Voltooiing Zuiderzeewerken: van dam naar Watermachine

Transcriptie

1 Voltooiing Zuiderzeewerken: van dam naar Watermachine

2 4 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

3 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 i Inleiding 13 2 Historische context 15 3 Strategie 17 4 Basisidee 25 5 Toekomstperspectieven 27 6 Uitvoeringsplan: de Watermachine 37 7 Duurzame energie 73 8 Mobiliteit 87 9 Kennisontwikkeling en -verspreiding Regionale betekenis Stakeholders en effecten Publiekprivaat proces Wettelijke en bestuurlijke kaders Financiën 111 De licentie voor het gebruik, respectievelijk het recht van gebruik door de Staat der Nederlanden van geoctrooieerde, respectievelijk geheime technische kennis (knowhow) en/of het gebruik van handelsmerken en/of zaken beschermd door auteursrecht of enig ander intellectueel eigendomsrecht zal zijn onderworpen aan de voorwaarden, die partijen nog met elkaar zullen overeenkomen.

4 4 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

5 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 5 Samenvatting Het consortium Afsluitdijk 21 e eeuw (AD21) heeft in het kader van de marktverkenning Afsluitdijk een visie ontwikkeld op de Afsluitdijk voor 2100 met een doorkijk naar Vanwege de onzekerheden over klimaatsverandering, de daarmee samenhangende zeespiegelstijging en de behoefte aan een grote zoetwatervoorraad in Nederland, kiest AD21 voor een flexibel uitvoeringsplan dat verschillende toekomstperspectieven open houdt. Zie onderstaand schema. Opgave De opgave is vastgelegd in het Informatiedocument van Rijkswaterstaat van 20 juni 2008 en het addendum bij de Uitvraag van 17 oktober AD21 interpreteert de opgave als volgt: n Onzekerheid over klimaatverandering, zeespiegelstijging (ZSS) en zoetwatervoorraad en -levering leidt tot de noodzaak een flexibel kortetermijnuitvoeringsplan op te stellen dat de verschillende toekomstperspectieven mogelijk maakt; n Het IJsselmeer is belangrijk als zoetwaterleverancier voor Noord Nederland en wordt dit in de toekomst waarschijnlijk nog meer; n De Afsluitdijk vormt een abrupte overgang tussen zoet en zout. Om het gebied ecologisch interessanter te maken, moet deze overgang geleidelijker worden; n Energie uit water (osmose, getijde en waterkracht) hoort bij de specifieke ligging en de karakteristieken van de Afsluitdijk en is daardoor een integraal onderdeel van de planvorming. Op korte termijn is windenergie de enige vorm van duurzame energie die grootschalig toepasbaar is; n Ecologie dient over de volle bandbreedte, estuarien en zoet water, meegenomen te worden; n Natuurcompensatie: Uitbreidingsprojecten van IJburg, Almere, Lelystad vragen om circa hectare natuurcompensatie. AD21 vindt dat deze natuurcompensatie het beste kan plaatsvinden bij de Afsluitdijk n Friese watersportambitie: Het is de ambitie van Fryslân om de watersportrecreatie sterk uit te breiden. Voor AD21 is dit een integraal onderdeel in haar visie; n Landmark: De Afsluitdijk is een koppelstuk tussen Noord-Holland en Fryslân en een landmark op zichzelf met een eigen karakter; n Duurzaamheid: we hergebruiken zoveel mogelijk van de bestaande infrastructuur en verbruiken een minimale hoeveelheid grondstoffen en energie.

6 6 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Toekomstperspectieven Getijdenkom Brakwaterbekken Dubbele vooroever Circa ha Afsluitdijk is overslagdijk Zoute overslag wordt opgevangen in kom Rivierwaterafvoer grotendeels via kom Zoetwaterbeheer wordt op een andere wijze geborgd dan in het IJsselmeer Peil getijdenkom stijgt mee met Waddenzee Getijdenenergie succesvol Estuarien, zout-brak-zoet, vismigratie Recreatief medegebruik, Fryske Archipel maximaal ontwikkeld, zilte teelt Circa ha Afsluitdijk is overslagdijk Zoute overslag wordt opgevangen in bekken Rivierwaterafvoer 50% via bekken, 50% via osmose Variabel peilbeheer op IJsselmeer mogelijk voor zoetwatervoorraad Peil bekken stijgt mee met Waddenzee Blue energy succesvol Accent op brakwater, kraamkamer Waddenzee Fryske Archipel Noord, recreatieontwikkeling voor Noord-Hollandse kust, recreatief medegebruik, vaarverbinding Wieringen - Makkum, zilte teelt à ha Zachte bescherming aan voorzijde Mogelijke compartimentering voor extra peilopzet Flexibel peilbeheer op IJsselmeer door de installatie van een grote pompcapaciteit Variabel peilbeheer op IJsselmeer mogelijk voor zoetwatervoorraad N.v.t. Windenergie enige grootschalig toepasbare vorm Dynamische typen zoetwatersysteem Accent op recreatief gebruik, Fryske Archipel maximaal ontwikkeld, vaarverbinding Wieringen - Makkum - Stavoren

7 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 7 Toekomstperspectieven AD21 onderscheidt drie toekomstperspectieven die elk passen bij bepaalde toekomstige ontwikkelingen op het gebied van zeespiegelstijging, zoetwatervoorraad, duurzame energie, natuurambitie en gebruik. Kortetermijnuitvoeringsplan Vanuit de toekomstperspectieven teruggeredeneerd, hebben wij een kortetermijnuitvoeringsplan opgesteld, dat invulling geeft aan de basisfunctionaliteit en de ambities op korte of lange termijn mogelijk maakt. Daarnaast houdt het de opties voor de drie toekomstperspectieven open. In ons uitvoeringsplan maken wij van de Afsluitdijk een overslagdijk. Achter de Afsluitdijk creëren we een tussenmeer, niet alleen om overslaand zout water op te vangen maar ook om de waterhuishouding van het IJsselmeer flexibeler te maken. De realisatie van het tussenmeer leidt automatisch tot een aantal veelbelovende kansen zoals de ontwikkeling van brakke en estuariene natuur in het tussenmeer, de ontwikkeling van zoete natuur aan de zuidzijde van het tussenmeer, duurzame getijdenenergie en recreatieontwikkeling aan de Friese kant van het tussenmeer. Kornwerderzand is de motor van deze WATERmachine. We bouwen het spuicomplex om tot gemaal annex getijdencentrale door pompen in de openingen van de spuikokers aan te brengen. Dit levert een grote flexibiliteit voor de waterhuishouding op. In normale situaties wordt het overtollige water uit het IJsselmeer gespuid via Den Oever en is het gemaal / de getijdencentrale aangesloten op het tussenmeer. De pompen werken dan als turbines en wekken getijdenenergie op. In een situatie van extreme rivierafvoer wordt het gemaal aangesloten op het IJsselmeer. De pompen kunnen dan worden gebruikt om overtollig IJsselmeerwater af te voeren. De Watermachine: n Wordt multifunctioneel ingericht en biedt ruimte aan natuurontwikkeling, recreatief gebruik en de ontwikkeling van watergerelateerde duurzame energievormen; n Realiseert het herstel van de zout-zoetovergang en de natuurlijke verbindingen tussen Waddenzee en rivieren. Er ontstaat een dynamisch systeem met vismigratie tussen zout, brak en zoet water, foeragerende vogels, macrobenthos en zeegras; n Maakt een aanzet voor de ontwikkeling van de Fryske Archipel, de uitbreiding van het Friese watersportrecreatiegebied voor de kust van Fryslân met havens, huisjes, verblijfplekken en ondersteunende voorzieningen; n Maakt zilte voedselteelt mogelijk, zoals schelpdieren (waaronder mosselen), schaaldieren, zeekraal en zeeaster. Door de realisatie van de WATERmachine kan zoet water gemakkelijker worden vastgehouden bij droogte of juist worden afgevoerd bij extreme rivierafvoer. Dit maakt het ook mogelijk het peil van het IJsselmeer direct met 0,25 meter op te zetten, hiermee dragen wij bij aan Veerman s langetermijndoelstelling voor zoet water. Door de mogelijkheid van pompen is er altijd de zekerheid dat overtollig water kan worden afgevoerd. De toepassing van pompen is een zeer duurzame oplossing, Ten eerste wordt een grote hoeveelheid energie bespaard omdat de bouw van een extra spuimiddel overbodig wordt. Ten tweede wordt jaarlijks tot 2050 meer energie opgewekt met turbineren dan wordt verbruikt met pompen.

8 8 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Kansen voor de natuur Het tussenmeer met een overgangszone van zout water naar zoet water biedt grote kansen voor de natuur. In het tussenmeer staan herstel van estuariene dynamiek en het creëren van een waardevolle brakke zone centraal. In het tussenmeer ontstaat een zeer interessante brakke biodiversiteit met vismigratie van zout naar zoet water. Een deel van het tussenmeer, de vloedkom, wordt een intergetijdegebied met onder andere een belangrijke foerageerfunctie voor vogels. Fryske Archipel Aan de Friese kant van het tussenmeer, ten zuiden van Kornwerderzand ontstaat een luwe kustlijn. Dit is een ideale locatie voor wonen en recreëren aan het water en de aanleg van havenfaciliteiten. Wij gaan uit van een eerste ontwikkeling van circa 2000 eenheden. Voorstel recreatie ontwikkeling Fryske Archipel Getijdenenergie en blue energy Het spuicomplex bij Kornwerderzand wordt een getijdencentrale met een opgesteld vermogen van 8MW. Daarnaast realiseert AD21 een RED-centrale (Reversed Electric Dialyse). In eerste instantie gaat het om een proefopstelling van kw die kan groeien tot 25 MW in De zuidzijde van het tussenmeer blijft zoet. Wij richten dit gebied zo in dat vogels beschermd door Natura2000 in het IJmeer en het Markermeer hier een extra habitat krijgen (binnen het systeemeigen gebied). Wij kunnen daardoor activiteiten in deze gebieden aan de zoete zuidzijde van het tussenmeer compenseren. Type Dichtheid* Aantal Ha/m Eenheden Bezoekersaantal Hotel 1/ha (100/ha) ** 1 ha 100 Strandhuisjes 10/100m - - Strandhuisjes Intensief 70/ha 3 ha 210 Nieuw Historisch 70/ha 21.5 ha 1505 Eigen Kavel 2/100m 1500 m 30 Eigen Kavel Intensief 10/ha 22.6 ha 226 Medium Villa 1.5/100m 875 m 13 Medium Villa Intensief 4/ha 17 ha 68 Luxe Villa 1/100m 625 m 6 Luxe Villa Intensief 1/ha - - Duurzaamheidscentrum Restaurant Totaal Ha***: 80 ha Totaal Eenheden: 2158 * Dichtheid is gegeven in ha en per meter. Waarbij lintbebouwing per meter aantrekkelijker wordt gezien, vanwege vrij uitzicht over water. Intensieve bebouwing per hectare is economischer. ** Bij typologie hotel wordt het aantal kamers per ha berekend, dus 1 hotel per ha, levert 100 eenheden/ha op *** Het aantal hectare voor lintbebouwing is berekend met een breedte van 50m voor de kavels

9 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 9 Inwoners Wieringermeer Energieneutrale dijk AD21 realiseert een energieneutrale dijk door zonnepanelen of Heliantosfolie aan te brengen langs het nieuwe fietspad tegen het zuidelijke talud van de Afsluitdijk. Windenergie Uit respect voor het oorspronkelijke ontwerp plaatst AD21 geen windmolens op de Afsluitdijk. Wij stellen voor windenergie te concentreren in de Wieringermeer, waarbij, afhankelijk van de plaatsingsstrategie een vermogen van 650 à 1000 MegaWatt kan worden opgesteld. In eerste instantie kiezen wij voor een opstelling van 665MW. Hierbij gaan we uit van de plaatsing van enkele lijnen van windmolens. De belangrijkste succesfactor voor de realisatie van het windmolenpark in de Wieringermeer is de medewerking van de grondeigenaren en bewoners. Om dit te expliciteren, stelt AD21 voor een coöperatie op te richten, waarin alle grondeigenaren en bewoners van de Wieringermeer samenwerken met de projectontwikkelaar / energieafnemer. Eigendom 100% Coöperatie Wieringermeer Eigendom <50% Eigendom >50% Windpark Wieringermeer (BV / CV) Meederheids Aandeelhouder/ Beheerder Beheer Onderhoud Projectontwikkelaar Projectmanagement

10 10 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Mobiliteit AD21 heeft berekend dat de maatschappelijke kosten van voertuigverliesuren door brugopeningen bij Kornwerderzand oplopen tot bijna 21 miljoen per jaar in Door de aanleg van een hoge brug worden deze kosten nauwelijks gereduceerd. Daarom stellen wij voor een naviduct bij Kornwerderzand te bouwen. Dit heeft ook een positief effect op de scheepsbouw en de havens langs de IJsselmeerkust. Bij Den Oever zijn de verkeerproblemen een stuk kleiner dan bij Kornwerderzand. AD21 neemt hier dan ook geen maatregelen in de vorm van een hoge brug of naviduct. Wel verbreden we bij de renovatie van het spuicomplex de brugdekken waarmee de verkeersbeperking ongedaan wordt gemaakt. Ook wordt de bestaande schutsluis gerenoveerd en geschikt gemaakt voor klassen Va schepen. De openbaarvervoersstromen tussen Noord-Holland en Fryslân/Groningen zijn klein. AD21 vindt daarom investeringen in nieuwe openbaarvervoerssystemen niet nodig. Voor de korte termijn komen juist systemen in beeld die geschikt zijn voor de minder intensieve stromen, in het bijzonder uitbreiding van directe busverbindingen. Door de realisatie van het naviduct wordt de busverbinding sterk verbeterd. Kennisontwikkeling AD21 pleit voor de realisatie van een Duurzaamheidscentrum bij de ingang van de Fryske Archipel. Aan de hand van de werking van de WATERmachine wordt kennis ontwikkeld op het gebied van kustbescherming, watertechnologie, duurzame energie en natuurontwikkeling. Naast de functie van kenniscentrum wordt het ook een informatiecentrum voor het gehele gezin. Regionale betekenis De WATERmachine staat als project niet op zichzelf, maar heeft op het regionale schaalniveau betekenis. Het Friese watersportareaal wordt uitgebreid en verschuift in de richting van Noord-Holland. Aan de Friese kant ligt het accent op watergebonden recreëren en wonen. Aan de Noord-Hollandse kant ligt het accent op duurzame energie. Met de realisatie van de WATERmachine krijgt Noord Nederland er eigenlijk een groot Waddeneiland bij met een sterke eigen identiteit. De afmetingen komen overeen met die van Ameland.

11 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 11 Alliantie ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken AD21 stelt een publiekprivate samenwerking voor als ultieme samenwerking waarin overheid en private partijen financiële voordelen en risico s delen. Belangrijk hierbij is dat het Rijk en de beide provincies als één publieke partner van de private partij in de Alliantie optreden. De Alliantie werkt de visie uit tot en bereidt de realisatie van de WATERmachinee voor en voert deze uit. Daarnaast wordt de Alliantie verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de WATERmachine gedurende een periode van circa 15 jaar. en de grond- en bouwexploitatie van de Fryske Archipel. Publieke samenwerking Rijk Noord-Holland Fryslân Alliantie contract Privaat consortium Partij (1) Partij (2) Partij (3) IJsselmeerraad Raad van bestuur alliantie Optimaliseren, voorbereiden en beheersen Alliantie ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken Contract Rapportage Kaderstelling Advies Uitvoering door privaat consortium Uitvoering door derden Beheer en onderhoud Grond- en/of bouwexploitatie

12 12 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

13 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 13 1 Inleiding 1.1 Inspiratie Afsluitdijk 21 e eeuw heeft met veel enthousiasme de uitdaging opgepakt om een integrale visie op de toekomst van de Afsluitdijk te ontwikkelen. Dit rapport is de uitwerking van onze rapportage van fase 1 van de marktverkenning Afsluitdijk. Afsluitdijk 21 e eeuw (AD21) is een samenwerking van ARCADIS, Dredging International, Nuon en H+N+S Landschapsarchitecten. Deze partijen hebben hun unieke combinatie van kennis en ervaring ingezet voor de ontwikkeling van deze visie. 1.3 Leeswijzer In deze rapportage zijn drie blokken te onderscheiden: 1 In de hoofdstukken 2 en 3 beschrijven wij de uitgangspunten en aanpak van onze visieontwikkeling; 2 Hoofdstukken 4 tot en met 10 geven onze visie op de Afsluitdijk weer. Van grof naar fijn. Van het basisidee via toekomstperspectieven tot concreet uitvoeringsplan; 3. Hoofdstukken 11 tot en met 14 gaan over de haalbaarheid en maakbaarheid van ons uitvoeringsplan. Wij hopen dat onze integrale visie het Rijk, provincies en gemeenten inspireert om de uitdagingen rond de Afsluitdijk in de 21e eeuw, en ver daarna, ook daadwerkelijk integraal op te pakken. En dat niet alleen, maar samen met de markt te doen. 1.2 Denklijn Bij de ontwikkeling van haar visie heeft AD21 de denklijn gevolgd die in nevenstaand schema is weergegeven. Deze denklijn start bij de opgave en onze interpretatie daarvan en springt vervolgens met de schets van een drietal toekomstperspectieven naar de verre toekomst. Daarvandaan keren we weer terug naar de korte termijn met een concreet uitvoeringsplan dat in de periode gerealiseerd moet zijn.

14 14 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Van dam naar Watermachine 2200

15 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 15 2 Historische context De aanleg van de Afsluitdijk, gecreëerd door Cornelis Lely, werd mogelijk gemaakt omdat de Zuiderzeevereeniging, opgericht in 1886, hiervoor het juiste klimaat wist te scheppen. De Zuiderzeevereeniging werd filosofisch gevoed door een utopistisch wereldbeeld dat in de 19e eeuw het denken sterk beïnvloedde. Hoewel er al veel langer plannen bestonden om de erfvijand Zuiderzee te beteugelen (Stevin, 17e eeuw), werd met dit utopistisch denken het geloof gevoed dat de afsluiting en drooglegging ook daadwerkelijk mogelijk was. De invloed van de Zuiderzeevereeniging nam toe naarmate de plannen meeromvattend werden, waardoor ook andere dan technische en financiële aspecten een plaats kregen in het debat. Het resultaat van de activiteiten van de Zuiderzeevereeniging is te beschouwen als gebiedsontwikkeling avant la lettre. Een toekomstvisie op de Afsluitdijk verdient een zelfde filosofisch kader. Daarom houdt AD21 een pleidooi voor de oprichting van de Vereeniging ter Voltooiing van de Zuiderzeewerken als ontwikkelaar en hoeder van een sterk conceptueel idee. Wij hebben dit naar de huidige tijd vertaald in een alliantie, een intensieve samenwerking tussen overheid en marktpartijen. De historie van de Afsluitdijk zet een koers voor toekomstige ontwikkelingen: n De verhouding van bestaande kwaliteiten van de Afsluitdijk in relatie tot de huidige en nog komende opgaven; n De wens om flexibiliteit te behouden op de lange termijn en tegelijkertijd vanuit een langetermijnvisie te komen tot uitvoeringsstappen (duurzaam en klimaatbestendig) op de korte termijn; n De introductie van de integraliteit en meervoudigheid van deze stap in de gebiedsontwikkeling van Noord Nederland.

16 16 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

17 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 17 3 Strategie 3.1 Opgave De opgave is vastgelegd in het Informatiedocument van Rijkswaterstaat en de provincies Noord-Holland en Fryslân van 20 juni 2008 en bestaat uit een basisfunctionaliteit en ambities. Voor fase 2 heeft Rijkswaterstaat een aantal verdiepingsvragen gesteld voor de in fase 1 opgestelde visie. Basisfunctionaliteit De basisfunctionaliteit betreft vooral de veiligheid en het waterbeheer. Bij veiligheid gaat het over het keren van het water vanaf zee en het afvoeren van rivierwater. Bij waterbeheer gaat het over het bergen en leveren van zoetwater. Daarnaast zijn er eisen gesteld aan: n Mobiliteit: ten minste behoud van de bestaande functionaliteit voor zowel het weg- als het scheepvaartverkeer; n Ruimtelijke kwaliteit: behoud van de rust, wijdheid, open horizon en natuurlijkheid inclusief duisternis; n Cultuurhistorische waarde; n Ecologische kwaliteit: behoud kwaliteit op de Waddenzee en geen negatieve beïnvloeding van de negatieve trend op het IJsselmeer; n Inspectie, beheer en onderhoud: goede onderhoudbaarheid van de waterkering en de weg- en scheepvaartverbinding. Ambities Naast de basisfunctionaliteit zijn in het Informatiedocument de volgende ambities geformuleerd: n Daadkrachtig proces, met op korte termijn een uitvoeringsstap met maximale samenwerking tussen publieke en private partijen; n Versterking van de icoonfunctie van de Afsluitdijk; n Integrale aanpak van de opgave, optimaliseren door slim combineren; n Innovatieve en duurzame invulling van de basisfunctionaliteit; n Mobiliteit: ontvlechten van de natte en droge verkeersstromen, hoogwaardige openbaarvervoersverbinding; n Achteruitgang van de ecologische kwaliteit van het IJsselmeer omzetten in vooruitgang; n Toepassen van duurzame energie door benutting van de karakteristieken van de Afsluitdijk; n Stimuleren van de regionale economische groei; n Landmark: de Afsluitdijk als toegang tot Noord-Holland en Fryslân, en benadrukking van zowel de afzonderlijke karakters van de provincies als de verbondenheid daartussen.

18 18 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

19 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Omgaan met onzekere toekomst In de visie van AD21 leiden de onzekerheden over de klimaatverandering, de zeespiegelstijging en de zoetwatervoorraad in Nederland tot de logische strategie om keuzes zoveel mogelijk uit te stellen. Ons motto is daarom kiezen als het moet, uitstellen als het kan. Eén van de grootste onzekerheden is de zeespiegelstijging. In nevenstaande figuur hebben wij dit geïllustreerd. Hierin zijn de laatste inzichten over de zeespiegelstijging en de bandbreedte daarin weergegeven. Wij merken hierbij op dat de ligging van de onder- en bovengrens nog lange tijd onzeker is. Een andere onzekerheid betreft de omvang van toekomstige zoetwatertekorten in Nederland en de geografische verdeling van het zoete water en de manier waarop dit probleem kan worden aangepakt. Na de realisatie van ons uitvoeringsplan zijn er terugvalopties en hebben we de mogelijkheid van nieuwe oplossingen die in de onzekere toekomst bedacht kunnen worden, opengehouden. 3.3 Deltacommissie en kabinetsstandpunt Het kabinetsstandpunt over het rapport van de commissie Veerman geeft aan dat een groot adaptief vermogen nodig is om de onzekerheden van de toekomst te kunnen opvangen. In onze visie staan flexibiliteit en adaptatie centraal. We geven een oplossing voor de korte termijn die de huidige problemen oplost maar tegelijkertijd de mogelijkheid van verschillende ontwikkelingsrichtingen met verschillende eindperspectieven open houdt. De definitieve ontwikkelingsrichting wordt in de toekomst bepaald op basis van de dan beschikbare informatie. Voor deze marktverkenning is AD21 uitgegaan van de zeespiegelstijging zoals vermeld in het Informatiedocument. Het uitgangspunt is hierbij het W+ scenario uit de KNMI- 06 klimaatscenario s. De onzekere toekomst levert verschillende toekomstperspectieven op voor de verre toekomst na Deze verschillende perspectieven passen in de visie van AD21. Ons kortetermijnuitvoeringsplan houdt de keuze voor al deze toekomstperspectieven open, terwijl het wel voldoet aan de basisfunctionaliteit en ambities worden ingevuld. Dit levert een robuuste visie en een flexibel plan op.

20 20 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

21 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Onze interpretatie van de opgave De opgave die wij in paragraaf 3.1 hebben beschreven, hebben wij als volgt geïnterpreteerd: n Onzekerheid: Wij zijn op zoek naar flexibele oplossingen die in kunnen spelen op wijzigende omstandigheden en onzekerheden over klimaatverandering, zeespiegelstijging en zoetwaterschaarste. Zie paragraaf 3.2; n Zoetwaterleverantie: Het IJsselmeer is belangrijk als zoetwaterleverancier voor Noord Nederland en wordt dat in de toekomst waarschijnlijk nog meer. Borging van dit belang staat niet ter discussie. Zie afbeelding 1; n Zoet-zout overgang: De Afsluitdijk vormt een abrupte overgang tussen zoet en zout. Om het gebied ecologisch interessanter te maken, moet de oude geleidelijke overgang worden teruggebracht. Afbeelding 2; n Duurzame energie: Een speerpunt van het beleid van de overheid is duurzame energie. Energie uit water (Blue Energy, getijdenenergie) hoort bij de specifieke ligging en karakteristieken van de Afsluitdijk. Voor AD21 is duurzame energie daarmee een integraal onderdeel van de planvorming. Afbeelding 3; n Natuurcompensatie: Uitbreidingsprojecten van IJburg, Almere, Lelystad vragen om circa hectare natuurcompensatie. AD21 vindt dat deze natuurcompensatie het beste kan plaatsvinden bij de Afsluitdijk. Afbeelding 6; n Friese watersportambitie: Het is de ambitie van Fryslân om de watersportrecreatie sterk uit te breiden. Voor AD21 is dit een integraal onderdeel van haar visie. Afbeelding 7; n Landmark: Wij zien de Afsluitdijk vooral als koppelstuk tussen Noord-Holland en Fryslân. De Afsluitdijk is een landmark op zichzelf met een eigen karakter. Onze visie versterkt dit karakter en daarmee de functie van de Afsluitdijk als Landmark; n Duurzaamheid: Wij hergebruiken zoveel mogelijk van bestaande infrastructuur en verbruiken een minimale hoeveelheid grondstoffen en energie. n Windenergie: Op korte termijn is windenergie de enige vorm van duurzame energie die grootschalig toepasbaar is. Afbeelding 4; n Ecologie: AD21 neemt natuur mee in haar visie over de volle bandbreedte, estuarien en zoet water. Afbeelding 5;

22 22 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Wijdheid en openheid Rust en duisternis

23 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Uitgangspunten van onze visie Voor het ontwikkelen van onze visie hebben wij de volgende uitgangspunten gehanteerd: n Gebiedsbenadering - geen lijnopgave maar een integrale benadering die leidt tot een oplossing waarin veiligheid, waterbeheer, duurzame energie, ecologie, mobiliteit en regionale economie volledig geïntegreerd zijn; n Respect voor het oorspronkelijke ontwerp van de Afsluitdijk - behoud van de essentie van het verleden door ontwikkeling van nieuwe oplossingen - balans tussen bestaande kwaliteiten en nieuwe opgaven; n Handhaven stilte en leegte IJsselmeer. Geen stedelijke invullingen; n Veiligstellen en verbeteren van de kwaliteiten van de Waddenzee door daar geen ingrepen te doen; - spuien als het kan bij Den Oever, pompen als het moet bij Kornwerderzand: omdat dit een duurzame (qua energiegebruik, CO 2 -uitstoot) en kostenefficiënte oplossing is, die een flexibeler peilbeheer mogelijk maakt zodat geanticipeerd kan worden op extreme omstandigheden, zoals een grote of juist zeer geringe rivierafvoer - als er niet gepompt wordt, werken de pompen als turbines; n Ruimte bieden aan kennisontwikkeling - opzetten van een grootschalig laboratorium - testen van nieuwe vormen van duurzame energie; - op grote schaal testen van nieuwe ecologie: niet alleen voor het IJsselmeer maar ook voor alle andere delta s in de wereld, waaronder de Zuidwestelijke Delta - openstellen van een duurzaamheidscentrum voor kennisontwikkeling, educatie en informatieverschaffing over het waterbeheer in Nederland en de WATERmachine in het bijzonder. n Vanuit toekomstperspectieven terugredeneren naar een kortetermijnuitvoeringsplan; n Flexibiliteit - kortetermijnuitvoeringsplan met ingrepen die op zichzelf waardevol zijn, die anticiperen op verschillende toekomstperspectieven maar die niet onomkeerbaar zijn - programmering in de tijd - visie toetsen op extreme omstandigheden

24 24 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 1 Bestaande situatie 2 Overslagbestendig maken 3 Principedoorsnede tussenmeer 4 Multifunctionele inrichting

25 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 25 4 Basisidee AD21 maakt van de Afsluitdijk een overslagdijk. Achter de Afsluitdijk creëren wij een tussenmeer, niet alleen om overslaand zout water op te vangen, maar ook om de waterhuishouding van het IJsselmeer flexibeler te maken. De realisatie van het tussenmeer leidt automatisch tot een aantal veelbelovende kansen zoals de ontwikkeling van brakke en estuariene natuur in het tussenmeer, de ontwikkeling van zoete natuur aan de zuidzijde van de zanddam, duurzame getijdenenergie en recreatieontwikkeling aan de Friese kant van het tussenmeer. Onze basisaanpak ziet er stapsgewijs als volgt uit: 1 Wij handhaven het bestaande profiel van de Afsluitdijk zoveel mogelijk; 2 De dijk wordt een zogenaamde overslagdijk en zal daarom overslagbestendig worden gemaakt. Om de stabiliteit te garanderen is een minimale aanpassing van het dijkprofiel noodzakelijk. Tijdens een extreme stormvloed komt er weliswaar water over de dijk heen door oplopende golven, maar de dijk bezwijkt niet. Door de aanpassing van het binnentalud naar 1:3 is het noodzakelijk het fietspad te verplaatsen naar de IJsselmeerzijde van de dijk; 3 Het overslaande zoute water wordt opgevangen in een achterliggend bekken (het tussenmeer). Wij hebben de waterkering (zanddam) die het tussenmeer scheidt van het IJsselmeer zo ontworpen dat deze tijdens normcondities (10-4 ) niet doorbreekt. De bestaande kunstwerken bij Den Oever en Kornwerderzand veranderen qua uiterlijk nauwelijks, maar des te meer in hun functie en toegevoegde waarden. Bovendien renoveren we beide grondig. Spuien onder vrij verval gaat via de Stevinsluizen, terwijl we de Lorentzsluizen met pompen uitrusten die ook dienen als turbines voor het winnen van duurzame energie; 4 We richten het tussenmeer multifunctioneel in en bieden ruimte aan natuurontwikkeling, recreatief gebruik en de ontwikkeling van watergerelateerde duurzame energievormen. Pas als de omstandigheden dat vereisen, wordt het dijklichaam verder aangepast, bij voorkeur door de overslagbestendigheid te vergroten. Onze aanpak heeft belangrijke financiële voordelen omdat we geen maatregelen voorstellen die misschien niet nodig blijken te zijn bij een meevallende zeespiegelstijging.

26

27 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 27 5 Toekomstperspectieven AD21 onderscheidt drie toekomstperspectieven die elk passen bij bepaalde toekomstige ontwikkelingen op het gebied van zeespiegelstijging, zoetwatervoorraad, duurzame energie, natuurambitie en gebruik. De toekomstperspectieven zijn niet de uitkomsten van als-dan-scenario s maar zijn mogelijke eindbeelden van een breed scala aan ontwikkelingen over een periode van 100 jaar of langer. Het past in de aanbevelingen van de commissie Veerman om een plan te ontwikkelen dat flexibel en adaptief is, dat wil zeggen dat het meerdere ontwikkelingsrichtingen toelaat. Waarbij je kan uitkomen op verschillende toekomstperspectieven. De drie toekomstperspectieven zijn: n Getijdenkom; n Brakwaterbekken; n Dubbele vooroever. In de volgende paragrafen lichten wij deze toekomstperspectieven toe. Dit zijn geen uitgebreide beschrijvingen, juist omdat de toekomst onzeker is.

28 28 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

29 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Getijdenkom n Waterveiligheid en -beheer - Afsluitdijk is overslagdijk - overslag opvangen in getijdenkom - zoetwaterbeheer wordt op een andere wijze geborgd dan in het IJsselmeer - peil getijdenkom stijgt mee met Waddenzee - rivierwaterafvoer grotendeels via getijdenkom (pompen), overige via bestaande spuimiddelen (pompen) - benutten bergingscapaciteit getijdenkom; n Duurzame energie - getijdenenergie is succesvol, toepassing op grote schaal - windaangedreven pompen; n Natuurambitie - estuariene milieutypen - volledige gradiënt zout-brak-zoet - vismigratie; n Gebruik - recreatief medegebruik - Fryske Archipel maximaal ontwikkeld - zilte teelt waaronder mosselteelt; n Areaal circa ha - natuur ± ha - diepe geulen ± ha - Fryske Archipel ± ha - mosselteelt ± ha.

30 30 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

31 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Brakwaterbekken n Waterveiligheid en -beheer - Afsluitdijk is overslagdijk - overslag opvangen in bekken - variabel peilbeheer op IJsselmeer mogelijk voor zoetwatervoorraad - peil bekken stijgt mee met Waddenzee - 50% rivierafvoer malen via Den Oever en Kornwerderzand, 50% via RED-centrale; n Duurzame energie - Blue Energy is succesvol, toepassing op grote schaal; n Natuurambitie - accent op brakwater - bekken is kraamkamer waddensysteem, herintroductie zeegras; n Gebruik - Fryske Archipel Noard - recreatieontwikkeling voor Noord-Hollandse kust - recreatief medegebruik brakwaterbekken - vaarverbinding Wieringen - Makkum - zilte teelt waaronder mosselteelt; n Areaal circa ha - natuur / brak ± ha - Fryske Archipel ± ha - mosselteelt ± ha.

32 32 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

33 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Dubbele vooroever n Waterveiligheid en -beheer - peil IJsselmeer kan flexibel worden geregeld door de installatie van een grote pompcapaciteit - variabel peilbeheer op IJsselmeer mogelijk voor zoetwatervoorraad - vooroeververdediging aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk om golfoverslag te beperken - bij een hogere waterstand van het IJsselmeer kan de lokale opzet beperkt worden door compartimentering of verdieping van het IJsselmeer; n Duurzame energie - windenergie blijft enige bron van grootschalige duurzame energie - waterkracht tijdens het onder vrij verval spuien (de pompen werken dan als turbines); n Natuurambitie - dynamische typen zoetwatersysteem, waaronder moeras; n Gebruik - accent op recreatief medegebruik - Fryske Archipel maximaal ontwikkeld (tweede vooroever) - vaarverbinding Wieringen-Makkum-Stavoren; n Areaal: à ha - Fryske Archipel ± ha - vooroever Afsluitdijk Zuid ± ha - vooroever Afsluitdijk Noord ± ha.

34 34 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

35 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Terugvalopties Met de toekomstperspectieven schetsen wij drie heel verschillende uitkomsten van een ontwikkelingsproces, dat start met een eenduidig vertrekpunt: onze interpretatie van de inrichtingsopgave voor de Afsluitdijk. Het ultieme uitvoeringsplan houdt de weg open naar deze drie perspectieven, maar maakt ook onderweg nieuwe keuzes. De eerste keuze die gemaakt moet worden is die van de creatie van een tussenbekken of een ongedeeld zoet IJsselmeer. Interessant is het perspectief om met een klein tussenmeer (stip 1) te beginnen en het vervolgens in de tijd te laten groeien. In het schema wordt aangegeven dat door nu te kiezen voor een tussenmeer er ook een terugvaloptie (stip 1A) is om weer een ongedeeld zoet IJsselmeer te laten ontstaan (via stip 1B). Een belangrijk tweede keuzemoment (stip 2) tekent zich af wanneer definitief de weg wordt ingeslagen naar de getijdenkom of het brakwaterbekken. Dit betekent dat in het uitvoeringsplan gestart kan worden met de ontwikkeling van een beperkt tussenbekken dat voorlopig de eigenschappen van de getijdenkom en het brakwaterbekken nog combineert. En dat de mogelijkheid van een ongedeeld zoet IJsselmeer open houdt.

36

37 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 37 6 Uitvoeringsplan: de Watermachine 6.1 Inleiding Wij willen op korte termijn (2015) een WATERmachine realiseren. Deze WATERmachine geeft invulling aan de basisfunctionaliteit en maakt bovendien de andere ambities op korte of langere termijn mogelijk. Natuurversterking, recreatie, duurzame energie uit water en een extra regelknop in het watersysteem zijn de directe opbrengsten van de WATERmachine. 6.2 Beschrijving Watermachine Met de aanduiding WATERmachine bedoelen we het nieuwe gebied direct ten zuiden van de Afsluitdijk. Het bestaat uit een tussenmeer waarvan de bodem op veel plaatsen aanzienlijk ondieper wordt gemaakt dan nu het geval is. Het tussenmeer wordt van het IJsselmeer gescheiden door een zanddam, die eigenlijk een overgangszone is van het brakke systeem in het tussenmeer naar het zoete watersysteem van het IJsselmeer. De motor van de WATERmachine wordt het functioneel sterk aangepaste spuicomplex bij Kornwerderzand. Zowel het tussenmeer als het IJsselmeer kan hierop worden aangetakt. We kunnen pompen en turbineren, al naar gelang de noodzaak en behoefte. Deze motor wordt een icoon van waterbouwkundig vernuft, zodat het vlakbij vestigen van het duurzaamheidscentrum voor de hand ligt. genoeg doorstroming om de verblijftijd van het water kort te houden. Daarnaast kunnen we in de WATERmachine op ware schaal innovatieve ideeën testen en kennis ontwikkelen die in een latere fase grootschalig kan worden toegepast en geëxporteerd. Bijvoorbeeld kennis op het gebied van innovatief waterbeheer, duurzame energie (osmose- en getijdenenergie) en op het gebied van estuariene natuurontwikkeling en zilte voedselkweek In de volgende paragrafen beschrijven we de belangrijkste aspecten van de WATERmachine: n Veiligheid (basisfunctionaliteit); n Waterafvoer en -beheer (de werking van de WATERmachine); n Energie uit water (onderdeel van de opgave duurzame energie); n Natuur (herstel van estuariene dynamiek en zoet moeras); n Gebruik; n Uitvoering; n Kaartbeeld. Voor vissen komen aparte vispassages. Het tussenmeer krijgt een beperkte zoetwater-instroom vanuit het IJsselmeer waardoor een zout-brak-zoete overgangszone wordt gecreëerd. Het tussenmeer wordt door een ondiepe scheidingszone verdeeld in een vloedkom met relatief groot verticaal getijverschil en een overslagzone met

38 38 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

39 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Veiligheid Water keren Voor de Afsluitdijk zelf kiezen wij voor het principe van een overslagbestendige dijk met opvang in een achterliggend tussenmeer. We passen het dijkprofiel slechts minimaal aan, om de stabiliteit te garanderen. Het concept van een overslagbestendige dijk met daarachter een tweede veiligheidszone is in overeenstemming met de concepten die Rijkswaterstaat heeft verkend in het project COMCOAST. Wij hebben de zanddam tussen het tussenmeer en het IJsselmeer zo ontworpen dat deze voldoet tijdens normcondities. Het dijklichaam wordt pas verder aangepast zodra de omstandigheden dat vereisen. Dat heeft financiële voordelen (uitgestelde kosten). De keuze voor een overslagdijk is als strategie ook in de verre toekomst (100, 200 jaar) te handhaven, eventueel met extra inzet van zand. Wij hebben zowel het nieuwe profiel van de Afsluitdijk als de zanddam tussen tussenmeer en IJsselmeer berekent op golfoverslag, duinafslag en zandverplaatsingen. Om de kunstwerken bij Den Oever en bij Kornwerderzand veilig te maken nemen wij een deel van de maatregelen over uit de rapporten van RWS Bouwdienst. Met dien verstande dat we het spuicomplex bij Kornwerderzand ombouwen tot een gemaal annex getijdenenergiecentrale en dat de schutsluizen bij Kornwerderzand hun functie als waterkering zullen verliezen Dijklichaam Afsluitdijk Het huidige dwarsprofiel van de Afsluitdijk voldoet niet aan de criteria voor overslagdebieten. Ook treden door verweking van het grondlichaam instabiliteiten van (binnen-)taluds op. Dit blijkt uit de studie van Deltares (Delft, rapport nr , september 2008). Wij vinden het daarom in ieder geval nodig om het binnentalud van het hogere deel van de dijk (de zogenaamde tuimeldijk) te verflauwen naar 1:3. Dit betekent wel dat we het fietspad moeten verplaatsen om ruimte vrij te maken. In het minimaal aangepaste dijkprofiel gaan we uit van een kruinbreedte van 3 m ten behoeve van inspectie en onderhoudswerkzaamheden. De hoogte van de nieuwe kruin van de tuimeldijk wordt NAP +8,35 m, een verhoging van ruim een halve meter. Ook het huidige talud aan de IJsselmeerzijde zal worden verbreed en verflauwd. Hier wordt het nieuwe fietspad aangelegd, dat ook door de beheerder kan worden gebruikt. Met het aangepaste dijkprofiel hebben wij het overslagdebiet berekend tijdens een gesimuleerde eens per jaar storm, uitgaande van het W+ klimaatscenario. De resultaten voor het huidige en het aangepaste profiel staan op de volgende pagina.

40 40 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

41 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 41 Jaar Overslag [l/m/s over 5 uur piek] Huidig profiel Aangepast profiel Anno 2008 hebben wij een overslagdebiet berekend van 31 l/m/s voor het aangepaste profiel van de tuimeldijk. Dit neemt volgens het W+ scenario toe tot 324 l/m/s over circa 100 jaar. Het is op zich niet erg als er veel overslag plaatsvindt, zolang de bekleding maar bestand is tegen de daarbij horende stroomsnelheden. Versterkt gras kan overslagdebieten aan tot circa 50 l/m/s. Toepassing van dit materiaal zou dus volgens de berekeningen geschikt zijn tot iets na Doorgroeistenen kunnen gaan tot circa 100 l/m/s: genoeg tot Gevezelde open steenasfalt of elastocoast kunnen echter stroomsnelheden aan die horen bij overslagdebieten van 150 l/m/s. Toepassing van deze bekledingen voldoet dan tot Met dergelijke materialen kunnen tevens lokale zwakke plekken in het dijktalud worden versterkt. dan kan als alternatief een zandpakket voor de dijk (aan de Waddenzeezijde) worden gelegd. Dit zand remt dan de inkomende golfaanvallen. Een dergelijke hybride zeewering (zand als eerste buffer met een verhard talud erachter) is al op meerdere plaatsen langs de Hollandse kust gerealiseerd (recent in Noordwijk). Ook een dijkverhoging is tegen die tijd een optie om het overslagdebiet te beperken. Uit de berekeningen volgt een maatgevend overslagdebiet van 214 l/m/s in het jaar Dit wordt gereduceerd tot 129 l/m/s met een zandpakket van 30 m breedte op een kruinhoogte van NAP +3 m voor de dijk. Voor het jaar 2100 zou dit zandpakket (30 m breedte) moeten worden opgehoogd tot NAP +5m (overslagdebiet dan 140 l/m/s). Overigens leidt de aanleg van zandpakketten voor de Afsluitdijkdijk, of het verhogen van de vooroever, wel tot verkleining van het natte Waddenareaal en dus tot vergroting van de zandhonger van de westelijke Waddenzee. Daarom gaat onze voorkeur uit naar de toepassing van overslagbestendige bekledingen voor de Afsluitdijk. Tegen de tijd dat het gestelde criterium van 150 l/m/s wordt overschreden, zal er opnieuw iets moeten worden gedaan. Wij denken dat met de dan beschikbare ervaring, kennis, materialen en technieken nog erosiebestendigere bekledingen mogelijk zijn. Ons vermoeden is dat we hierbij zelfs tot 500 l/m/s kunnen gaan, dus tot ruim voorbij Mocht dat dan toch niet haalbaar blijken,

42 42 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

43 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning De zanddam Het tussenmeer heeft een oppervlakte van circa 50 km 2 en wordt aan de zuidzijde begrensd door een zanddam. Deze zanddam heeft een minimaal waterkerende doorsnede zoals aangegeven in de figuur hiernaast. De kruinhoogte bedraagt NAP +3 m, zodat automobilisten op de Afsluitdijk over de waterkering kunnen uitkijken op het achtergelegen IJsselmeer. Lager kan niet, omdat de zanddam waterkerend moet zijn en er tijdens maximale golfoverslag geen bressen mogen ontstaan. Op veel plaatsen zal er echter meer zand worden aangebracht dan vanuit veiligheidsoverwegingen nodig is vanwege landschappelijke en ecologische overwegingen. De zanddam wordt opgebouwd uit grond gewonnen uit het IJsselmeer. Uit verkennende berekeningen blijkt dat de zanddam uitstekend in staat is om kwel van water uit het (brakke) tussenmeer naar het (zoete) IJsselmeer te voorkomen. Dankzij de aanwezigheid van het tussenmeer is er onder normale omstandigheden zelfs sprake van een kleinere zoutbelasting van het IJsselmeer dan in de huidige situatie. Er hoeven dus geen aanvullende kwelbeperkende maatregelen te worden getroffen. We hebben ervoor gekozen om de zuidzijde van de zanddam speels vorm te geven, met soms abrupt verlopende oriëntaties. Deze zuidzijde van de zanddam leggen we in de beschutting van iets strakker vormgegeven eilanden en verondiepingen. Dat creëert goede condities voor moerasvorming, ontstaan van rietvelden en een golfluwe doorvaart voor pleziervaartuigen van het Wieringerrandmeer naar de Fryske Archipel. Om een indruk te krijgen van het benodigde onderhoud van de onverdedigde zanddam, door zandsuppleties, hebben we het langstransport uitgerekend onder jaargemiddelde golfcondities. Dit bedraagt tot m 3 /j in oostwaartse richting. We kiezen nergens voor een verharding van de taluds van de zanddam. Vanwege kustlangse gradiënten in het langstransport zal er dan een kleine onderhoudsbehoefte ontstaan die in de verdere uitwerking zal moeten worden bekeken. We hebben de vervorming van de zanddam onder verschillende stormcondities, zowel vanuit het tussenmeer als vanuit het IJsselmeer berekend. Hiervoor zijn golfgroeiberekeningen gemaakt voor het tussenmeer en voor het IJsselmeer. We zijn daarbij uitgegaan van de hoogste waterstanden, dus ook met een tussenmeer dat maximaal gestegen is door golfoverslag over de Afsluitdijk. Met een profiel zoals getoond in de tekening hiernaast is de zanddam veilig tijdens eens per jaar condities.

44 44 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning

45 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Waterafvoer en -beheer In de visie van AD21 worden de spuisluizen bij Kornwerderzand omgebouwd tot gemaal annex getijdencentrale. Het gemaal krijgt een dubbelfunctie. Ten eerste doet het in de normale situatie dienst als getijdenopening voor het tussenmeer. De pompen worden dan als turbines gebruikt en leveren getijdenenergie. Ten tweede wordt het bij extreme rivierafvoer gebruikt als gemaal om het overtollige water van het IJsselmeer de Waddenzee op te pompen. Deze dubbelfunctie heeft aanzienlijke financiële voordelen, vooral omdat de kosten voor een nieuwe spuisluis worden uitgespaard. Voor de ombouw van Kornwerderzand tot getijdencentrale annex gemaal, dient het complex grondig te worden gerenoveerd. Daarnaast plaatsen wij in de bestaande openingen pompen die in twee richtingen kunnen turbineren. Om te schakelen tussen de twee functies getijdencentrale en gemaal maken we in de zanddam een afsluitbare opening, de nooduitlaat, die wordt opengezet als er gepompt moet worden bij extreme rivierafvoer. De nooduitlaat fungeert als flipper, het gemaal en de flipper samen als de motor van de WATERmachine. Hieronder gaan wij gedetailleerd in op de twee situaties en de dubbelfunctie en werking van de motor. van 0,25 meter. (dat kan nog zonder veel aanpassingen). Deze geringe peilopzet geeft een grotere zoetwatervoorraad, een langere periode waarin kan worden gespuid bij Den Oever (waardoor het pompen wordt geminimaliseerd), en het is veilig omdat er een grote uitslagcapaciteit van IJsselmeerwater voorhanden is via de pompen. In de toekomst kan, door de verwachte zeespiegelstijging steeds minder water onder vrij verval bij Den Oever worden gespuid. De pompen van Kornwerderzand worden dan steeds vaker gebruikt. Volgens onze berekeningen moeten we in 2050 (0,25 m zeespiegelstijging) 58 dagen per jaar pompen tegen 23 dagen per jaar nu. Bij een stijging van 0,85 meter, dus over circa een eeuw, wordt 185 dagen per jaar gepompt en wordt er vrijwel niet meer onder vrij verval geloosd bij Den Oever. In de normale situatie turbineren de pompen en wekken ze dus elektriciteit op. Uit berekeningen is gebleken dat er tot 2050 per jaar netto meer energie geproduceerd wordt dan dat er nodig is om (soms) te pompen. We produceren dus per saldo energie door over te gaan op pompen. Normale situatie Overtollig water uit het IJsselmeer wordt onder vrij verval gespuid op de Waddenzee via de spuisluizen bij Den Oever. Dit kan gedurende ongeveer 90% van een gemiddeld jaar. Wij gaan daarbij uit van een peilstijging van het IJsselmeer

46 46 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning Pompen lijkt meer energie te kosten dan spuien onder vrij verval. Maar door de combinatie van pompen met turbineren wordt tot 2050 jaar meer energie geproduceerd met turbineren dan dat er energie verbruikt wordt met pompen. We gaan hierbij uit van een peilstijging op het IJsselmeer van 25 centimeter. Direct na aanleg wordt er per jaar circa 21 GWh (1 GWh is 1 miljoen kwh) geproduceerd en circa 7 GWh gebruikt voor pompen. Bovendien kan de bouw van een nieuwe spuisluis (ES2) worden uitgespaard, waar in de bouwfase ook erg veel energie mee gemoeid zou zijn. We schatten dat met de energie die nodig is om ES2 te realiseren, we meer dan een eeuw zouden kunnen pompen.

47 Afsluitdijk 21 e eeuw Rapportage fase 2 Marktverkenning 47 De maximale in- en uitstroomdebieten bedragen circa 800 m 3 /s. De getijslag in het tussenmeer zou dan 30 centimeter bedragen. Maar dankzij de scheidingszone tussen de vloedkom en de overslagzone krijgen we in de vloedkom een getijslag van 60 à 75 centimeter. Dit is genoeg om interessante brakke inter-getijdenzones een kans te bieden. Aan de westzijde van het tussenmeer komt een kleine inlaatvoorziening voor zoet water in het tussenmeer ingelaten. De vloedkom krijgt een eigen zoetwaterinlaat. Hierdoor ontstaat in beide delen van het tussenmeer een zout-brak-zoetgradiënt, wat extra kansen voor de natuur biedt. Zie paragraaf 6.5. Extreme rivierafvoer Als meer IJsselmeerwater geloosd moet worden dan bij Den Oever kan worden gespuid, worden de pompen bij Kornwerderzand ingezet met een uitslagcapaciteit van circa 1000 m 3 /s. In dat geval wordt het IJsselmeer aangekoppeld door de nooduitlaat te openen en wordt het IJsselmeerwater naar buiten gepompt. Door te starten met pompen bij laagwater in de vloedkom hoeft nauwelijks water uit het tussenmeer te worden mee gepompt. In onderstaande tabel is de jaargemiddelde afvoer bij Den Oever en Kornwerderzand aangegeven, uitgaande van een stijging van het IJsselmeerpeil met 0,25 meter. Jaar Spuien bij DO Pompen bij KWZ (10 6 m 3 /jaar) (10 6 m 3 /jaar) (spuien) (0,25m ZSS) (0,50m ZSS) 5 11 > 2100 (0,85m ZSS) Niet mogelijk 16 Op zeer lange termijn (>2100) moeten we ook bij Den Oever overgaan op pompen. Dan zal juist bij Den Oever weer het meeste rivierwater worden geloosd. Bij Kornwerderzand kunnen de pompen dan weer hoofdzakelijk gebruikt worden om te turbineren. En dan neemt ook de productie van getijdenenergie weer toe. Omdat in principe 24 uur per dag onder alle weersomstandigheden kan worden gepompt, is een pompcapaciteit van 1000 m 3 /s ruim voldoende voor de komende 50 en waarschijnlijk zelfs 100 jaar. Het hele IJsselmeer kan hiermee in één etmaal zeven centimeter omlaag worden gepompt. In ons uitvoeringsplan brengen we geen extra openingen aan omdat die voor het waterbeheer niet nodig zijn. In de bestaande openingen kunnen we voldoende pompcapaciteit installeren.