komen we op hoofdlijn 2. Hoofdlijn 2: Vooroevers + golfbrekers aan Waddenzijde Vanwege de zeespiegelstijging is een versterking van de Afsluitdijk nodig. Wij pleiten voor een combinatie van dijkveiligheid en versterking van natuurwaarden. Dit wordt bewerkstelligd door vooroevers met beschermende golfbrekers aan te leggen. De golfbrekers worden zo gedimensioneerd dat zij met maatgevend peil de Afsluitdijk beschermen, door energie uit de golven te dissiperen. Ook wordt er een schouder aan de buitenkant van de dijk aangelegd, die niet alleen extra bescherming biedt, maar ook voor recreatiedoeleinden ingezet wordt en waarin de turbines/pompen en decentrale osmosecentrales geplaatst kunnen worden. Versterking brakke natuur Door openingen in de golfbrekers te maken ontstaat aan de Waddenkant van de dijk kwelderachtige, dynamische brakwaternatuur. Het brakke karakter wordt versterkt door de serie parallelle pompen, die zorgen voor een regelmatige aanvoer van zoet water over de volle breedte van de dijk. Een enorme verrijking ten opzichte van de huidige situatie, waarin de natuur aan de Waddenkant van de Afsluitdijk verarmd is door de plotselinge invallen van zoet water die het spuien onder vrij verval met zich meebrengt. Recreatie De vooroevers kunnen deels worden ingericht als recreatiegebied. De te vormen stranden en baaien zijn geschikt te maken voor watersport, terwijl de bijzondere natuur aantrekkelijk is voor liefhebbers van groen, rust en weidsheid. Op de voorberm kan een toeristische route worden aangelegd met fietspad en toegangen voor autoverkeer. Een en ander kan worden ondersteund met horeca, campings, jachthavens en dergelijke Dit versterkt zowel de economische als de recreatiefunctie van de Afsluitdijk. Figuur 2 - Schematisch bovenaanzicht van het eindbeeld van de Afsluitdijk Flexibiliteit door geotextiele elementen Wij stellen ons voor dat de golfbrekers worden vervaardigd uit geotextiele elementen, een innovatie die al op verschillende plaatsen in de wereld wordt ingezet voor kustbescherming. Het voordeel hiervan is dat de ingrepen voor dijkbescherming en natuurwaarden flexibel zijn. Als blijkt dat stromingen of sedimentatiepatronen veranderen, natuur zich anders formeert dan wenselijk is of de zeespiegelstijging onverhoopt anders verloopt dan voorspeld, kan de golfbreker gemakkelijk en met weinig moeite anders gedimensioneerd worden. Door de elementen open te snijden, breken stroming en golfenergie de golfbreker eenvoudigweg af. Het zand stroomt terug in het Waddensysteem, het geotextiel wordt verzameld. Icoonfunctie behouden Door de voorgestelde ingrepen blijft de Afsluitdijk grotendeels zoals die al 75 jaar is. Een strak profiel met daarop de monumenten die behouden kunnen blijven. De openheid, beschermde dijk- en havengezichten en de icoonfunctie blijven behouden. De effecten van de eerste twee hoofdlijnen worden gevisualiseerd door figuren 1 en 2 (dwarsdoorsnede en bovenaanzicht). 38 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 39

21 Hoofdlijn 3: Flexibele planning en uitvoering, in overleg met stakeholders De hiervoor geschetste technische innovaties, waarbij flexibiliteit in planning en uitvoering hoog in het vaandel staan, wordt in onze visie gecombineerd met sociale innovatie. Wij gaan uit van een projectmodel waarbij in een vroeg stadium sprake is van uitvoerige consultatie van maatschappelijk betrokken organisaties ( stakeholders ). Naar onze ervaring, onder meer in Stichting Wetlands in het IJsselmeer, heeft dit grote voordelen voor het algehele plannings- en uitvoeringstraject. Het strookt bovendien met de aanbevelingen van de Commissie Elverding. De flexibiliteit in ons ontwerp maakt het bovendien mogelijk het golfbreker- en vooroeverstelsel al experimenterend geleidelijk uit te bouwen en daar de stakeholders nauw bij te betrekken. Bijsturing van het ontwerp is tijdens die experimenteerfase mogelijk en zo nodig kan het zelfs geheel worden gestopt, waarna de golfbrekers en vooroevers eenvoudig worden opgeruimd. Psychologisch zowel als technisch heeft dit grote voordelen boven een plan dat in één keer, onomkeerbaar, wordt aangelegd. Ook heeft een geleidelijke en potentieel reversibele aanleg grotere kansen op een vergunning in het kader van de Natuurbeschermingswet Natuurlijk Afsluitdijk Een icoon van Nederlands innovatieve waterbeheersing en duurzame ontwikkeling De uitdaging van Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid. Dit inspireerde Ockels tot de visie van een tweede Afsluitdijk. Het project Natuurlijk Afsluitdijk ontstond en een consortium werd gevormd met Nederlands trots; zes sterke partijen die hun kunnen op wereld niveau hebben laten zien; Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Rabobank, BAM, Eneco. Ockels: Vanuit de ruimte is de Afsluitdijk beter te zien dan de Chinese muur. Natuurlijk Afsluitdijk geeft door de tweede dijk nieuwe ruimte, zowel praktisch en figuurlijk, terwijl de oude dijk zijn vorm kan behouden. Deze nieuwe ruimte maakt innovatie mogelijk en daagt daartoe uit, terwijl de oude dijk als transportdijk fungeert. Het is een integraal plan dat mogelijkheden geeft voor duurzame energie productie en mogelijk opslag, voor aquacultuur, voor recreatie, voor nieuwe mobiliteit, voor het samenhangend maken van de Noordelijke regio s via de Noorderzeelijn etc. (Superbus, zonnemuur, Valmeer, Mossel kwekerij, Blue Energy centrale, vlieger energie). Natuurlijk Afsluitdijk vormt zo een nieuwe omgeving van land en zee en wordt een icoon van innovatie, een nationale trots en zal leiden tot versterking van Nederlands internationale concurrentie positie op het gebied van duurzame energie, waterwerken en natuur en milieu. Dit Innovatie gebied zal een continue stimulans en uitdaging betekenen. Het Noorden vernieuwt, er komt reden voor de jeugd om niet weg te lopen, maar juist een nieuwe toekomst in het Noorden te bouwen. Nederland gefotografeerd op 325 km hoogte boven Denemarken, Wubbo Ockels Consortium: - Royal Haskoning Ned. BV Nijmegen - Wubbo Ockels BV Amsterdam - Rabobank B.A. Utrecht - Van Oord Nederland BV Rotterdam - Kon. BAM Groep NV Gouda - Raadgevend Ingenieursbureau Lievense BV Breda - Eneco Milieu BV Uiteraard kan een visie die zo breed is als de onderhavige niet in een korte voorfase geheel worden uitgewerkt. Wij realiseren ons dat er vooral op het vlak van technische invulling en kostencalculatie nog veel te doen is, maar beschouwen dat als een uitdaging voor een hopelijk volgende fase. 40 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 41

22 De taken en ambities van het consortium zijn hetzelfde, te weten: Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn (overslag+kunstrif) en adaptief aan onvoorziene gevolgen klimaat verandering (experimenten en metingen) Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling Wadden en IJsselmeer Duurzame energie productie en opslag (Blue Energy, valmeer, Solar Wall, Laddermolen) Waddengebied energie neutraal 2020 (Ambitie Waddeneilanden) Hoogwaardig openbaar vervoer en samenbinden van Noord Nederland (Superbus) Recreatie en wonen mogelijk maken bij de natuurdijk Innovatie (synergie Blue Energy+valmeer+spui, synergie Superbus+overslagdijk, 3 de generatie windenergie met vliegers, Solar Wall, duurzaamheidcentrum, educatie+toerisme) Technische, Ecologische en Economische haalbaarheid en economisch verantwoorde PPS Veiligheid wordt onder andere gegarandeerd door overslag huidige dijk en bufferwerking ruimte tweede dijk Een dergelijk ambitie kan alleen worden gerealiseerd als de bevolking er achter staat. Hun belangen moeten worden gediend, maar zij vormen ook het noodzakelijke draagvlak om de politieke en bestuurlijke besluitvorming op tijd mogelijk te maken. De huidige fase is er een van verbreding. Het verkrijgen van kennis en inzicht door een drietal modellen en vele varianten te analyseren op milieu effecten en technische, ecologische, economische haalbaarheid. In deze studiefase is het: denk na over hoe het wel mogelijk is een belangrijke creatieve uitdaging. De verbreding van analyse aspecten, de verdieping naar consequenties voor omgeving etc. en de veelheid van toepassingen zorgen voor veel inzicht en voor het onderkennen van mogelijke synergie. Model 1 Model 2 Model 3 De drie modellen, de basis van de analyse en studie De op deze manier verkregen kennis en inzichten zullen de basis vormen voor een zogenaamde trade-off waarmee een klein aantal voorkeurs opties worden geselecteerd voor de presentatie eind De extra natuurdijk beïnvloedt de veiligheid positief in overeenstemming met het ComCoast concept van brede waterkeringen, als duurzaam veiligheidsalternatief voor enkelvoudige waterkeringen. De aanleg van Natuurlijk Afsluitdijk wordt gefaseerd, de huidige dijk wordt op korte termijn overslagbestendig gemaakt voor de veiligheid. Aan de noordzijde van de dijk komen stromingsremmers die de dijk verzachten, waarna de aanleg van eilandjes (van deels natuurlijke materialen zoals hout en wilgen, met een hardere kern) met toenemende afstand vanaf de kust kan plaatsvinden. De resultaten van monitoring van effecten op stroming en sedimentatie/erosie zal de uitwerking van dit plan sturen. 42 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 43

23 kunnen worden uitgebreid voor de autosnelweg en mogelijk kan ook de verbetering van het schutsluizencomplex daarin opgenomen worden. De extra natuurdijk geeft ruimte voor een valmeer voor energieopslag en een osmosemeer voor de osmosecentrale waarin zoet en zout water stromen worden gecombineerd voor elektriciteitsopwekking. De benodigde pompen hebben voldoende capaciteit om ook aan (een deel van) de spuivraag te voldoen. Het brakke spuiwater is gunstig voor de natuurontwikkeling op de Wadden. De ruimte kan ook benut worden om een vrije ontwikkelzone te maken waar windenergie opgewekt kan worden met behulp van radiografisch gestuurde vliegers. De extra natuurdijk zorgt ook voor bescherming van het IJsselmeer door het opvangen van het zoute overslag water. Superbus voertuig voor 25 passagiers, 15 m lang en slecht 1.6 m hoog, 250 km/uur, bestellen via SMS De voordelen voor natuur (Waddenzee en IJsselmeer): ontstaan zoutwaterlagune met schorren, ondiepe geulen (platvis) en zandige eilandjes (broedgebied plevieren), sterk verminderde zoetwaterspui, maar (gecontroleerde) brakwaterlozing (herstel zeegras), mogelijkheden voor verbeteren vismigratie, aanleg zoetwaterlagune met geschikte paaigrond voor spiering (verbetering leefgebied voor bijv. nonnetje en grote zaagbek), ondiep water (vooroever lagune) voor driehoeksmossel, slibvang door putten en wetlands, rietlanden voor verbetering habitat noordse woelmuis. Door intelligente verbindingen van de verschillende elementen en functies is een geheel nieuwe en frappante innovatieve synergie ontstaan. Op de gehandhaafde Afsluitdijk (transportdijk) kan een Superbusbaan en een muur van zonnepanelen (Solar Wall) worden aangelegd. De aquaducten die voor de superbusbaan nodig zijn, 44 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 45

24 Het uitgraven van het valmeer geeft voldoende sediment voor een positieve grondbalans waarmee het de natuurdijk, speciale natuurgebieden en eventueel nog andere gebieden aangebracht kunnen worden. De huidige dijk blijft daarbij in zijn karakter behouden. De synergie is belangrijk voor de integrale technisch, ecologisch en economisch haalbaar en maakt Natuurlijk Afsluitdijk uniek: Het wordt een icoon van Nederlands innovatieve waterbeheersing en duurzame ontwikkeling. Een even grote uitdaging is het om de bestuurlijke haalbaarheid te realiseren. Om samen met bestuurders een adequaat bestuurlijk proces te doorlopen en de weg te vinden naar een PPS. Er is weinig tijd, de schop moet in de grond in Natuurlijk Afsluitdijk Samenhang functies en synergie (S) Korte termijn veiligheid Lange termijn veiligheid Overslagbestendig Superbus(baan) Spuicapaciteit Aquaducten + Sluizen Hoogwaardige mobiliteit Scheepvaart Vrije doorvaarthoogte Openbaar vervoer + capaciteit personen- en vrachtauto s Huidige afsluitdijk Osmosebekkens Duurzame energie Solar wall Blue energie Behoud karakter afsluitdijk Duurzaamheids centrum Brakke spui Toerisme Natuur verbetering Economische groei Ruimte Valmeer Vliegermeer Energieopslag 3 e G windenergie Waddenzee natuurverbetering IJsselmeer natuurverbetering De Noorderzeelijn verbindt Noord Nederland tot een economisch geheel Tweede natuurdijk Grondbalans Wonen, recreatie 46 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 47

25 Consortium: - Grontmij Nederland BV Haren - NV Bank Nederlandse Gemeenten Den Haag - Haverkort Voormolen BV Apeldoorn - HKV Lijn in Water BV Lelystad Van Afsluitdijk naar Aansluitdijk Panta rhei kai ouden menei Alles stroomt en niets blijft bij het oude Visie Alles stroomt.niets blijft bij het oude geven we als ondertitel mee aan onze visie op de Afsluitdijk. Dit zou de associatie kunnen wekken dat de Dijk totaal gaat veranderen. Niets is minder waar. De Dijk zal in onze visie altijd de Dijk blijven: toekomstbestendig, houdbaar, veilig en - vooral - adaptief. In het Panta Rhei, de eindeloze stroom des tijds, ontwikkelen we een generatiebestendige, veilige en duurzame Afsluitdijk. Wanneer gerealiseerde oplossingen door nieuwe ideeën worden voorbijgestreefd, moet er ruimte zijn om deze nieuwe ideeën te adopteren. De verstilde rechte Afsluitdijk zal in onze visie adaptief moeten meebewegen met vele onvoorspelbare veranderingen die in de toekomst liggen opgesloten. Denk aan veranderingen op het gebied van omgevingsfactoren (klimaat, energie, veiligheid, natuur, landbouw, mobiliteit), technische mogelijkheden en maatschappelijke wensen en behoeften etc. We streven naar de ultieme synthese van beweging en verstilling, naar het vastleggen in een tijd waarin veel ongewis is, naar een Afsluitdijk als eenheid der tegendelen. We willen flexibiliteit in planvorming en duurzaamheid in resultaat. Dat is de uitdaging waar wij als Consortium Sluitstuk voor staan. Kernwaarden De geest van Lorentz en Lely De oorsprong van de Afsluitdijk ligt bij strijd. De strijd tegen het water en de strijd om zelfvoorzienend te zijn na de Eerste Wereldoorlog. In deze strijd vonden Cornelis Lely en Hendrik Lorentz elkaar. Ook heden ten dage is weer sprake van strijd. Een strijd op vele fronten. Niet alleen de hernieuwde strijd tegen het water, maar ook de strijd om ruimtegebruik, de mondiale strijd om voedsel, de strijd om energie, de strijd tegen de klimaatverandering en de strijd om als Nederland onafhankelijk en zelfvoorzienend te zijn. Kortom de strijd om een generatie- en toekomstbestendige samenleving te creëren. In de geest van Lely en Lorentz willen wij opnieuw een heldhaftig bestuurlijk-technisch samenspel creëren. Van steen tot stuiver De economische potenties liggen vooral bij het ontwikkelen van nevenactiviteiten in combinatie met en afgestemd op de basisfunctionaliteit veiligheid. We zullen zoveel mogelijk werk met werk maken, op eigentijdse wijze, zonder alles voor de toekomst definitief vast te leggen. Concreet zien wij de economische potenties in het versterken van de functies energie (zon, wind en water), mobiliteit (openbaar vervoer), recreatie en toerisme (edutainment) en voedsel (aquacultuur). Hierbij kijken we niet alleen naar de kosten voor de ontwikkeling van deze functies, maar ook naar de economische en maatschappelijke baten die dit kan opleveren. Zo kan elke steen een stuiver opleveren. Het bouwen van woningen of kantoren op de dijk past naar onze mening niet binnen de historische functie van de dijk. 48 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 49

26 (W)adaptief meebewegen Wij willen geen ontwikkelingen vastleggen waar wij of latere generaties spijt van kunnen krijgen. De Waddenzee is aan voortdurende verandering onderhevig. Wij bewegen mee in het spel van zand, water en wind. Binnen de randvoorwaarde van het garanderen van de basisfunctionaliteit. Door de overgang van zoet naar zout water minder scherp te maken, zal de Afsluitdijk het verbindende element worden in de natuurlijke (W)adaptatie van de Waddenzee en het IJsselmeergebied. Functionaliteiten Veiligheid Een barrière aan de Waddenzijde kan de golfenergie dempen tot een niveau waarbij de Afsluitdijk zonder of met een beperkte ophoging en verbreding de golven kan weerstaan. Zand is ruim voorradig in het gebied en zal dienen als kern voor een voordijk. Deze voordijk zal verder worden bekleed met een stenen toplaag. Niet alleen een reguliere zandkern, maar ook een kern in de vorm van Geotubes ( zandworsten van geotextiel) behoort tot de mogelijkheden. Betonnen Tetrapods of equivalente objecten kunnen een soort rif vormen waarop de golven breken en waartussen vissen en schelpdieren zich verdringen om een plekje. Deze voortgaande ophoging beperkt de golfoploop bij stormvloed. Hierdoor kan de Afsluitdijk minder hoog worden. De Afsluitdijk wordt zodoende intrinsiek adaptief aan de prognose van hogere waterstanden in de Waddenzee. De robuustheid van het voorland groeit in decennia mee met de zeespiegel en met de noodzaak van kustverdediging. Na verloop van tijd zal dit continue proces van natuurlijke ophoging uitgroeien tot een brede waterkering. Deze brede benadering van de problematiek van de waterveiligheid, als een grootschalig, gedurfd en integraal project, maakt het mogelijk dat Nederland zich met verve in de internationale waterbouwkundige kijker zal spelen. En dat nog wel met een project op eigen bodem. Ecologie Het IJsselmeer heeft te weinig dynamiek. Hierdoor lopen de ecologische waarden terug. Onze visie beoogt herstel van de natuurlijke dynamiek van land en water in het estuarium van de Waddenzee. We gaan het oorspronkelijke natuurlijke systeem weer een kans geven om zich te ontwikkelen. Waar mogelijk helpen we de natuur een handje! We doen dit door het sediment van IJsselmeer en Waddenzee op natuurlijke wijze te verzamelen in gebaggerde slibvangputten. Na enkele decennia wordt de slibvang leeggezogen en het sediment naar het nieuwe voorland aan de Waddenkant gespoten. Zo wordt het natuurlijke sedimenttransport een handje geholpen. Tussen het voorland en de Afsluitdijk creëren we een kweldergebied met een zout-brakwater milieu. Zo verzachten we de scherpe overgang van zoet naar zout op natuurlijke wijze. De ruimte tussen Afsluitdijk en voordijk zal benut worden voor economische activiteiten, bijvoorbeeld voor de teelt van zeevruchten of voor recreatieve voorzieningen. De ruimte voor de dijk zal benut worden als slibvang van overtollig sediment uit het IJsselmeer en het Markermeer. En voor het creëren van een soort kwelder die extra bescherming en robuustheid biedt. Deze zone zal zodoende ook een functie voor de zoute en brakke natuur gaan vervullen en/of een rol spelen in de minder harde zoetzout scheiding. Het handhaven van een volledig zoetwatermilieu in het gehele IJsselmeergebied blijft uitgangspunt. Als drinkwatervoorziening en zoetwaterbekken voor de omliggende gebieden zal het IJsselmeergebied de komende 100 jaar van eminent belang blijken te zijn. Mobiliteit De functie van de Afsluitdijk als belangrijke schakel in het netwerk van verbindingen voor zowel het wegverkeer als het scheepvaartverkeer zal worden versterkt; op regionale, nationale en internationale schaal. De prognoses geven aan dat de huidige capaciteit ruim voldoende is om nog vele jaren de verkeerstromen over de weg te faciliteren. Dwarsverbindingen (onder andere een naviduct bij Kornwerderzand) hebben voor ons in eerste instantie een hogere prioriteit dan lijnverbindingen. Wel reserveren we ruimte voor nieuwe vervoersmodaliteiten indien de maatschappelijke opvattingen over mobiliteit veranderen als gevolg van de eindigheid van fossiele brandstoffen. De Afsluitdijk biedt mogelijkheden om innovaties op het gebied van mobiliteit te faciliteren en in de praktijk te testen. 50 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 51

27 Energie Wij willen de ontwikkeling van de Afsluitdijk aangrijpen om de regio in haar elektriciteitsbehoefte te voorzien. Dit kan met de huidige stand der techniek, door gebruik te maken van de natuurlijke elementen zon, wind en water. De komende decennia kan de Afsluitdijk icoon en proeftuin zijn voor ontwikkelingen van energiewinning uit duurzame bronnen. De komende jaren zullen de ontwikkelingen van Blue Energy uitwijzen of deze methode op grote schaal rendabel kan worden toegepast. Ondanks dat er nog vele vraagstukken zijn over de potentie van Blue Energy in relatie tot de Afsluitdijk stellen we ons ook hier adaptief op. We maken een ruimtelijke reservering en een technische basisinfrastructuur voor Blue Energy. Als deze technologie zich in de komende jaren bewijst, is integratie in de Afsluitdijk eenvoudig mogelijk. Integrale ontwikkeling Recreatie en Toerisme De Afsluitdijk zal een gewaardeerde toeristisch-recreatieve bestemming worden. Er zijn volop potenties. Het is zaak deze te benutten. Geen gelikte, grootschalige, supercommerciële en pretparkachtige attractie. Eenvoud, robuustheid en soberheid zijn belangrijke merkwaarden voor de Afsluitdijk als toeristische trekpleister. Op of nabij de Afsluitdijk willen we een voorziening realiseren waar de bezoekers subtiel en spelenderwijs kennis kunnen maken met talrijke aspecten van zon, water en wind. Info- en edutainment. Voor volwassenen èn voor kinderen, in alle wereldtalen. Het gaat om leren, voelen, ruiken, kijken en ervaren: kortom een experience in de breedste zin van het woord; een unieke combinatie van beleving en educatie in een commerciële omgeving. Met de dijk als toeristische attractie, een bezoekerscentrum, horeca, innovaties op het gebied van energie en aquacultuur en mogelijk een nieuw architectonisch hoogstandje in de geest van Dudok. Landbouw/voedsel Aquacultuur en de productie van algen zijn onderdeel van onze visie voor de Afsluitdijk. Aquacultuur zal in eerste instantie plaatsvinden op het IJsselmeer in een drijvende infrastructuur en op het voorland aan de Waddenzijde. De productie van algen achter de Afsluitdijk is een zaak van langere termijn; de productietechnieken moeten nog aanmerkelijk verbeterd worden om het rendabel te maken. We gaan uit van een ontwikkeling over een periode van 20 tot 40 jaar. In deze periode zullen de productietechnieken sterk ontwikkelen en de opbrengsten toenemen. Aan het eind van deze periode zal de aquacultuur verplaatst worden naar tegen die tijd sterk verzilte landbouwgronden aan de Friese waddenkust. Algenproductie kan dan plaatsvinden in de vrijgekomen ruimte van aquacultuur. Zo worden - parallel aan de ontwikkeling van de Afsluitdijk toekomstgerichte voedselbronnen gecreëerd. In onze benadering kiezen we niet voor één invalshoek of één visie. We zien de ontwikkeling van de Afsluitdijk als een integrale gebiedsontwikkeling: een samenhangende ondernemende aanpak voor meerdere maatschappelijke opgaven tegelijkertijd in een duidelijk afgeperkt gebied 1. De problematiek van de Afsluitdijk past naadloos bij deze definitie. We staan voor meerdere maatschappelijke opgaven. Sectorale tegenstellingen kunnen overwonnen worden door te kiezen voor een samenhangende aanpak en een slagvaardige samenwerking tussen overheden, private partijen en maatschappelijke organisaties. Wij denken bijvoorbeeld aan Rijkswaterstaat, provincies Noord-Holland en Fryslân, gemeenten Wieringen en Wûnseradiel, Waddenvereniging, Waddenacademie, de ondernemers van Wonderlijk Wieringen en het Toeristisch Platform Noordwest Fryslân, TU Delft, TNO, Wetsus, Consortium Sluitstuk en enkele gespecialiseerde private partijen. Alle organisaties moeten bereid zijn te investeren in ontwikkelingen die het directe eigen belang overstijgen. Het gaat om de zes S en: samenwerken, samenhang, slagvaardigheid, sectoroverstijgend, snelheid en synchronisatie van belangen. Kosten en baten Integrale gebiedsontwikkeling impliceert dat de kosten van aanleg van de Afsluitdijk en de opbrengsten als gevolg van mogelijke extra functionaliteiten met elkaar in verband worden gebracht. De Afsluitdijk is een waardevolle asset waarmee bedrijfseconomisch een groot aantal positieve en innovatieve neveneffecten kan worden bereikt. 1) Achter open deuren, Raad voor het Landelijk gebied, Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 53

28 Wij gaan er van uit dat de harde aanpassingen en verbeteringen van de Afsluitdijk (verbreding dijkprofiel, renovatie en vergroting spuicapaciteit, renovatie schutsluizen Den Oever en de investeringen in een naviduct bij Kornwerderzand) worden bekostigd uit de door het Rijk beschikbaar gestelde bijdrage. Het is bekend dat een groot aantal private partijen geïnteresseerd is op of rond de Afsluitdijk te investeren in commerciële bedrijfsactiviteiten. We zien mogelijkheden om deze positieve neveneffecten geheel of gedeeltelijk mede aan te wenden ter afdekking van mogelijke verlieslatende activiteiten (bijvoorbeeld voorlichting en educatie). Dit vergt wel een belangrijke regiefunctie in de vorm van een onderneming oftewel een gebiedsautoriteit. Planning Business case Wij pleiten er voor om de primaire en de daarvan afgeleide nevenactiviteiten integraal onder te brengen in één publiek/private rechtspersoon: de N.V. Afsluitdijk; een gebiedsautoriteit die - in de geest van Lely en Lorentz - de opdracht krijgt om middels publiek-private samenwerking meerdere maatschappelijke opgaven in samenhang uit te voeren binnen de ruimtelijke context van de Afsluitdijk. De N.V. Afsluitdijk is in de eerste plaats verantwoordelijk voor de primaire overheidstaken (mogelijk op basis van wettelijke taken, c.q. concessies), het opstellen van een langjarige visie en het nemen van gezamenlijke en gedragen besluiten om de visie te verwezenlijken. Daarnaast kan deze rechtspersoon tal van nieuwe private ontwikkelingen sturen. Veel commerciële activiteiten zullen door afzonderlijke ondernemingen worden verricht. Deze exploitaties zijn afhankelijk van concessies en vergunningen. Als gebiedsautoriteit kan de N.V. Afsluitdijk de drijvende factor zijn om kosten en baten te sturen. In de governance van de onderneming dienen enkele cruciale aandachtspunten nader onderzocht en uitgewerkt te worden; de onderlinge risicoverhouding, de financiële bijdrage van de Rijksoverheid in de te treffen investeringen en de mogelijk financiële voordelen van marktpartijen bij het invullen van de activiteiten. Dit gebeurt in de volgende fase van deze marktverkenning. Programmering in de tijd Aan alle ontwikkelingen binnen het beheersgebied van de N.V. Afsluitdijk willen we een houdbaarheidstermijn koppelen. Bestemmingsplannen voorzien thans niet in een einddatum van een functie(wijziging). In de praktijk zien we echter dat de fysieke inrichting van een gebied sterk tijdsgebonden is en op een zeker moment zijn functie verliest. In de huidige regelgeving dienen we te compenseren om een in het verleden toegestane ontwikkeling terug te draaien als we op dezelfde plek wat anders wensen. Wat we willen bereiken is het toestaan van een ontwikkeling gedurende een bepaalde termijn van bijvoorbeeld 30 of 40 jaar, waarbij op het einde van de vergunde periode de ontwikkeling terugneembaar dient te zijn. Dat zal een sterke impuls geven aan de economische en technische uitwerking van ontwikkelingen (cradle to cradle). Tevens zal de maatschappelijke acceptatie van een ontwikkeling toenemen omdat het niet meer voor eeuwig is. Binnen afzienbare termijn hebben we de mogelijkheid om afscheid te nemen van oude oplossingen die hun nut en functie hebben bewezen en nieuwe ontwikkelingen te realiseren. 54 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 55

29 Slotakkoord Om de ontwikkelingskansen van de Afsluitdijk goed te kunnen benutten, kiezen we voor een geïntegreerde benadering binnen een slagvaardig businessmodel. De ontwikkeling van de Afsluitdijk vraagt om een integrale aanpak. De huidige sectorale en decentrale publieke organisatiestructuur doet een te groot appèl op samenwerkingsbereidheid van betrokkenen en belanghebbenden. Sectoraal gedrag mag niet beloond worden. Een integrale en innovatieve ontwikkeling van de Afsluitdijk heeft weinig kans van slagen zolang de bestaande, historisch gegroeide structuur wordt gecontinueerd. De oorsprong van de Afsluitdijk ligt bij strijd. Strijd vindt plaats als er tegenstellingen zijn. De Afsluitdijk belichaamt vele tegenstellingen. Wij zien deze tegenstellingen als een kans voor onze visie en niet als een bedreiging. We willen niet gevangen zitten in de conventie dat het één ten koste gaat van het ander. Ons ontwerp wordt het resultaat van een zoektocht naar waar en wanneer het één het ander kan versterken of juist mogelijk kan maken. Momument in balans In de visie die voor u ligt hebben wij gezocht naar balans én deze ook gevonden. Met behoud van de karakteristieke architectonische en landschappelijke waarden van de dijk, ligt er een visie die van de dijk een icoon voor de toekomst kan maken. Een landmark op zich. Door op voorhand kleur te bekennen en de kwaliteiten die we willen behouden centraal te stellen, zijn we tot een visie gekomen waarin - met behoud van het goede uit het verleden ruimte is voor vernieuwing en verbetering. Consortium: - Oranjewoud BV Heerenveen - GD Architecten BV Burdaard Het gaat er niet om dat één van de tegenstellingen als overwinnaar uit de bus komt. Wij hangen de gedachte aan dat de strijd der tegenstellingen uitmondt in een nieuwe, hogere harmonie tussen de mens en zijn omgeving. Uit de botsing der meningen ontstaat de waarheid. Uit these en antithese groeit de synthese. Monument in Balans Kleur bekennen Wij kiezen er voor om van de dijk geen kerstboom te willen maken. Maar we kiezen er ook voor om de huidige dijk niet heilig te verklaren. We willen van de kwaliteit van de dijk én de halters versterken. We zijn op zoek gegaan naar die elementen die de kwaliteit van de dijk bepalen. Door het DNA van de dijk te bepalen. Binnen die kwaliteiten is gezocht naar oplossingen. 56 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 57

30 Visie op Kwaliteit Om te komen tot een visie op kwaliteit en een visiekaart mét kwaliteit kijken we met u op drie schaalniveaus naar de Afsluitdijk. Het DNA van de dijk 1. de dijk als wereldlandschap; De Afsluitdijk kan niet los gezien worden van de Werelderfgoedstatus voor het waddengebied. Nu al is de Afsluitdijk een toeristische trekpleister. Wij gaan op zoek naar mogelijkheden om de dijk als Wereldlandschap neer te zetten. 2. dam tussen twee landschappen; De dijk is een dam. Een verbinding tussen twee landschappen. De dijk zelf is geen landschap en moet dat ook niet worden. Het is een functioneel object. Wonen, verblijfsrecreatie en natuur kunnen een bijdrage leveren aan het versterken van de leefbaarheid en de landschappelijke kwaliteit in de halters. Op deze manier gaat de dijk niet concurreren met de halters, maar leidt een impuls op de dijk tot een impuls in de halters. 3. dijk blijft waterscheiding; De harde scheiding tussen zout en zoet vinden we niet langer gewenst. We gaan op zoek naar kansen om de natuur te versterken. Toch kiezen wij ervoor de dijk dé waterscheiding te laten blijven. Die identiteit is immers cruciaal voor de cultuurhistorische waarde van de dijk. Binnen dat uitgangspunt gaan we op zoek naar eigentijdse oplossingen voor zowel de natuur als het weg- en waterverkeer. 4. rechtheid, weidsheid, ritme en contrast; In het gebied tussen de sluizen staat bij ons rechtheid, weidsheid en het ritme van de dijk centraal. Het contrast tussen zout en zoet, tussen een natuurlijk en een gemaakt landschap bepaald mede de kwaliteit van de dijk. We kiezen er voor de rechtheid, weidsheid, schaal en contrast niet te doorbreken, maar juist te versterken. 5. icoon van maakbaarheid én duurzaamheid; De dijk is voor ons een icoon van het maakbaarheidsdenken. Om van dit icoon uit het verleden een icoon van de toekomst te maken kunnen we een element aan deze traditie toevoegen: duurzaamheid. Door te laten zien dat een harde scheiding tussen zoet en zoet in de 21e eeuw niet meer gewenst is. En door duurzame energie als functie van de 21e eeuw toe te voegen aan de dijk. 6. beleefmo(nu)menten op de dijk; We proberen doelgroepen te scheiden en zoeken naar elementen die de beleving van de kernwaarden kan versterken. Wij vinden het belangrijk dat deze doelgroepen de dijk optimaal en in hun eigen tempo kunnen beleven. 1. Wereldlandschap We willen van de Kop van Noord-Holland weer een eilandenlandschap maken. Voor bezoekers van de Afsluitdijk moet duidelijk worden dat zij bij het startpunt van het waddengebied zijn aangekomen. De dijk zelf moet weer een landmark worden. Het ietwat sleetse uiterlijk van de dijk moet opgeknapt worden. Belangrijk is de dijk haar huidige karakter niet verliest. Dat doen we door de dijk sober te houden. Maar het houden zoals het is is zeker niet voldoende om van de dijk tot wereldlandschap te maken. We moeten laten zien dat er inmiddels nieuwe inzichten zijn, bijvoorbeeld op het gebied van de strikte scheiding tussen zoet en zout. Duurzaamheid, kimaatbestendigheid en het zoeken naar nieuwe energiebronnen behoren tot de belangrijkste opgaven van de 21e eeuw. We kunnen de werelderfgoedtoeristen en het buitenlandse bedrijfsleven laten zien hoe Nederland hier mee omgaat. Door een Eiland van Energie en een plint van de 21e eeuw toe te voegen bijvoorbeeld. De dijk is onderdeel van een Wereldlandschap 58 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 59

31 Halter Noord-Holland: Wieringen- Waddeneiland Halter Fryslân: Fryslân als slow-landscape 2. De dijk & de halters De dijk en de halters kunnen en moeten elkaar meer gaan versterken. We kiezen voor een sober en stoer profiel van de dijk en een ambitieus programma in de halters door de verloren gegane landschappen in de halters te herstellen. Wij zien twee goede mogelijkheden voor het toekomstige profiel van de dijk: het plaatsen van een verticale wand of het verhogen en verbreden van de dijk door toevoeging van een plint van de 21e eeuw. Voor het halter Noord-Holland kiezen we een profiel van nat en droog, een eilandenlandschap. Wieringen krijgt al een impuls door de aanleg van het randmeer, waardoor Wieringen weer iets van haar verloren identiteit terug krijgt. Een goede verbinding (staande mast route) tussen Randmeer en het IJsselmeer ontbreekt echter. Wij zien kansen om de aandacht voor de Afsluitdijk te benutten om ook voor Wieringen een duurzame infrastructurele oplossing te kiezen. Een aquaduct bij de kruising van de A7 met het toekomstige Wieringerrandmeer is voor de kortere termijn een technisch haalbare oplossing. Hiermee kan de A7 op Wieringen op maaiveldhoogte worden gebracht waarmee de relatie van Den Oever met het IJsselmeer sterk verbetert. Aan de wadzijde kan Wieringen zich richten op kleinschalige recreatieve ontwikkelingen, bijvoorbeeld door een wandelroute langs een zich ontwikkelend estuarien landschap (De Unesco Dykrûte). Het behouden van de dynamiek in dit gebied staat centraal, maar experimenten voor kwelderontwikkeling of het verder vergroten van de natuurlijke dynamiek zijn welkom. Zoals bijvoorbeeld de Razende Bol. Een natuurfenomeen dat prima past op de scheidslijn van natuurlijk en gemaakt, het waddenlandschap en het innovatieve landschap van de dijk. Voor Friesland kiezen we een natuurlijk en recreatief profiel. Door het creëren van een zoet-zoutovergang tussen Makkum en Harlingen. Een nieuw landschap met grote potenties. Een bezienswaardigheid, passend in de traditie van Friesland. Hier verdwenen en kwamen landschappen. Ook het estuariene landschap verdween, maar kan weer terugkomen. Aan de Waddenkant kan door geleide- of strekdammen kwelderontwikkeling gestimuleerd en zout zoet overgangen gecreëerd worden. Aan de IJsselmeerkant kan in de ondiepe baai tussen Kornwerderzand en Makkum een brakwaterzone gecreëerd worden om de ecologische waarden te herstellen. In de traditie van verdwenen en herstelde landschappen kan ook een aantal drooggemalen meren tussen Makkum en Workum hersteld worden. Een kans om zoetwaterbuffers in de Friese boezem te ontwikkelen en een uniek woon- en recreatielandschap te creëren. Door het herstel van de meren, krijgen ook de dorpen aan deze meren een sociaal economische impuls. Met het herstel van de meren worden tevens opgaven op het gebied van waterretentie en bescherming van het veenweidegebied ingevuld. 3. Mo(nu)menten aan de dijk We voegen geen nieuwe momenten aan de dijk toe. Het ritme blijft Den Oever, het Monument, Breezanddijk, Kornwerderzand en ten slotte Zurich. Wij kiezen ervoor de kerende hoogte van de kunstwerken in de Afsluitdijk met inbegrip van de voorhavendijken op hoogte te brengen door constructieve aanpassingen, inclusief het aanbrengen van steunconstructies en het vervangen van de sluisdeuren. De al geplande spui in de knik wordt toegevoegd en bij Kornwerderzand wordt de sluis vervangen door een naviduct. 60 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 61

32 Door het strategisch toevoegen van rode opgaven kan ook aan deze zijde de relatie tussen Den Oever en het IJsselmeer versterkt worden en de ruimtelijke kwaliteit verbeterd worden. Wij denken dan aan een Poort van Holland in de driehoek tussen de N99 en de A7. De voorgestelde infrastructurele ingrepen bij Den Oever creëren ruimte voor een dergelijke rode impuls. Breezanddijk vormt een unieke plek op de dijk. Dit is het eiland in de zee, het middelpunt van de dijk. Breezandijk moet een plek worden voor alle gebruikersgroepen op de dijk: snelverkeer, recreatie verkeer, wandelaars en fietsers én het watersportpubliek. Een Duurzaamheidscentrum met internationale allure waarin duurzame energie centraal staat, en dat ook vanaf het water bereikbaar is. In de parkachtige omgeving van het Duurzaamheidscentrum kunnen diverse vormen van duurzame energieopwekking in proefopstellingen zichtbaar worden gemaakt aan het publiek. De eerste jaren zal het eiland in het teken staan van innovatie. Als de innovaties zich bewezen hebben kan het Innovatie-eiland zichzelf omvormen tot Energie-eiland. Energie-eiland Breezanddijk kazemattenmuseum - verder verhoogd worden. Wij stellen voor bij Kornwerderzand een naviduct te realiseren. Een naviduct is een relatief dure oplossing, maar heeft als groot voordeel dat het de economische ontwikkeling van bijvoorbeeld de scheepvaartindustrie bij Makkum kan stimuleren, door de schutcapaciteit te verruimen voor diepstekende jachten. Door een naviduct en een nieuwe spuisluis blijft het beschermde dorpsgezicht van Kornwerderzand in tact. We stellen voor Zurich een intensieve opknapbeurt voor. De windmolens die nu verspreid in het landschap staan moeten de lijnen in het landschap gaan versterken. Door passende woningbouw kan de zichtbaarheid van Zurich versterkt worden. In Zurich zou verder ingespeeld kunnen worden op de surfers en dagrecreanten die in de oksel tussen kust en Afsluitdijk een plek vinden. En bijvoorbeeld luxueuze paalwoningen ten noorden van de dijk, met uitzicht op de Waddenzee. Door de al bestaande slowroutes wordt een verbinding gelegd met de Poort van Fryslân. Een uniek gebouw dat op de plek van het huidige restaurant kan komen en waarin de Friese cultuur centraal staat. De nieuwe spuisluis in de knik voorbij Kornwerderzand zit al in de pijplijn en zal worden voorzien van een vispassage. Door deze nieuwe sluis ontstaat de mogelijkheid om in het bestaande complex een vispassage te realiseren. De effectiviteit van de vispassage wordt vergroot door de ontwikkeling van een stabiele brakwaterzone in het buitendijkse gebied tussen Kimswerd en Makkum. Door de vispassage uit te rusten met een glazen wand kan de attractiewaarde van het sluiscomplex - naast het Visie op Haalbaarheid De visie die wij u geschetst hebben is technisch haalbaar. Door de gekozen insteek, waarbij de functionaliteit van de dijk voorop staat en de dijk sober en doelmatig gehouden is, hebben wij gekozen voor proven technology -oplossingen. De verticale wand, het naviduct bij Kornwederzand en het aquaduct bij het Wieringerrandmeer zijn hier voorbeelden van. Voor de overige kunstwerken wordt gekozen voor renovatie 62 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 63

33 en versterking. Op het gebied van duurzame energie kiezen wij voor experimenten op de dijk. Breezanddijk kan het Innovatie-eiland worden waarop verschillende nieuwe vormen van duurzame energie in proefopstellingen getest worden. Uitgangspunt voor de financiële haalbaarheid is dat de ontwikkeling van de dijk een bijdrage moet leveren aan de opgaven in de halters. Ontwikkelingen op de dijk mogen dus niet gaan concurreren met mogelijke ontwikkelingen in de halters. De basisfunctionaliteit is een publieke zaak. Evenals de natuurkwaliteit van het Waddengebied en het IJsselmeer. Zelfs de leefbaarheid en landschappelijke kwaliteit in de halters zijn grotendeels een publieke opgave. Ons uitgangspunt bij het ontwikkelen van de visie is dan ook niet financiële verevening geweest. Wij hebben gezocht naar een visie die optimaal voldoet aan de opgaven die er liggen; op de dijk en in de halters. Daarnaast hebben we gezocht naar private initiatieven die daaraan, ook financieel, een bijdrage kunnen leveren. Het IJsselmeer en de Waddenzee zijn, met recht, de best beschermde natuurgebieden van Nederland. Vanuit wet- en regelgeving zoals Natura 2000, de Kaderrichtlijnwater en de Vogel- en Habitatrichtlijn gelden strikte voorwaarden voor ontwikkeling. Onze visie is er niet op gericht de ruimte in de wet te zoeken. In lijn met de doelstellingen van deze wetten en regels willen we de natuurwaarden in zowel het IJsselmeer als de Waddenzee een impuls geven. Zo sluit het herstellen van het estuariene landschap aan bij de doelen uit de Kaderrichtlijnwater en de PKB-Waddenzee. Voor het beoordelen van de haalbaarheid van de oplossingsrichtingen zijn zo veel mogelijk de genoemde afwegingskaders gerespecteerd en als input gebruikt. In onze visie hebben we gekozen voor balans. Wij verwachten dan ook dat er voor de verschillende maatschappelijke organisaties winst zit in onze visie. Een visie in balans betekent echter ook dat we niet alle ambities en belangen vanuit de maatschappelijke organisaties hebben kunnen verwezenlijken. We realiseren ons ook dat onze visie voor bestuurders wellicht niet gedurfd genoeg is. We hebben echter bewust gekozen voor de nuchtere insteek. Door een realistische en haalbare visie neer te leggen, bieden we een goede opening voor het gesprek met bestuurders en maatschappelijke stakeholders in de tweede fase. Geen luchtfietserij meer, maar kleur bekennen! Om de verkende mogelijkheden echt goed op waarde te kunnen schatten stellen wij voor om in de tweede fase naast inhoudelijke open eindjes vooral procedureel en procesmatig in te zoomen. Op deze manier brengen we de driehoek inhoud-procesprocedure weer in balans. Uit deze eerste fase concluderen wij dat er vooral publieke opgaven liggen rondom de Afsluitdijk. In het vervolgproces dient er daarom sprake zijn van een sterke publieke regie. 64 Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Toekomst Afsluitdijk 65

34 Colofon Tekst: Samenvattingen integraal overgenomen uit de visies van de consortia. Lees de volledige rapporten op Foto s: Hans de Kievit. Foto s genomen op 15 juli 2008, bij de presentatie van de visies door de consortia. Vormgeving: WEDA Design, Druk: Drukkerij Banda, Heerenveen Opdrachtgevers: Rijkswaterstaat Provincie Fryslân Provincie Noord-Holland Nabestelling: Wilt u een (extra) exemplaar van deze rapportage ontvangen? Neem dan contact op met de landelijke informatielijn van Rijkswaterstaat: Tel.: @rws.nl Augustus Acht integrale visies, resultaten van een marktverkenning (fase 1) Deze uitgave is gedrukt op FSC papier Toekomst Afsluitdijk 67

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54 datum 16 september 2008 Vier consortia werken toekomstvisie Afsluitdijk verder uit Vier consortia zijn vandaag door de stuurgroep Onderzoek Integrale Verbetering Afsluitdijk uitgekozen om hun visie op de toekomst van de Afsluitdijk verder uit te werken. Hiermee worden de ideeën over de toekomst van de Afsluitdijk geconcretiseerd tot een integraal plan. Naast het verbeteren van de veiligheid spelen innovatie, duurzaamheid, klimaatbestendigheid en economische versterking van de dijk een rol. De stuurgroep heeft het advies van de adviescommissie, onder voorzitterschap van Drs. E. H. TH. M. Nijpels overgenomen. Acht consortia zijn begin juni gestart met de marktverkenning. De volgende consortia worden tussen nu en eind november gevraagd hun visie verder uit te werken: WaddenWerken het samenwerkingsverband tussen DHV, Wageningen Imares en Alle Hosper Afsluitdijk 21e eeuw waarin Arcadis, Dredging International, Nuon, HNS en Alkyon samenwerken Monument in Balans: de plannen van NoordPeil, GD Architecten, CE Delft en Oranjewoud Natuurlijk Afsluitdijk: Wubbo Ockels B.V., Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Bam, Rabobank en Eneco De uitgewerkte visies leiden tot een advies dat begin volgend jaar aan de staatssecretaris overhandigd wordt. De stuurgroep, waarin rijksoverheid, de provincies Fryslân en Noord-Holland en de gemeenten Wieringen en Wûnseradiel zijn vertegenwoordigd, is bij zijn keuze geadviseerd door de adviescommissie, het Innovatieplatform en het college van Rijksbouwmeesters. Motivatie keuze Zowel de stuurgroep als de adviescommissie zijn in het algemeen onder de indruk van de kwaliteit en mate van uitwerking van de door de consortia ingediende visies. Bij de keuze voor de consortia die een vervolgopdracht krijgen is gekeken naar de mate waarin zij functies logisch hebben weten te combineren en hoe zij hun visie hebben onderbouwd. Daarbij is gelet op de borging van de basisfuncties van de Afsluitdijk, de inpasbaarheid in de omgeving en de programmering in de tijd. Ook de onderbouwing van de financiële, technische en juridische haalbaarheid, de effectenanalyse en een ontwerp van het ideale proces van het ontwerp zijn belangrijke criteria geweest. Rijkswaterstaat werkt samen met de provincies Fryslân en Noord-Holland in opdracht van staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat aan de toekomstverkenning voor de Afsluitdijk. De dijk moet worden aangepast om te kunnen blijven voldoen aan de veiligheidseisen voor de toekomst. Deze gelegenheid schept een kans om meer met de Afsluitdijk te doen. In de toekomstverkenning, die vorig jaar van start gegaan is, wordt gezocht naar ideeën en mogelijkheden voor een vernieuwd gebruik van de Afsluitdijk. Uitgangspunten voor de aanpak zijn de vroege betrokkenheid van de markt en een nauwe samenwerking met belangenorganisaties en tussen de overheden Water. Wegen. Werken. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, werkt voor u aan droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie.

55 Noot voor de redactie, niet voor publicatie: Voor interviews is de voorzitter van de adviesgroep, de heer E.H.Th.M. Nijpels beschikbaar, tel.nr Voor meer informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen met Rijkswaterstaat, Ursula Neering, tel.nr In het geval van dringende persvragen buiten kantoortijden is een woordvoerder van Rijkswaterstaat bereikbaar op tel.nr Persvoorlichter Provincie Noord-Holland: Joyce Duivenvoorde, tel.nr Persvoorlichter Provincie Fryslân: algemene perslijn tel.nr Meer informatie over de gepresenteerde ideeën en over de toekomstverkenning Afsluitdijk, vindt u op de website van Rijkswaterstaat via de link Het advies van de adviesgroep aan de stuurgroep is daar binnenkort te downloaden onder het kopje documenten Op deze webpagina s staan ook de rapporten van de verschillende consortia. Water. Wegen. Werken. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, werkt voor u aan droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie.