MEER. 13 j a a r H e r s t e l p l a n N a a r d e r m e e r. Deze uitgave is mogelijk gemaakt door bijdragen van:

Transcriptie

1 MEER 13 j a a r H e r s t e l p l a n N a a r d e r m e e r Meer Deze uitgave is mogelijk gemaakt door bijdragen van:

2 MEER 13 j a a r H e r s t e l p l a n N a a r d e r m e e r Meer Auteurs : A. Boosten Natuurmonumenten G. van Ee voorheen Provincie Noord-Holland, thans werkzaam bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier K. Everards voorheen werkzaam bij Dienst Waterbeheer en Riolering (Hoogheemraadschap AGV) J. Hofstra Waternet (Hoogheemraadschap AGV) G. Lemmen Natuurmonumenten P. Melman voorheen Provincie Noord-Holland, thans werkzaam bij Landschap Noord-Holland M. Ouboter Waternet (Hoogheemraadschap AGV) R. van Ouwerkerk Waternet (Hoogheemraadschap AGV) R. de Wijs Natuurmonumenten Eindredactie: A. Boosten s-graveland, april 6

3 9 NL Zwarte stern Figuur.: aantalsontwikkeling van de zwarte stern Figuur.6: aantalsontwikkeling van de fuut Figuur.7: aantalsontwikkeling van de meerkoet Nmeer NL index Nmeer Fuut nl Fuut Meerkoet NL Meerkoet.. Broedvogels In het Naardermeer worden van de kolonievogels blauwe reiger, purperreiger, aalscholver (inventarisatie van RIZA) en zwarte stern steeds jaarlijks de nesten geteld, evenals die van grauwe gans. Roofvogels worden met enige regelmaat geteld, zowel nesten als territoria. Van de grote karekiet worden jaarlijks de territoria geteld, ook van sommige andere schaarse soorten worden waarnemingen verzameld. Van de overige vogels worden jaarlijks tellingen verricht in 3 telgebieden, die zodanig zijn gekozen dat ze representatief zijn voor het Naardermeer. De telgebieden bestaan uit: - een gebied van 1,4 ha met jaarlijks gemaaid rietland en een klein stuk jong moerasbos; - een gebied van 3,3 ha overjarig rietland en een klein stuk jong moerasbos; - een gebied met oud moerasbos van 1.1 ha (Oude Kooi). Hieronder wordt de ontwikkeling van de broedvogels besproken per groep van soorten. Van diverse soorten zijn de ontwikkelingen ook als grafiek opgenomen. Hierbij wordt de aantalsontwikkeling in het Naardermeer vergeleken met de landelijk trend van deze soort in moerasgebieden (volgens SOVON). Beide trends (Naardermeer en landelijk) zijn in de grafiek voorzien van een eigen y-as, zodat de startpunten van de grafieken zo goed mogelijk konden samenvallen. De linker y-as heeft betrekking op de landelijke trend en de rechter y-as op de trend in het Naardermeer. Soorten van kleinschalig, matig voedselrijk water De belangrijkste vertegenwoordiger van kleinschalig, matig voedselrijk water in het Naardermeer is de zwarte stern (figuur.). Uit de ontwikkeling van deze soort valt af te leiden dat deze soort tussen 14 en 19 afwezig is geweest, ondanks het jaarlijks uitleggen van broedvlotjes. De zwarte sterns broedden toen in de naburige Ankeveense Plassen. Nadat ze hier vertrokken waren (mogelijk door aanhoudende verstoring van onder andere vossen), keerden ze weer terug in het Naardermeer. Ondanks dat ook hier waarnemingen zijn gedaan van langs zwemmende vossen en overvliegende havik en buizerd, hebben ze tot nu stand gehouden. Het hoofdvoedsel van de zwarte stern bestaat uit kleine vissen en grote waterinsekten (onder andere libellen) en is in voldoende mate voorhanden, zodat verwacht mag worden dat deze soort zich ook in de toekomst kan handhaven. Soorten van open, voedselrijk water De belangrijkste vertegenwoordigers van open, voedselrijk water zijn fuut, meerkoet en wilde eend. De ontwikkeling van de visetende fuut (figuur.6) loopt duidelijk achter bij de landelijke trend van moerasgebieden. In hoofdstuk 4.6 is reeds opgemerkt dat de biomassa van vissen in het Naardermeer Nest grauwe gans Figuur.: aantalsontwikkeling van de grauwe gans Figuur.9: aantalsontwikkeling van de grote karekiet Grote Karekiet NL 1 6 Grote Karekiet Figuur.1: aantalsontwikkeling van de kleine karekiet Kleine Karekiet NL 3 Kleine Karekiet laag is, waarschijnlijk als gevolg van de afgenomen voedselrijkdom van het gebied. Hierdoor is de voedselsituatie voor futen verslechterd. De ontwikkeling van de meerkoet (figuur.7) vertoont eerst een sterke toename en daarna een sterke afname. Mogelijk waren de hogere voorjaarspeilen en de grotere beschikbaarheid van waterplanten als voedsel gunstig voor deze soort. Later kreeg de meerkoet waarschijnlijk te maken met groeiende voedselconcurrentie van de grauwe gans. De ontwikkeling van de wilde eend vertoont slechts lokale schommelingen, die bij de landelijke trend worden uitgemiddeld. Soorten van jonge rietlanden en zeggenvegetaties De belangrijkste vertegenwoordigers van jong rietland en zeggenvegetaties in het Naardermeer zijn baardmannetje, bruine kiekendief, grauwe gans, grote karekiet, kleine karekiet, rietgors, rietzanger en snor. Het baardmannetje is steeds met een klein en wisselend aantal aanwezig, hetgeen veelal overeenkomt met de landelijke ontwikkeling. Baardmannetjes broeden vooral in rietland op kleigrond. In laagveenmoerassen zijn ze altijd vrij schaars vertegenwoordigd. De bruine kiekendief is de laatste jaren steeds maar met 1 paar aanwezig, hetgeen jaren geleden wel anders was. Misschien speelt hierbij de toegenomen voedselconcurrentie, met name door havik en buizerd, een rol. Het aantal grauwe ganzen is dramatisch toegenomen (figuur.), vooral sinds 19. Was de vestiging in eerste instantie vooral het gevolg van de kolonisatie van deze soort van de Oostvaardersplassen en het uitstralend effect hiervan, het feit dat deze soort zich de afgelopen jaren zo sterk in het gebied ontwikkelt zegt ook iets over de geschiktheid van het Naardermeer. De jaarlijkse toename in bewoonde nesten schommelt sinds tussen de 3 en 4 % en was gemiddeld 1 %. In het voorjaar van is het aantal legsels met eieren voor het eerst duidelijk afgenomen (De Wijs, ongepubliceerd). Mogelijk heeft de populatie zijn top bereikt. Predatie van vossen op de legsels is vooralsnog gering, in 4 zo n %. Overige verstoring komt vermoedelijk door de (buur)ganzen zelf. De effecten van de grote aantallen grauwe gans op de vegetatie in het gebied wordt al duidelijk merkbaar; vele rietkragen en rietvelden worden opgegeten. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor andere rietvogels. De grote karekiet is zo n rietvogel. Hij broedt vooral in waterriet, dat de laatste jaren is afgenomen. De ontwikkeling van deze soort (figuur.9) vertoont flinke lokale schommelingen, die niet exact synchroon lopen met de landelijke trend. Door de lage aantallen is deze afwijking echter niet heel wezenlijk. Markant is wel dat de grote karekiet in het Naardermeer niet als broedvogel aanwezig was in 1-13, maar hierna toch weer terugkwam. Dit in tegenstelling tot veel andere gebieden in Nederland waar deze soort verdween en niet meer terug is terug gekomen. De kleine karekiet is een algemene jaar Herstelplan Naardermeer

4 rietzangvogel, waarvan de aantallen landelijk gezien licht toe- Soorten van struwelen, bosranden en jong bos nemen vanaf 14 (figuur.1). Ook in het Naardermeer was De belangrijkste broedvogels van struweel, bosrand en jong daarvan sprake tot 199, waarna de aantallen sterk afnamen. bos, die ook nog binding hebben met riet, zijn blauwborst Dit is ongetwijfeld het gevolg van de afgenomen rietkwali- en sprinkhaanzanger. De blauwborst vertoont landelijk een teit, vermoedelijk veroorzaakt door vraat van grauwe gans. geleidelijk stijgende trend vanwege gunstige ontwikkelingen De rietzanger is sterk toegenomen, hetgeen ook landelijk het in zuidelijk Flevoland en de Biesbosch (na verdwijnen van geval is (figuur.11). Dit heeft vermoedelijk te maken met de getijden). In de telgebieden in het Naardermeer is ook gunstige omstandigheden in het wintergebied in Afrika. Toch sprake van een toename na de vestiging in 19 (figuur.14). moet niet worden vergeten dat deze toename meer het op- De sprinkhaanzanger schommelt in het Naardermeer sterk krabbelen is van een eerdere afname in Nederland, met 14 in aantal (figuur.1) en het aantal broedparen neemt in als dieptepunt. Dat de rietzanger nog toeneemt terwijl de vergelijking met de landelijke trend af. Voor dit laatste is geen kleine karekiet afneemt, heeft te maken met een verschil in verklaring voorhanden. het habitat: de rietzanger zit vooral in overjarig riet met wat Aalscholver struweel, de kleine karekiet meer in de randen van rietland zonder houtige opslag. Op deze rietoevers hebben de grauwe Overige kolonievogels Blauwe reiger en aalscholver broeden in bomen, maar foura- Aalscholver Figuur.11: aantalsontwikkeling van de rietzanger ganzen vermoedelijk de meeste invloed. De snor vertoonde in het Naardermeer aanvankelijk een afname, gevolgd door geren elders. De blauwe reiger fourageert wel in en om het Naardermeer. De aantalsontwikkeling van de blauwe reiger Figuur.1: aantalsontwikkeling van de sprinkhaanzanger 4 4 een toename, die wat sterker lijkt dan de landelijke trend loopt in het Naardermeer enigszins achter bij de landelijke Rietzanger NL Rietzanger in moerasgebieden. Waarschijnlijk is dit het gevolg van de gunstige ontwikkelingen in het Naardermeer vanaf 16: met verhoogde peilen en verbeterde waterkwaliteit. De rietgors lijkt in het Naardermeer wat sterker toe te nemen dan de landelijke trend (figuur.1). Ook deze soort heeft voorkeur voor rietvelden met wat struweel, waar de invloed van ganzen wat gringer is. De purperreiger die ook in dit habitat voorkomt vertoont een wat achterblijvende trend vergeleken met de landelijke (figuur.13). Het is niet duidelijk of de vos trend (figuur.16). Misschien speelt de verminderde voedselrijkdom van het Naardermeer hierbij een rol. De aalscholvers van het Naardermeer fourageren vooral in het IJmeer. De ontwikkeling van het aantal aalscholvers in het IJsselmeergebied en nog sterker in het Naardermeer, loopt wat achter bij die in de rest van Nederland (figuur.17). Dit heeft te maken met het feit dat de voedselvoorraad aan vis in het IJsselmeer vooral is afgenomen ten zuiden van de Houtribdijk, de dijk tussen Enkhuizen en Lelystad. De aalscholvers van het Naar Sprinkhaanzanger NL Sprinkhaanzanger hierbij nog een rol speelt als predator. De aantalsontwikke- dermeer zijn juist van dit deel van het IJsselmeer afhankelijk Figuur.1: aantalsontwikkeling van de rietgors lingen van de purperreiger in Nederland worden grotendeels en hebben het daardoor het moeilijkst. Figuur.16: aantalsontwikkeling van de blauwe reiger 3 3 bepaald door de situatie in het wintergebied in West-Afrika. Recent is de purperreiger in het Naardermeer echter weer sterk toegenomen, landelijke gegevens waren echter nog niet Tot en met 19 broedden ook lepelaars in het Naardermeer. Ze zaten vooral in overjarig rietland en zochten hun voedsel beschikbaar. grotendeels in de polders van Waterland. In 19 wisten één Rietgors NL Rietgors of meer vossen de hoofdkolonie te bereiken en aten vrijwel alle eieren en jongen op, getuige de vele prooiresten en andere sporen die ze achterlieten. Slechts 37 van de 1 nesten Blauwe Reiger NL Blauwe Reiger wisten hieraan te ontkomen. De lepelaars weken in de jaren Figuur.14: aantalsontwikkeling van de blauwborst hierna uit naar zuidelijk Flevoland. Ondanks inspanningen om het Naardermeer weer geschikt te maken, zijn ze niet meer 9 teruggekeerd. Om de vos tegen te houden is een gazen hek Figuur.13: aantalsontwikkeling van de purperreiger geplaatst in sloten rondom een rietland en ook zijn kunststof lokvogels en kunstnesten geplaatst om lepelaars te lokken. Dit leverde echter niets op. Het merendeel van de Neder- Figuur.17: aantalsontwikkeling van de aalscholver Purperreiger NL Purperreiger Blauwborst NL geheel Blauwborst landse lepelaars broedt inmiddels op de Waddeneilanden en elders langs de kust. De verwachting is niet dat ze op korte termijn in het Naardermeer zullen terugkeren jaar Herstelplan Naardermeer

5 Rietzangvogels terug in de tijd Van de meeste zangvogels in het Naardermeer is informatie over aantallen pas bekend vanaf 1 (voorzichtige schattingen). In 19 werd voor het eerst een echte integrale inventarisatie uitgevoerd (De Wijs, 19). Bijzonder is echter dat de rietzangvogels al veel eerder, in 13, goed zijn geteld door Fischer en Ladiges (14 en 1). Dergelijke vroege inventarisaties komen in Nederland niet veel voor. Het is dan ook aardig om de gegevens van 13 te vergelijken met die van 19 en 1-3 (De Wijs, ongepubliceerd) (tabel.6). Natuurlijk zijn er verschillen in de methode, maar alle drie de inventarisaties zijn gebaseerd op een vorm van territoriumkartering, waardoor enige mate van vergelijking mogelijk is. Het blijkt dat snor en rietzanger sinds 13 in aantal zijn toegenomen. Grote karekiet is sterk afgenomen, maar dit aantal blijft vanaf 19 ongeveer op hetzelfde niveau. De kleine karekiet is aanvankelijk sterk toegenomen, maar is sinds 19 afgenomen. Het aantal rietgorzen nam aanvankelijk toe, maar is daarna ongeveer gelijk gebleven. Het baardmannetje komt vanaf 13 steeds in zeer lage aantallen voor. Broedende lepelaars in het Naardermeer (voor 19) Figuur.1: verspreiding van kleine en grote karekiet in 13, 19 en 1-3 Kleine karekiet 13 Grote karekiet 13 Tabel.6: aantallen rietzangvogels in het Naardermeer Grote karekiet 44-7 Snor Rietzanger Kleine karekiet (17) Rietgors 3 7 (6) Baardmannetje 3-3 De recente afname van de kleine karekiet is het gevolg van achteruitgang van het riet (oppervlakte en kwaliteit). De verspreidingskaartjes van de grote en kleine karekiet tonen goed de veranderingen in het gebied (figuur.1). In 13 was de grote karekiet een algemene soort in alle delen met waterriet (ook op plaatsen waar inmiddels bos is gekomen), in 19 zat de soort vooral langs de vitale rietstroken langs de Oosttocht, waar momenteel vrijwel geen goed ontwikkelde rietstroken meer voorkomen. Grote karekiet Kleine karekiet 19 Grote karekiet 19 Kleine karekiet 1-3 Grote karekiet jaar Herstelplan Naardermeer

6 ..3 Zoogdieren Zoogdierwaarnemingen van het Naardermeer zijn bekend vanaf 19. Tevens is in 19 een vallenonderzoek uitgevoerd (Provincie Noord-Holland en Noord-Hollandse Zoogdierstudiegroep, 19). Van de in totaal 1 zoogdiersoorten die zijn waargenomen, heeft alleen de waterspitsmuis de status van Rode Lijst soort. De vleermuizen zijn extra beschermd in het kader van internationale verdragen (Habitatrichtlijn, Conventie van Bonn, Conventie van Bern). Bijlage omvat een soortenlijst van de zoogdieren die vanaf 19 in het Naardermeer waargenomen zijn. Aangezien vooral losse waarnemingen bekend zijn en geen (periodieke) inventarisaties uitgevoerd zijn, is het veelal niet mogelijk uitspraken te doen over de aantalsontwikkeling van deze soorten. Uitzondering hierop vormen de reeën, die vanaf 1999 geteld zijn. Het aantal reëen in het Naardermeer is jarenlang vrij stabiel gebleven, maar lijkt recentelijk af te nemen (mondelinge mededeling J. Verkerke). Uit tellingen aan de buitenrand van de Ringdijk in de voorjaren vanaf 1999 blijkt dat er sprake is van een recente afname (figuur.19). Hierbij is geen verschil te zien tussen het seizoensmaximum van de totalen per teldag (staven) en de optelling van alle seisoensmaxima per telvak (lijn). Dit laatste gaat uit van de plaatstrouwheid van de dieren (territoriaal in het voorjaar). Bij een vergelijking van de aantallen reeën in de bufferzone (westzijde) met die langs de Ringdijk, blijkt dat de afname in de bufferzone sterker is (figuur.). Dat kan zowel verband houden met afgenomen zichtbaarheid door verruiging, als met de afgenomen grasproductiviteit (grasland is omgevormd tot moeras/rietland/ruigte), waardoor minder voedsel aanwezig. Opvallend is wel dat ook langs de Ringdijk, waar deze effecten minder sterk zijn, de aantallen afnemen. Afgewacht moet worden of deze daling doorzet. Overigens zal een deel van de aanwezige reëen niet in de tellingen vertegenwoordigd zijn, omdat ze simpelweg niet geteld worden of omdat ze hun territorium midden in het Naardermeer hebben. In 1 was dit laatste bij 1 van de reeën het geval (De Wijs, 11) Figuur.: vergelijking van aantal reeën langs Ringdijk en in de bufferzone buffer Ringdijk Ree Konijn..4 Libellen In 1997 is het Naardermeer op libellen geïnventariseerd (De Groot, 1997). Er zijn 3 libellensoorten gevonden, waarvan waarschijnlijk 1 vaste bewoners en zwervers. Dit komt goed overeen met het aantal soorten libellenlarven dat aangetroffen is bij het macrofauna-onderzoek. Vooral enkele karakteristieke laagveensoorten kwamen in hoge dichtheden voor, zoals glassnijder, vroege glazenmaker (beide Rode Lijst soorten) en de smaragdlibel. De grote roodoogjuffer, die vooral aangewezen is op witte waterlelie en gele plomp, bleef opvallend lang in het Naardermeer vliegen. Ook is een mannelijk exemplaar waargenomen van de kwetsbare bruine korenbout en van de bedreigde groene glazenmaker (beide Rode Lijst soorten). Beide zijn waarschijnlijk zwervers uit de Kortenhoefse Plassen en Het Hol (De Groot, 199; Provincie Noord-Holland, 1997). Sinds 19 worden enkele van bovengenoemde karakteristieke soorten geteld langs een drietal monitoring-routes. Twee routes zijn gelegen tussen Visserij en omgeving Binnenzij. Deze telroutes zijn gericht op de in het voorjaar actieve soorten: vroege glazenmaker, glassnijder en smaragdlibel. Een derde route loopt langs de spoorlijn bij het Jan Hagensbos. Deze is gericht op de groene glazenmaker, vanwege de daar aanwezige krabbenscheervegetatie. Uit figuur.1 blijkt dat vroege glazenmaker en glassnijder fluctuerend stabiel zijn. De fluctuaties bij de smaragdlibel zijn veel groter, een duidelijke trend is nog niet te zien. De groene glazenmaker is slechts twee maal waargenomen. Hieruit kan de conclusie getrokken worden dat er geen sprake van een echte populatie. De krabbenscheervegetatie ter plaatse, die enkele jaren geleden zeer mooi en dicht was, is tegenwoordig veel minder geschikt voor deze soort (door vestiging van riet). Dit dichtgroeien met riet kan het gevolg zijn van natuurlijke successie, die mogelijk versneld wordt door de slechtere waterkwaliteit in dit deel van het Naardermeer (maakt onderdeel uit van de hydrologische isolatie van de aalscholverkolonie). Buiten deze monitoringsroute is in 3 tweemaal een eiafzettende groene glazenmaker waargenomen in de Drie Elssloot (ten zuiden van de spoorlijn). Het ontbreken van verschillende successiestadia van de verlanding is naast de waterkwaliteit een beperkende factor voor vestiging van enkele libellensoorten. Dit geldt vooral voor de vestiging van de groene glazenmaker en voor de terugkeer van de gevlekte witsnuitlibel. De groene glazenmaker heeft dichte krabbenscheervegetaties nodig om eitjes in te leggen. Mogelijk kan deze soort door de geconstateerde (lichte) toename van krabbenscheer in de toekomst toegevoegd worden aan de vaste bewoners van het Naardermeer. 7 6 Vroege Glazenmaker Smaragdlibel 4 Glassnijder 3 Groene glazenmaker Figuur.1: aantalsontwikkeling van 4 soorten libellen op een drietal monitoringsroutes in het Naardermeer Viervlek Paringswiel van het lantaarntje Figuur.19: aantallen reeën langs de Ringdijk (buitenzijde) jaar Herstelplan Naardermeer

7 .. Herpetofauna In het Naardermeer zijn 7 soorten amfibieën en soorten reptielen waargenomen (bijlage 1). Hiervan zijn er twee opgenomen op de Rode Lijst, namelijk de heikikker en ringslang. De kleine watersalamander komt in ieder geval voor nabij de uitwatering van het Naardermeer en de rugstreeppad is aangetroffen bij De Visserij en in de polders rondom het Naardermeer. Van de ringslang is waarschijnlijk een zeer rijke populatie aanwezig, ze worden op allerlei plaatsen aangetroffen en in 1 was er zelfs een buizerd die er zijn jong mee voerde ( slangen op het nest, diverse voedselvluchten met slang gezien, mondelinge mededeling R. de Wijs). Sinds 1 zijn ringslangen geteld op een monitoringsroute langs de Ringdijk (vanaf De Visserij in zuid-westelijke richting). De aangetroffen aantallen waren achtereenvolgens 6, 3, en 1. De geringe aantallen in 4 kunnen zijn veroorzaakt door de aanleg van een verhoogde dijk op dit transect in de winter van 3-4. Tot in 1 waren enkele mesthopen aanwezig bij de volkstuintjes langs de spoordijk bij Naarden, die goed gebruikt werden door de ringslang als broedplaats. Vanwege de kans op vermesting van het water zijn deze hopen in 1 verwijderd. Andere broedplaatsen van ringslangen in het gebied zijn (vooralsnog) niet bekend. bepalen is, zijn geen aantallen aangegeven. Aangezien de ringslang en de heikikker nu nog steeds waargenomen zijn in het Naardermeer en van beide soorten voortplanting is geconstateerd, kan gesteld worden dat voor deze soorten aan het streefbeeld van zowel als is voldaan. Desondanks geeft dit te weinig informatie over het voorkomen en de aantalsontwikkeling van de soorten, een voortzetting van de monitoring is hiervoor gewenst...6 Conclusie fauna Evenals de terrestrische vegetatie is ook de terrestrische fauna minder direct te koppelen aan de herstelmaatregelen. De fauna is vooral afhankelijk van de structuur van de vegetatie en het voedselaanbod, maar ook spelen factoren als verstoring, bereikbaarheid en de situatie op overwinteringsplaatsen een rol. Het merendeel van de moerasbroedvogels doet het goed in het Naardermeer. Maar de afname van het (water)riet (in oppervlakte en kwaliteit) is voor bepaalde soorten, zoals grote en kleine karekiet nadelig. Het is niet duidelijk of deze slechte rietkwaliteit het gevolg is van het minder voedselrijke water, de geringe peilfluctuaties of de sterke toename van vraat door grauwe ganzen. Onderzoek hiernaar is gewenst. De heikikker is in in opdracht van de Provincie Noord- Holland onderzocht in het Naardermeer en de Noordelijke Vechtplassen (Van Straaten, 1). Het Naardermeer bleek het belangrijkste deelgebied voor deze soort in de regio. Voortplanting werd vooral geconstateerd aan de west- en zuidrand van het Naardermeer en in de westelijke bufferzone. Ook in de jaren hierna werd voortplanting aan de westrand geconstateerd. Van Straaten (1) noemt met name de bufferzone als plek met grote aantrekkingskracht op bruine kikker en heikikker, waar ook uitbreiding van deze soorten heeft plaatsgevonden. Van de overige faunagroepen, zoals zoogdieren, libellen en herpetofauna zijn minder gegevens bekend, zodat vrijwel alleen de aan- of afwezigheid aangegeven kan worden. Voor meer informatie over de aantalsontwikkeling, dient de monitoring voortgezet te worden. Meldingen van het voorkomen van kamsalamander konden niet geverifieerd worden; een speciale zoektocht in de Eendenkooi leverde niets op. Een nieuwkomer is de roodwangschildpad. Eerder werd al eens een eierleggend vrouwtje bij de Eendenkooi gezien. In 3 zwom een exemplaar in de westelijke Ringsloot en in 4 zat een exemplaar te zonnen in de Bovenmeent. Ringslang In het streefbeeld van het Herstelplan Naardermeer zijn van de herpetofauna alleen de ringslang en de heikikker genoemd. De streefbeeld-abundanties voor beide soorten zijn aangegeven met een +, wat inhoudt dat ernaar gestreefd wordt dat van beide soorten een levensvatbare populatie aanwezig is. Omdat de grootte van de populaties moeilijk te 9 13 jaar Herstelplan Naardermeer